طرح لباس ملی، جایگزین مد در ایران خواهد شد؟

«طراحی لباس ملی» مقوله ای است كه مدت زیادی از طرح آن در جامعه نمی گذرد با این حال توانسته است افراد، گروه ها، و نهادهای مختلفی را درگیر خود كند. به نظر می رسد گرایش جوانان به استفاده از لباس و مد غربی مسئولان را به فكر واداشته است تا با طراحی لباسی كه در بر دارنده ویژگی ها و ارزش های فرهنگ ایرانی باشد، نوعی فرهنگ بازگشت به گذشته و احیای روح ملی گرایی را در میان جوانان رواج دهند. نخستین همایش «لباس ملی ایران اسلامی » هم قرار است پیرو همین سیاست ،پاییز سال جاری در تهران برگزار شود.
تاریخچه لباس ملی در ایران
بر اساس آنچه که در دانشنامه ایرانیكا درباره پوشاك ایرانیان در دوره پهلوی نوشته شده است، پوشاك ایرانی ها طی سال های اولیه سلسله پهلوی، به طور كلی شبیه پوشاك دوره قاجار بود كه اختلافات میان اقوام ، روستاها ، مناطق و نیز طبقات اجتماعی را منعكس می كرد. در اواخر قرم نوزدهم میلادی تلاش های زیادی برای تغییر پوشش از سوی حكومت صورت گرفت.مخصوصا پس از انقلاب مشروطه كه بسیاری از مردان به خارج سفر كرده بودند پوشش اروپایی و پوشیدن كت و شلوار ، پاپیون و كراوات را پذیرا شدند. در ۲۹ بهمن ۱۳۰۱ مجلس لایحه ای را تصویب كرد كه همه كاركنان خدمات شهری، اعضای كابینه و نمایندگان مجلس را ملزم به پوشیدن پوشاك دوخت ایران در طول ساعات كار می كرد. این دستورالعمل در اول میزان ۱۳۰۲ بنا بر حكم وزیر جنگ، سردار سپه شامل پرسنل نظامی نیز شد. در ۴ مهر ۱۳۰۷ كابینه مقرر كرد كه تمام مردهای ایرانی به طور یكدست و به سبك غربی لباس بپوشند. تن پوشهای بیرونی سنتی مانند شال ها، قباها، سرداری ها و لباده ها ،با كت جایگزین شد. شلوارهایی كه به طور سنتی از پارچه سیاه جناغی یا مشابه آن دوخته می شد با شلوار و كمربند غربی جایگزین شدند. تمام كارمندان دولت و دانش آموزان پسر كلاه های لبه دار استوانه ای معروف به كلاه پهلوی را به جای كلاه های خز مرسوم و كلاه های بیضوی به سر كردند. فقط روحانیون، شامل استادان مدارس، طلاب دینی و زعمای سایر مذاهب به رسمیت شناخته شده از این حكم كه در روز اول فروردین ۱۳۰۸ در شهر ها و یك سال بعد در دهات و مناطق روستایی اجرا شد ،معاف بودند. در خرداد تا تیر ۱۳۱۳ پهلوی اول از تركیه دیدن كرد و در آنجا عمیقا تحت تاثیر برنامه های كمال آتاتورك برای مدرنیزه كردن قرار گرفت. او مصصم شد كه ایرانی ها هم چون اروپایی ها لباس بپوشند. او در تركیه دستوری خطاب به نخست وزیر وقت صادر كرد كه مقرر می داشت از آن پس تمام كارگران ایرانی كلاه های لبه دار به سبك اروپایی بر سر بگذارند و توجیه او این بود كه لبه پهن كلاه ، كارگرانی را كه در هوای آزاد كار می كردند از آفتاب سوختگی حفظ می كند. در ۱۶ تیر ۱۳۳۴ حكم كابینه ، به سر گذاشتن این كلاه را برای تمام مردان اجباری ساخت و به این ترتیب جای كلاه پهلوی را گرفت. این دستور كه به شدت اعمال می شد مقاومت های زیادی را خصوصا در استانها برانگیخت. در یك واقعه مشهور ، گروهی از مسلمانان به رهبری روحانی صریح اللهجه ای به نام شیخ تقی بهلول در مسجد گوهر شاد مشهد بست نشستند كه در آنجا مورد حمله نیروهای امنیتی قرار گرفته و تعدادی از مردم كشته شدند.
لباس زنان ایرانی
پیش از واقعه گوهر شاد، پهلوی اول شخصا برای تغییر لباس زنان الزام و اجباری اعلام نكرده بود. بعضی اعضای دربار كه در خارج تحصیل كرده بودند با منسوخ كردن كامل حجاب موافق بوده و بر حضور زنان در فعالیت های اجتماعی تاكید داشتند. یكی از حامیان چنین دیدگاهی ، وزیر وقت دربار، عبدالحسین تیمورتاش بود كه در جلسه كابینه در سال ۱۳۱۲ واردات كلاه های زنانه از خارج را قانونی كرد. سر انجام در سال ۱۳۱۴ پهلوی اول ، دستور به كشف حجاب داد. وی نخستین حكمران منطقه بود كه چنین كاری را انجام می داد.آتاتورك حجاب را ممنوع نكرده بود. این عمل نیز با مقاومت و اعمال زور روبرو شد. اكثریت قریب به اتفاق زنان ایرانی به گونه ای تربیت شده بودند كه حجاب را واجب می دانستند و معتقد بودند آشكار ساختن سر و گردن گناه است. وانگهی، مردان ایرانی كنار نهادن حجاب را آشكارا نشان بی عفتی می دانستند. از طرفی فشار پلیس اجتناب ناپذیر بود. آنها زنان را كتك می زدند، چادر ها و روسری هایشان را كشیده و پاره می كردند و حتی خانه هایشان را به زور می گشتند.هر چند رفته رفته مقاومت مردم بر زور حكومت فایق آمد، اما سه تا چهار سال آخر سلطنت پهلوی اول، زنها با لباس های بلند ساده، جوراب های كلفت و كلاه های حصیری لبه پهن، در اجتماع ظاهر می شدند. در برخی روستاها و شهر های كوچك، زنان دیگر خانه هایشان راترك نكردند، تا آنكه رضا خان در شهریور ۱۳۲۰ مجبور به كناره گیری شد. در دوران پهلوی دوم نیز بی حجابی و تقلید از مد های غربی میان گروهی از مردم ایران رواج داشت. تا آنكه در سال ۱۳۵۷ و با پیروزی انقلاب اسلامی، بی حجابی برای زنان ممنوع و پوشیدن لباس های ساده تر از آنچه مد غرب بود برای مردان به عنوان ارزش شناخته شد. امروزه پس از گذشت حدود ربع قرن از انقلاب اسلامی در ایران و رواج تكنولوژی ارتباطات و راه یافتن امواج ماهواره ای به منازل برخی ایرانیان(آمار های رسمی وزارت ارشاد نشان دهنده استفاده هرچند غیر مجاز برخی خانواده ها از دستگاه های گیرنده امواج ماهواره ای است) به نظر می رسد، دوباره آهنگ پیروی از مدهای غربی مخصوصا میان جوانان پایتخت روندی صعودی یافته است. به طوری كه مسولان به فكر طرح لباس ملی افتادند اما اینكه نتیجه این طرح چه خواهد شد و چگونه از بوته آزمایش بیرون می آید مسئله ای است كه نیاز به گذشت زمان دارد.
نخستین همایش لباس ملی ایران اسلامی
در خبرها آمده است كه نخستین همایش علمی و پژوهشی لباس ملی ایران اسلامی به همت پژوهشكده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی زمستان امسال در تهران برگزار می شود. این رویداد علمی و پژوهشی با هدف بررسی ابعاد علمی و اجتماعی مقوله لباس در جهت دستیابی به الگوی مناسب، تحلیل و تبیین موافقان و مخالفان لباس ملی و بررسی زمینه ها ، ضرورت ها و خاستگاه های پوشش ایرانی و اسلامی برگزار می شود. در این همایش اندیشمندان، پژوهشگران، طراحان، هنرمندان و دانش پژوهان با همكاری سازمان ها و نهاد های علمی و فرهنگی به بررسی ابعاد مختلف لباس ملی در ایران می پردازند. بررسی تاریخ لباس در ایران و كشورهای اسلامی ، تجربه طراحی و ارایه لباس ملی در كشور ها، محدودیت ها و موانع ارایه لباس ملی، عوامل حقوقی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی موثر بر پوشش در ایران از جمله سرفصل های موضوعی این همایش هستند.

شبنم رحمتی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران