مثبت و منفی اینترنت در ایران

شاید هیچ پدیده دیگری در طول سال های اخیر به اندازه اینترنت در ایران رشد نداشته است. افزایش تصاعدی ضریب نفوذ اینترنت در ایران و در كنار آن افزایش تعداد سایت ها، وبلاگ ها و پایگاه های اطلاع رسانی روی این شبكه جهانی، نیازمند بررسی های جامعه شناسی از منظر آسیب های فردی و اجتماعی است.به راستی چرا با وجود تنها ۶‎/۷ میلیون كاربر ایرانی اینترنت، ایرانی ها رتبه سوم وبلاگ های جهان را كسب كرده اند؟
چرا شبكه های دوست یابی به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده و ایرانی ها رتبه سوم را در این شبكه ها كسب كردند؟كاربران ایرانی به دنبال چه چیزی در اینترنت هستند؟ تأثیرات و پیامدهای سیاسی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی اینترنت در ایران چیست؟این پژوهش در پی یافتن پاسخ های این سؤالات است.
● سرویس های اینترنت
اینترنت چندین سرویس اساسی در اختیار مردم قرار داده است كه عبارتند از: پست الكترونیكی، چت، وب، وبلاگ، یوزنت، فروم و تلنت، اما هر روزه سرویس های جدیدی ابداع می شود كه مشخصات بخش هایی از هر یك از سرویس های فوق را دارند. درواقع سرویس های جدید از تركیب خصوصیات سرویس های بنیادی اینترنت به وجود می آیند.
سرویسی مانند Orkut، مخلوطی از وب، چت، پست الكترونیك و فروم است، Podcasting یا رادیوبلاگ اینترنتی ویژگی های مشترك رادیو و وبلاگ را در فضای اینترنت داراست. وبلاگ ها خود به شاخه هایی همچون Soundblog، Photoblog، وبلاگ گروهی و Textblog تقسیم می شوند. چت انواع تصویری، گرافیكی، صوتی و متنی دارد.
با این وجود مفاهیمی همچون آموزش الكترونیكی، بانكداری الكترونیكی، تجارت الكترونیكی، كسب و كار الكترونیكی، روزنامه نگاری الكترونیكی، روابط عمومی الكترونیكی، دولت الكترونیكی، خدمات الكترونیكی، دانشگاه های مجازی، تبلیغات الكترونیكی، نظرسنجی اینترنتی، رأی گیری و انتخابات الكترونیكی، محصولاتی مبتنی بر اینترنت و فناوری اطلاعات هستند كه از تركیبی از سرویس های هفت گانه اینترنت برای انجام مأموریت های خود استفاده می كنند.
انقلاب دیجیتالی، تحولات بنیادینی را در زندگی اجتماعی و اقتصادی به وجود آورده است، آن هم با سرعتی نزدیك به سرعت نور. ۳۸ سال برای رادیو و ۱۳ سال برای تلویزیون طول كشید تا این رسانه ها در دسترس ۵۰ میلیون نفر قرار گیرند، اما همین تعداد از انسان ها طی فقط ۴ سال، اینترنت را به خدمت گرفتند. اینترنت امروزه بیش از هر وسیله ارتباطی دیگری كه بشر اختراع كرده است، متقاضی دارد.
طبق آمارهای رسمی اعلام شده از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تعداد كاربران اینترنت در ایران در سال ۱۳۸۴ بالغ بر ۶ میلیون نفر بوده است. روند رو به رشد اینترنت در ایران طی سال های اخیر، توجه به ابعاد مثبت و منفی و چالش های سیاسی، اجتماعی و امنیتی آن را ضروری ساخته است.
● كاربران ایرانی اینترنت در پی چیستند؟
در زیر نتایج یك نمونه مطالعه انجام شده به وسیله مؤسسه نلسون نت ریتینگ بیان می شود كه این مطالعه در نوامبر ۲۰۰۴ بر روی كاربران خانگی انجام شده است.
▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه، ۳۰ بار در اینترنت حضور داشته است.
▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه ۶۰ سایت مختلف را دیده است.
▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه یك هزار و ۵۰ صفحه را دیده است.
▪ هر كاربر به طور متوسط در ماه در هر بار حضور در اینترنت ۳۵ صفحه را بازدید كرده است.
▪ كامپیوتر كاربر در ماه به طور متوسط ۵‎/۱۵ ساعت به اینترنت اتصال داشته است.
▪ در هر نشست، هر كاربر به طور متوسط ۵۱ دقیقه در اینترنت حضور داشته است.
▪ مدت زمان مشاهده هر صفحه ۴۵ ثانیه بوده است.
قرار گرفتن عباراتی نظیر موزیك، چت و كلمات مبتذل در صدر كلمات جست وجو شده، دغدغه كاربران ایرانی را به گونه ای دیگر نشان می دهد. این كلمات همچنین نشان می دهند كه بیشتر وقت كاربران ایرانی در سایت های گروه تفریح و سرگرمی سپری می شود و بسیاری از آنها جزو سایت های زرد هستند. شناسایی این سایت ها نیز چندان مشكل نیست: سایت هایی پر از لینك در صفحه ورودی كه در چندین چارچوب مختلف دسته بندی شده اند و لینك های آنها همگی در صفحه ای جدید باز می شوند.
با این اوصاف رایج نبودن كارت های اعتباری در میان كاربران ایرانی را باید به فال نیك گرفت، زیرا در صورتی كه برای كاربران امكان پرداخت بر خط فراهم بود، به حتم مبالغ هنگفتی ارز بابت عضویت در سایت های مرتبط با موضوعات مورد علاقه كاربران (اغلب تفریح و سرگرمی) از كشور خارج می شد. چه آمار كلمات انگلیسی جست وجو شده و چه آمار كلمات فارسی جست وجو شده و بررسی شود، نتایج اشاره شده به دست می آید.
برخی از موضوعات پرطرفدار كاربران ایرانی ، اخبار ایران، نقشه ایران، تاریخ ایران، زنان ایران، انقلاب اسلامی ایران و سینمای ایران بوده است.
۱۱۰ كلمه كلیدی جست وجو شده به وسیله كاربران ایرانی فقط در یك ماه از سال ،۲۰۰۴ نشان می دهد كه بیش از ۳۷ عنوان از آن مربوط به لغات، اصطلاحات و تصاویر مستهجن بوده است. مهم آن است كه ۱۰ عنوان نخست جست وجوی كاربران اینترنتی، همگی به این لیست تعلق داشته اند و میزان جست وجوی این ۳۷ كلمه به نسبت ۷۳ كلمه دیگر به مراتب بیشتر بوده است.
● چالش های اینترنت در ایران
نگاهی به همین آمار، خود گویای بسیاری از مسائل است؛ با این حال می توان برخی از چالش های مختلف اینترنت در ایران را این چنین دسته بندی كرد:
۱) ابعاد امنیتی - اطلاعاتی
الف) تجمعات و اجتماعات
اینترنت این ویژگی را داراست كه می تواند به عاملی برای یكپارچگی گروه ها و برگزاری میتینگ های سیاسی تبدیل شود.
ب) جاسوسی اینترنتی
در سال ۱۳۸۲ وزیر اطلاعات به طور رسمی از دستگیری دوجاسوس اینترنتی در ایران خبر داده بود. دسترسی آسان به سایت های جاسوسی آمریكا و اسرائیل و كشورهای دیگر، امكان ارسال و دریافت ایمیل به هر نقطه از دنیا و غیرقابل كنترل بودن داده های مبادله شده در ایران، ضریب انجام جاسوسی از طریق اینترنت را بالا برده است.
ج) انتقال اطلاعات
امروزه با دسترسی به اینترنت امكان انتقال و انتشار هرگونه اطلاعات طبقه بندی شده بر روی اینترنت و یا با استفاده از آن فراهم شده است.
د) جایگزینی رسانه ای
اینترنت در مقابل رسانه های رسمی كه Main Stream Media نام دارند به عنوان Alternative Media یا رسانه جایگزین مطرح است. در واقع با وجود اینترنت انحصار سیستم رسانه ای كشور از دست رسانه های سنتی خارج شده و خلأ موجود در رسانه های رسمی را این رسانه های جایگزین پر می كنند.
و) كاهش اقتدار سیستم امنیتی و اطلاعاتی
به دلیل امكان نشر بدون واهمه و فارغ از امكان شناسایی سیستم امنیتی و اطلاعاتی، اقتدار سنتی خود را در كنترل افكار عمومی و یا اشراف اطلاعاتی معمول از دست داده است. اصل نخست در سیستم های امنیتی و اطلاعاتی، پنهانكاری و محرمانگی است و اصل اول در اینترنت انتشار اطلاعات است.
ز) مكانیسم های جدید شایعه سازی
بسیاری از سایت های خبری و غیرخبری با انتشار شایعات و خبرهای جعلی بر افكار عمومی تأثیر می گذارند، وبلاگ ها هم امكان دیگری در این راستا هستند.
ح) آموزش های مخرب از جمله تروریسم، مواد مخدر و گروه های ضاله
اغلب در هر زمینه ای كه تصورش را بكنید سایت اینترنتی به زبان فارسی درست شده است و افراد به راحتی امكان آشنایی با هر فرقه و هر فعالیت منفی را كه بخواهند، دارند.
۲) ابعاد اجتماعی
الف) ارتباطات نامتعارف میان قشر جوان
اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه با سرعت نور، در زمینه های غیراخلاقی بسیار مورد توجه است. اغلب، گسترش روابط غیر اخلاقی مجازی در عرصه اینترنت، در جهت روابط غیر اخلاقی واقعی صورت می گیرد. واضح است كه شبكه اینترنت مجال مناسبی برای رشد و توسعه انواع مختلف رفتارهای غیر اخلاقی است.
این پدیده یك فضای مجازی برای فعالیت های غیر اخلاقی می آفریند. اینترنت همچنین موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و روابط نامشروع می شود. اگر اصول اخلاقی را نادیده بگیریم، خواهیم گفت كه اینترنت چیز خوبی است كه ما را قادر می سازد به آسانی به دنبال اعمال غیر اخلاقی، قماربازی، خرید و فروش و بورس بازی برویم، بدون این كه مجبور باشیم با انسان های مختلف تعامل و برخورد رو در رو داشته باشیم. روابط غیراخلاقی برخط، به طور معمول برخط باقی نمی ماند و در بسیاری موارد به روابط فیزیكی می انجامد. البته جذابیت این مسأله به هیچ وجه قابل انكار نیست. به نظر معقولانه می رسد كه برای قابلیت تغییر رفتاری اینترنت، چند متغیر تحریك برانگیز مهیج و نگهدارنده را برشمرد. این متغیرها عبارتند از: روابط نزدیك غیر اخلاقی، فقدان كنترل و بازدارندگی، فقدان مسئولیت پذیری، فقدان محدودیت زمانی و احساس تحت كنترل نبودن.
ب) جرایم رایانه ای و اینترنتی
شاید هك شدن سایت بانك ملی ایران و شبكه شتاب یكی از نخستین نشانه های ورود ایران به جامعه اطلاعاتی بوده باشد، با این حال گسترده بودن تعداد سایت های آموزش هك و بالا بردن تعداد هكرها و آمار بالای سایت های هك شده حكایت از رسوخ این پدیده به جامعه دارد. گسترش شبكه های مجازی تجارت الكترونیك و آنچه به نام گلد كوئیست و پنتاگون و چند نام دیگر شناخته شده است، آسیب پذیری ساختار ایران در این زمینه را نشان می دهد.
ج) گسست میان نسلی
اینترنت شكاف میان نسل ها را عیان تر كرده است. اكنون نه تنها شكاف میان نسل اول و دوم بلكه شكاف میان نسل دوم و سوم نیز هویدا شده است و هیچ یك زبان دیگری را نمی فهمند.
د) انحرافهای اخلاقی و فردی
كار با اینترنت امكان و ضریب انحراف اخلاقی جوانان را بالا برده است. انزواگرایی و بزرگ پنداری دو نمونه از پیامدهای منفی در این زمینه هستند.
و) پنهان سازی هویت (تئوری گوستاولوبون - انبوه خلق)
با امكانات و گزینه های فراوانی كه رسانه های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان می گذارند آنان به طور دائم با محرك های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می شوند. این فضا هویت نامشخصی و اغلب متحولی را می آفریند. به خصوص برای نسلی كه در مقایسه با نسل قبل با محرك های فراوانی مواجه است. همچنین از طریق رسانه های جمعی، افراد خط مفروض میان فضای عمومی و خصوصی را تجدید سازمان می كنند و این امكانی است كه جوانان فعالانه از آن استفاده می نمایند.
هویت واجد ۳ عنصر است. هویت شخصی، فرهنگی و اجتماعی كه هر یك در تكوین هویت فرد نقش مهمی را ایفا می كند. در مقایسه ها، هویت شخصی كه ویژگی بی همتای فرد را تشكیل می دهد، هویت اجتماعی (نقش های اجتماعی درونی شده و متنوع) و هویت فردی ( درك و كاربرد نمادهای فرهنگی) در پیوند با گروه ها و اجتماعات مختلف قرار می گیرند.
اینترنت صحنه فرهنگی و اجتماعی است كه فرد خود را در موقعیت های متنوع نقش ها و سبك های زندگی قرار می دهد. در این فضای عمومی، مهارت فرهنگی جدیدی لازم است تا با تنظیمات نمادین، بتوان بازی كرد. سایت شخصی نمونه ای روشن است كه چگونه كاربر اینترنت خود را برای مخاطبان جهانی معرفی می كند.
برای بیان افكار، احساسات، علایق و آرا، از متن مناسب، گرافیك، صدا و فیلم استفاده می شود. میلر اهمیت و پیوندهای سایت شخصی را یادآور می شود و می گوید: به من بگو لینك هایت چیستند تا بگویم كه چه شخصی هستی.
یكی از جنبه های اینترنت، ورود بی هویت در آن است. نوجوانان در صحنه اینترنت برای ایفای هر نقشی، فرصت پیدا می كنند. البته خصیصه مثبتی در این كار وجود دارد یعنی مجالی كه برای بروز و ظهور نوجوانان پیدا می شود. اینترنت فضای آزاد گلخانه ای را ایجاد می كند كه معلمان و مراجع قدرت به آن دسترسی ندارند و بر آن تأثیر نمی گذارند. امكان خصوصی بودن امور، نكته ای است كه كاربران جوان اینترنت بر آن تأكید دارند و از سؤال بزرگسالان در مورد نحوه استفاده از اینترنت آشفته می شوند.
اینترنت به نظر این جوانان، جانشین فضای عمومی است. در این شكل جوانان تجربه های بیشتر می یابند و درباره كنترل و كاربرد این رسانه جدید دارای اطلاعات می شوند. این فضای جدید به طور عمده از سوی كاربران ساخته می شود، احساس مشاركت بیشتری به نوجوانان می دهد. تنها مشكلی كه وجود دارد آن است كه رابطه میان نسل جوان و بزرگسال در فضای شبكه ای محو می شود.
اریكسون معتقد است كه نوجوانان در دوره بلوغ هویت شخصی خود را از طریق كشف وجست وجو بنا می كنند. بلوغ مرحله ای بحرانی است كه نوجوانان به دنبال كشف ارزش ها و درونی كردن آن می باشند و اینترنت با حجم نامحدود اطلاعات و ابزارهای سریع ارتباطی، نوجوانان را با ابزارهای دیگر ایجاد هویت از طریق جست وجو روبه رو می كند. با این وجود باید بدانیم كه بسیاری از تعاملات موجود در اینترنت مستلزم ارتباط انسانی نیست. پیامدهای این تعاملات و حدود جایگزینی تعاملات اینترنتی به جای تعاملات انسانی هنوز نامعین است.
هـ) ایجاد مطالبات جدید اجتماعی
آشنایی جوانان با سطوح مختلف طبقات اجتماعی، درخواست آنان برای تغییر سطح طبقه ای را افزایش داده و همین امر به ایجاد مطالبات جدید اجتماعی می انجامد.
ز) تهدید بنیان های خانواده
تغییر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی به نوبه خود بنیان های خانوادگی را در معرض تهدید قرار می دهد.
ح) تغییر نقش های اجتماعی
پنهان ماندن هویت ها و كنترل ناپذیری در شبكه، موجب كسب هویت های جدید و ایفای نقش های اجتماعی مجازی در شبكه به وسیله افراد می شود.ط) اعتیاد اینترنتی
توان اعتیادآورنده مواد مخدر، براساس سرعت جذب مواد مزبور به بدن انسان است، اما در مورد اینترنت، این سرعت و در دسترس بودن آن است كه ایجاد اعتیاد می كند. اگر این فرضیه درست باشد، پس ما باید با افزایش سرعت مودم ها و سهولت دسترسی، منتظر سطوح بالاتری از استفاده های اعتیادآمیز اینترنت باشیم.
قدرت محتواها به عنوان پتانسیل تحریك برانگیزی، مطالبی است كه به صورت برخط مورد مطالعه قرار می گیرند و مشخص است كه تحریك برانگیزترین محتواها، یعنی محتواهای جنسی، بیشترین و بالاترین سطوح استفاده در اینترنت را دارا هستند. این احتمال وجود دارد كه ما با چند زیرمجموعه از اعتیاد اینترنتی و سوءاستفاده از اینترنت روبه رو باشیم و این احتمال قوی هم وجود دارد كه درجاتی از سطوح مشترك میان اعتیاد به اینترنت، اعتیاد جنسی، اعتیاد به قمار و اعتیاد به خرید و مصرف (بریز و بپاش) وجود داشته باشد.
اعتیاد به اینترنت مثل هر نوع اعتیاد دیگری صرفنظر از این كه آن را یك بیماری روانی به حساب آوریم یا یك معضل اجتماعی، پدیده ای است فراگیر كه با صدمات روانی اجتماعی، خانوادگی، جسمانی و حتی اقتصادی همراه است. معتادان به اینترنت مانند اغلب انواع معتادان، دچار افت در كاركردهای فردی و اجتماعی می شوند. اما فرق این اعتیاد با بقیه این است كه معتادان اینترنت كمتر احساس گناه می كنند.
این افراد اغلب جزء افراد باكلاس و بافرهنگ جامعه ما هستند. اگرچه هنوز معیاری برای تشخیص اعتیاد به اینترنت ارائه نشده است اما علائم این نوع اعتیاد را به دو دسته علائم روانی و جسمانی تقسیم كرده اند. علائم روانی عبارتند از: نوعی احساس لذت و رضایت هنگام دسترسی به اینترنت و ناتوانی در متوقف كردن افسردگی و بدخلقی در مواقعی كه دسترسی به اینترنت وجود ندارد و دروغ گفتن به دیگران در مورد میزان استفاده از اینترنت و ... و علائم جسمی عبارتند از: علائمی كه ناشی از نشستن زیاد است (سوزش چشم و سردرد و كمردرد و اضافه وزن و ...) علائمی كه ناشی از غفلت فرد نسبت به خودش است (بی نظمی در غذا خوردن و صرفنظر كردن از بعضی وعده های غذایی و توجه نكردن به بهداشت و آراستگی فردی و اختلالات خواب و تغییر در الگوی خواب و ...)
مطالعات نشان می دهد مردان در اینترنت به دنبال راه هایی برای كسب قدرت و شهوت و همین طور تحقق رؤیاهای جنسی هستند و زنان بیشتر به دنبال گروه های دوستی و حمایت و روابط عاشقانه می باشند.
ی) شكل گیری خرده فرهنگ های مختلف
كاركرد غالب چت های اینترنتی در جوانان ایرانی از جنبه های فراغتی و سرگرم كننده آن است كه با فاصله زیادی اولویت نخست استفاده كنندگان را تشكیل می دهد. نتایج تحقیق بیانگر این است كه فضای غالب در محیط چت روم های مورد مراجعه جوانان، گفت وگوهای دوستانه جوانان غیرهمجنس است كه با نیت ارضای كنجكاوی، آشنایی و سرگرمی و گاه ماجراجویی بدان روی می آورند.
درمجموع، گفت وگوهای اینترنتی عرصه جدیدی را برای گذران فراغت طیف روبه افزایشی از جوانان و شكل گیری خرده فرهنگ های مختلف با زمینه ها و علایق متنوع فراهم ساخته است. اگرچه نگرش غالب به این «میدان» جدید و بهره مندی از آن اغلب محدود به آشنایی ها و گفت و گوهای غیر جدی، كنجكاوانه و عادتی است، با این حال برای اقلیتی مجالی را به منظور تأمل در «سیاست زندگی»، بازی با هویت و بازاندیشی در پروژه انباشت و ابراز هویت فراهم ساخته است. این اقلیت از پتانسیل های فضای مجازی برای تقویت سرمایه های سمبلیك و فرهنگی خود در برقراری ارتباط و تنظیم روابط با خویش و اجتماع بلافصل خویش استفاده می كنند. در وجه منفی، سرگرمی های مجازی علاقه جوانان به مشاركت اجتماعی و فعالیت های مدنی را با انگیزه های مختلف تحت الشعاع قرار می دهد و ممكن است بر مهارت های اجتماعی آنان در تدارك فراغت های گروهی و تفریحات و بازی های غیر مجازی تأثیر منفی بگذارد. همچنین مجاورت طولانی با فضای مجازی می تواند به فرهنگ پذیری یك طرفه و تأثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزش ها در عرصه های مختلف ارتباطی و اجتماعی انجامیده و با تقویت جهان وطنی تعلقات ملی و سنتی كاربران را تحت تأثیر قرار دهد.
۳) ابعاد سیاسی
الف) ایجاد گروه های سیاسی مجازی
از طریق اینترنت گروه های سیاسی خاصی به وجود می آیند كه فقط بر روی این شبكه وجود دارند.
ب) اختلال در روند كنترل جریان اطلاع رسانی
رسانه ها و نشریات الكترونیكی فارسی بدون كسب اجازه از حاكمیت منتشر شده و روند اطلاع رسانی رسمی را مختل می كنند.
ج) انتقال مستقیم اندیشه ها و دیدگاه های جریان های معاند به داخل
اگر تا دیروز برای انتقال افكار و دیدگاه های معاندان نظام به داخل فقط نشریات مكتوب وجود داشت امروزه از طریق اینترنت شامل سایت ها، گروه های خبری، خبرنامه های الكترونیك و پالتاك ها و فروم ها امكان انتقال مستقیم اندیشه های معاندان به داخل وجود دارد.
د) ایجاد گروه های فشار و ذی نفوذ مجازی
جمع آوری امضای الكترونیك به منظور تأكید بر یك موضوع یا اعمال فشار بر یك نهاد، از كاركردهای جدید اینترنتی در ایران است. این گروه های سیال مجازی نقش گروه های فشار سنتی را در فضای سایبر ایفا می كنند.
هـ) كاركردهای مشروعیتی
از طریق برگزاری رفراندوم های اینترنتی و سیستم های نظرسنجی اینترنتی، امكان اعطا یا سلب مشروعیت از عملكرد سیاسی سیستم فراهم شده است.
و) ایجاد مطالبات جدید سیاسی
تراكم دیدگاه ها و مطالبات موجب بیداری و هوشیاری و افزایش سطح توقعات و مطالبات آنها شده و آشنایی با سایر دیدگاه ها به ایجاد مطالبات جدید سیاسی می انجامد.
ز) دموكراسی دیجیتالی
از مهم ترین آثار پیدایش جامعه اطلاعاتی، شكل گیری نوع خاصی از دموكراسی است كه دوره های پیش از آن مسبوق به چنین سابقه ای نیست. این دموكراسی كه اكنون به اصطلاح «دموكراسی دیجیتالی» نام گرفته است، در حیطه تأثیرگذاری شبكه ای، انواع دیگر دموكراسی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. مجموعه گسترده ای از اندیشه های جدید بر این باورند كه تحولات اخیر در فناوری اطلاعات و ارتباطات از این توان برخوردارند كه راه جهش های عظیم را در عرصه سیاست دموكراتیك هموار كنند.
در حال حاضر، مفهوم دموكراسی دیجیتال می تواند به طیف وسیعی از كاربست های فناورانه و از جمله «پارلمان های مردمی» تلویزیونی و یا «هیأت های منصفه شهروندان» اطلاق شود كه از راه پست الكترونیكی به گروه های مباحثه الكترونیكی و باجه های اطلاعات دسترسی دارند. در اینجا مسأله نخست این است كه یك «دموكراسی نیرومند» كه بر استفاده گسترده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی مبتنی است، به احتمال زیاد چه شكلی خواهد داشت؟ دموكراسی نیرومند تعریف جدیدی از دموكراسی است كه بر تفاوت خود نسبت به دموكراسی های لیبرال و نمایندگی تأكید دارد. دوم این كه، تأثیرهای احتمالی وضع اقتصادی و سیاسی بر آن «دموكراسی دیجیتالی» كه ما در عمل به آن دست می یابیم، چیست؟
سوم این كه، تجارب جهانی درباره تأثیرهای كنونی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی بر شیوه عمل دموكراتیك فارغ از ادعاها و بیم و امیدهای رایج چه بوده است؟ چهارم این كه، چه موانعی بر سر راه تحقق «دموكراسی دیجیتالی» وجود داشته و دارد؟ برای پاسخگویی به این پرسش ها، مناسب است كه به ویژگی های اساسی رسانه های دو طرفه كه برای توسعه نوع تازه ای از دموكراسی توانایی دارند، اشاره كینم.
▪ دو طرفه بودن:
كاربران می توانند با انبوه كاربران دیگر بر اساس دوطرفه بودن ارتباط ها تماس و ارتباط برقرار كنند. شبكه جهانی، مرز های دولت - ملت ها مانعی بر سر راه ارتباطات برقرار نمی كنند.
▪ آزادی بیان:
كاربران می توانند عقایدشان را ابراز كنند و در این مورد نظارت ها و ممیزی ها محدود شده است.
▪ آزادی ایجاد انجمن ها:
كاربران شبكه می توانند به جامعه ها و تشكیلاتی مجازی بپیوندند كه منافع مشتركی را پیگیری می كنند.
▪ تولید و انتشار اطلاعات:
كاربران شبكه ها می توانند اطلاعات تولید كنند و در اطلاعات سهیم شوند. این اطلاعات مشمول بررسی و یا تأیید و تصدیق رسمی نمی شوند.
▪ به چالش كشیدن دستاوردهای حرفه ای و رسمی:
اطلاعات دولتی و حرفه ای را می توان به چالش كشید.
▪ تضعیف نقش هویت دولت - ملت ها:
كاربران می توانند هویت های جهانی و محلی اختیار كنند.
از آنجا كه دموكراسی فقط رأی دادن و یا تدارك اطلاعات عمومی بهتر برای شهروندان نیست، برای همین همه پرسی های الكترونیكی و باجه های اطلاعات عمومی نیز شرط كافی برای تأیید موجودیت دموكراسی دیجیتال نیستند. حق تعیین سرنوشت، مشاركت، خودمختاری و اظهارنظر، هسته اصلی دموكراسی را می سازند. از این رو، دموكراسی یك فرهنگ سیاسی است كه طیف بسیار وسیعی از ساخت ها را برای «خودافزایی» و بیان جمعی متقابل شامل می شود.
۴) ابعاد بین المللی
الف) ورود بازیگران جدید به عرصه مناسبات بین المللی
مثال تغییر نام خلیج فارس از سوی نشریه نشنال جئوگرافیك و اعتراض یكپارچه بلاگرهای ایرانی و یا سامان دهی اعتراضات برضد نشریه نیویورك تایمز و یا امضای تومار اینترنتی به منظور مخالفت با حمله آمریكا به ایران از جمله حركت های گروهی و دسته جمعی هستند كه با توجه به تأثیر آنها بر دولت ها و رسانه ها و محافل بین المللی می توان گفت بازیگران جدیدی وارد عرصه روابط بین المللی شده اند.
ب) افزایش ضریب نفوذ جریان های معاند
بدون اینترنت امكان نفوذ عمیق جریان های معاند در رخدادهای داخلی تا این حد امكانپذیر نبود.
ج) افزایش همگرایی گروه های داخلی و خارجی همفكر
برای بسیاری از گروه های داخل و خارج امكان ائتلاف و اتحاد فكری و سیاسی از طریق اینترنت فراهم شده است و این همیابی سیاسی گاهی بسیار سریع و فوری اتفاق می افتد.
د) كاهش نفوذ رسانه های ملی و داخلی
به همان اندازه كه رسانه های خارجی و رسانه های اینترنتی مخاطب جدید كسب می كنند از تعداد مخاطبان رسانه های داخلی و ملی و میزان نفوذ آنها كاسته شده است.
۵) ابعاد فرهنگی
الف) ایجاد محركه های قوی برای تبادلات فرهنگی غیرقابل كنترل
در واقع با وجود اینترنت بسیاری از محصولات فرهنگی كه ماده اولیه آنها اطلاعات است مثل كتاب، مقاله، موسیقی، فیلم، نقاشی و عكس به راحتی و بدون مانع تبادل می شود. این بهم آمیختگی فرهنگی بویژه میان ایرانیان داخل و خارج كشور غیرقابل كنترل شده است.
ب) بسترسازی بیشتر برای تهاجم فرهنگی
رسانه اینترنت با همه سرویس های متنوعش ، قابلیت تبدیل شدن به بستری برای تهاجم فرهنگی را دارد.
ج) انتقال هنجارها و نرم های ارزشی و اخلاقی غربی
اینترنت یك پدیده غربی است و فرهنگ حامل آن نیز غربی است، پس چندان غیرمعقول نیست اگر بگوییم اینترنت موجب انتقال هنجارها و نرم های ارزشی و اخلاقی غربی می شود.
د) چالش های انتقادی در مباحث دینی و مذهبی
قبح زدایی از برخی مباحث و قداست شكنی از بسیاری مباحث دینی و مذهبی با انجام شدیدترین حملات به اصول و مبانی اسلامی صورت پذیرفته است. علاوه بر آن انتشار مباحث سنگین انتقادی درباره دین و مذهب، چالش های جدیدی در این عرصه ایجاد كرده است.
هـ) انتشار مطالبات قومی و منطقه ای و افزایش تحریك پذیری قومیت ها
خاصیت تأسیس سایت های قومی و راه اندازی وبلاگ های منطقه ای و انتشار برخی مطالب تحریك آمیز در سایت های اینترنتی قابلیت این رسانه و پدیده را برای دامن زدن به مباحث مناقشه برانگیز قومی را اقلیتی بالا برده است.

حمید ضیایی پرور

منبع : روزنامه ایران