واقف و موقوفه هر دو ماندگار

وقف به عنوان عملی انسانی، سودمند، قدمتی به درازای تمدن انسانی دارد. نگاهی گذرا به دیروز و امروز فرهنگ ها و تمدن های بشری کافی است تا ما را با آثار و برکات مادی و معنوی وقف در گستره کشورهای اسلامی و غیراسلامی آشنا کند. این حقیقت، گویای فطری بودن وقف به عنوان یک عمل نوع دوستانه در وجدان و ضمیر آدمی است. تاریخ و فرهنگ ایرانی با وقف و خیراندیشی و نیکوکاری واقفان درآمیخته است. میل به جاودانه زیستن از آرزوهای دیرینه انسان هاست.
انسان آرزومند ابدیت، همین که از بقای خاکی خویش ناامید می شود، در جست وجوی یادگاری است تا به وسیله آن از یادها نرود. در این راستا هر کس در پی نام و نشانی است از جمله بهترین شیوه ها که مورد سفارش اکید تعالیم و آموزه های اسلامی نیز قرار گرفته، وقف اموال برای خدمت به دیگران است.
چنان که پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: با مردن انسان طومار زندگی او پیچیده شده و برای همیشه ارتباط او با دنیا قطع می شود، مگر سه گروه:
١) دانشمندی که اثری علمی برای هدایت مردم، از خود به یادگار گذاشته باشد.
٢) صدقات و خیرات مستمری که مردم، از آن ها سود برند.
٣) فرزند صالح و نیک کرداری که پدر و مادر را به دعای خیر یاد کند. (میزان الحکمه ح ١٤٢٨٧) واقدی در کتاب مغازی، نقل می کند مخیربن نصر به پیامبر خدا (ص) وصیت کرد تا اموالش را که ٧ باغ بود در راه خدا به مصرف رساند، حضرت نیز آن ها را موقوفه قرار داد، تا اصل باغ ها محفوظ ماند و ثمره هایش مورد استفاده امت اسلامی قرار گیرد. ائمه اطهار(ع) خود در اجرای سنت وقف پیشقدم بودند؛ امام علی (ع) چاه ها و باغ های بسیاری را که به دست خود احداث فرموده بود، در راه خدا و مسلمانان وقف کرد. برخی از این چاه ها هنوز در کشور عربستان با عنوان «آبارعلی» (چاه های علی) شناخته می شود و مورد استفاده است. بنابراین این آرزوی دوام در انسان موجب شده تا نهاد حقوقی، اجتماعی و اقتصادی وقف، تشکیل شود و آثار و برکات بی شماری را در پی داشته باشد. صدقات جاریه و به خصوص وقف، یکی از بهترین و موثرترین شیوه های انفاق است، که موجب می شود تا برای همیشه زمان آثار و خیرات بخشش مال و کمک به مردم به ویژه محرومان و نیازمندان، شامل حال واقف شود و از بهره های معنوی و اخروی آن سود برد.
در میان انواع روش ها و شیوه های انفاق و بخشش و خرج مال در راه خداوند، شیوه ای همچون وقف، حائز خیر و برکت بسیار و همیشگی، برای واقف و مردم نیست. رفع بسیاری از نیازمندی های مستمندان و گشوده شدن بسیاری از گره های اقتصادی با سنت وقف، عملی است. وقف، ثروت و مایملک را بسان چشمه ای همیشه جوشان می سازد، که هرگز از فیضان و جوشش باز نمی ایستد و برای همیشه خیر و برکت را بر بستر زمان و اجتماع جاری، و صاحب خویش را از بهره های عظیم برخوردار می کند.
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت ا... خامنه ای (در سخنان خود با مسئولان سازمان اوقاف) وقف را عمل بسیار خوب و مبارک دانستند و با اشاره به وجود سنت حسنه وقف در اسلام و ادیان توحیدی خاطرنشان کردند: فرهنگ وقف باید بیش از پیش ترویج شود و گسترش یابد و عملکرد و اقدامات خوب متولیان و ادارات اوقاف، موجب ترویج فرهنگ وقف می شود.
ایشان با اشاره به تخلف متولیان موقوفات و مدیران اوقاف در رژیم طاغوت فرمودند: یکی از اقدامات اساسی نظام اسلامی احیای نیت خیر واقفین است که این خدمت بزرگ به عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است و موجب رضایت خداوند متعال و خشنودی مردم می شود. (روزنامه اطلاعات ش ١٩٣٠٥ ص ٣)
پژوهشگران با مطالعه تاریخ اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی دریافته اند که وقف در ٥ زمینه کارکرد مثبت داشته است: عبادت و معنویت، آموزش و پرورش، جهاد و تبلیغ، عدالت و تامین اجتماعی، پزشکی و درمان عمومی، کارآمدی و مطلوبیت وقف در هر یک از این زمینه ها منوط به شاخص های خاص خود است و بستگی به عوامل و متغیرات ویژه آن زمینه دارد و در نظام جمهوری اسلامی که هویت مذهبی دارد باید برای وقف برنامه ریزی های جامع انجام شود. سازمان اوقاف و امور خیریه در کانون این تحولات قرار دارد و می تواند کارهای بسیار زیادی انجام داده و در ترویج فرهنگ وقف نقش به سزایی ایفا کند و وقف را در مسیر صحیح و کارکردهای واقعی هدایت کند.
یکی از عوامل ترویج فرهنگ وقف آشنا کردن مردم با احکام وقف و پاسخ گویی به پرسش های دینی و فقهی آنان است که از رسالت های عالمان دین و فقهای اسلام به شمار می رود، پرسش هایی از این قبیل که:
١) حقیقت وقف چیست اقسام و شرایط آن کدام است؟
٢) آیا وقف باید دائمی و مستمر باشد و یا این که وقف غیردائم (منقطع) نیز جایز است؟
٣) آیا واقف می تواند از مال وقفی همانند دیگران بهره مند شود؟
٤) آیا واقف حق فروش مال وقفی را دارد؟
٥) آیا موقوف علیه، حق فروش مال وقفی را دارد؟
۶) چه شرایطی از سوی واقف در وقف صحیح و چه شرایطی باطل است این پرسش ها و همانند آن ها برخی از سوالاتی است که از روزگارهای گذشته درباره وقف مطرح بوده و فقها بحث های مفصلی در این زمینه ها ارائه کرده اند.
● حقیقت وقف
اهل لغت وقف را به معنای حبس و نوعی سکون اجباری دانسته اند. (ر.ک: فیومی، مصباح المنیر، ج ٢،ص ٩٩٢) و اما از نظر فقهی می توان گفت: تمام فقیهان مفهوم حبس را در تعریف وقف به کار گرفته اند. از باب نمونه: شیخ توسی، وقف را حبس مال وقفی و رها کردن منافع آن دانسته است (شیخ توسی، مبسوط، ج ٣، ص ٢٨٦١) و از معاصران امام خمینی(ره) می نویسد: وقف، سلب کردن ملکیت خود از مال، و در راه خدا و خیر قراردادن منفعت آن است. ( تحریرالوسیله،ج ٢ ص ٦٢) از این عبارات استفاده می شود حقیقت وقف حبس است و حبس به عقیده برخی از فقها به معنای ممنوعیت از تصرف در مال وقف شده می باشد. ( جواهرالکلام ج ٢٥، ص ٢٨١)
● اقسام وقف:
وقف به اعتبار کسانی که مال برای آن ها وقف می شود بر دو نوع است:
١) وقف عام، که استفاده کنندگان از آن مال، قشر یا گروه خاصی نیستند؛ مثل وقف زمین برای مسجد
٢) وقف خاص، که استفاده کنندگان از آن مال، قشر یا گروه خاصی می باشند؛ مثل وقف چیزی برای امام جماعت مسجد، یا دانشجویان یک مدرسه. ( تحریرالوسیله ص ٧٠ مسئله ٣٤)
و به اعتبار مال موقوفه وقف تقسیم می شود به :
۱) وقف انتفاع: و آن وقفی است که مقصود از آن درآمد مادی نیست؛ مانند احداث مسجد و حسینیه در زمین خود یا زمین موات
٢) وقف منفعت: این قسم به وقفی گفته می شود که مقصود از آن درآمد مادی است، برای هزینه چیزی دیگر؛ مانند وقف مغازه برای اداره مسجد، مدرسه و یا بیمارستان.
● شرایط وقف
١ ) شرایط واقف: داشتن بلوغ، عقل، اختیار و کسی که ممنوع از تصرف در اموالش نباشد.
٢ ) شرایط مال موقوفه:
١) ملک وقف کننده باشد
٢) عین دارای منفعت حلال باشد
٣) با استفاده از منافع آن، اصل مال باقی باشد.
٤ ) قابل تملیک و تحویل باشد.
٣ ) شرایط موقوف علیه: ( یعنی فرد یا افرادی که چیزی برای آن ها وقف می شود.): ١- معین باشد ٢- اگر وقف خاص است در هنگام وقف موجود باشد ٣- اگر وقف عام است در هنگام وقف امکان موجود شده آن ها باشد.
٤ ) سایر شرایط: صیغه وقف باید با الفاظی باشد که بیانگر اراده وقف باشد و لازم نیست به زبان عربی باشد و همین قدر که بگوید (این وقف است) کافی است. وقف، دائمی باشد نه موقت؛ وقف، قطعی باشد و معلق و مشروط به شرطی نباشد. وقف، برای دیگران باشد نه برای خودش. ( تحریر الوسیله، ج ٢، ص ٧٠ و ٧١)
● متولی وقف کیست؟
واقف می تواند خود یا شخص دیگری را ضمن وقف نامه متولی قرار دهد، یا حق برکناری متولی را برای خودش شرط کند و اگر واقف متولی مشخص کرده باشد، همان شخص متولی وقف است و اگر متولی مشخص نکرده و وقف عام است، حاکم اسلامی یا نماینده او متولی وقف می باشد و در وقف خاص نیز در اموری که به مصلحت وقف و مراعات حال نسل های بعدی است مثل تعمیر و حفظ اصل آن، اختیار با حاکم اسلامی است؛ ولی نسبت به بهره وری کردن و اصلاحات جزیی که بهره دهی آن متوقف بر آن هاست. مثل حفرجوی و لایروبی آن و دروکردن محصول، تصمیم با موقوف علیهم است. ( همان ص ٨٢ م ٧٩)
● فروش مال وقفی
فروش مال وقفی که خاص باشد، مانند وقف بر اولاد یا بر عناوین عمومی مانند فقرا وقف شده باشد جایز نیست مگر در این موارد: به طوری خراب و غیرقابل استفاده شده باشد که تعمیر آن ممکن نباشد. بر اثر خرابی، استفاده چندانی از آن نشود و با فروش آن بتوان مالی تهیه کرد که منافع قبلی آن مال را داشته باشد. واقف شرط کرده باشد که هنگام ضرورت و نیاز فروخته شود، که در این صورت نیز فروش مال موقوف مجاز می باشد. ( تحریر الوسیله ج ٢ ص ٧٩ م ٧٣)

منبع : روزنامه خراسان