رمزهای جاودانه

یكی از شناخته شده ترین شمایل ها در نقاشی كهن ایرانی، مینیاتور و قهوه خانه ای، شمایل حضرت علی (ع) است كه دو زانو نشسته و به تمثال نشسته حضرت علی(ع) معروف می باشد. اگر چه به لحاظ موضوعی و حتی فرمی این شمایل از اصول و ویژگی های ثابت و تغییرناپذیری تبعیت می كند، اما در هر دوره و زمانه و با توجه به اعتقادات دینی نقاش و جامعه ای كه در آن زندگی می كرده و متاثر از سبك هنری كه نقاش پیرو آن بوده اثر، تفاوت های چشمگیری با نقاشی های همسان خود پیدا می كرده است. در این مقاله به طور اجمالی سعی می شود ابتدا ویژگی های مشترك و اصلی چند تابلوی معروف شمایل حضرت علی(ع) عنوان شده و با برشمردن نقاط افتراق آنها، تفاوت های دیدگاهی و تكنیكی نقاشان بررسی شود.
●موضوع
موضوع اصلی، هیكل مبارك حضرت علی(ع) است كه دوزانو و در كمال ادب و به صورتی سه رخ در مركز تابلو نقاشی می شده است.
حالت حضرت، طرز نشستن و چشمان نگران ایشان به گونه ای نقاشی شده كه گویی حضرت علی (ع) در خدمت مولایشان حضرت محمد(ص) فرمانبردارانه نشسته و منتظر فرمایش اوست تا آن را به انجام برساند. دو دست حضرت قاعدتاً روی غلاف شمشیر معروف ایشان یعنی ذوالفقار است كه دسته آن به رنگ سبز بوده و غلاف، روكشی قرمز رنگ دارد. پوشش حضرت، عبای پشمینه یا همان صوف معروف است و دستاری به شیوه دستار خراسانی به سر دارند.
تابلوی محمدحسن افشار، نقاش قهوه خانه ای دوره اواسط قاجار، جدای از حاشیه و قاب و آیینه ای كه دارد و كتیبه هایی كه در آن آیات مربوط به ولایتش نوشته شده می تواند مرجعی مناسب برای شناسایی ویژگی های اصلی تابلوی نشسته حضرت علی(ع) قلمداد شود. هاله نورانی اطراف سر مبارك كه بقایای تاثیرات نقاشی های بیزانسی در نقاشی ایرانی است، به صورت مهر و ماه (خورشید كامل و ماه هلالی) است و فرشتگان مقرب (جبرئیل و میكائیل و اسرافیل) بالای سر و اطراف حضرت علی(ع) برگرفته از تابلوهای اروپایی یا همان تابلوهای فرنگی به صورت بالدار ترسیم شده اند. نكته مهم، رنگ دستار است كه سفیده بوده و در دو لچكی اطراف تابلو، نام حسنین و در دو مستطیل سبز پایین تابلو، حدیث نبوی معروف لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار مرقوم شده است.
●همراهان
در تابلوهای با موضوع حضرت علی(ع) نشسته، این حضرات نیز به تصویر كشیده می شوند: حضرت امام حسن (ع) و امام حسین(ع)، قنبر وفادار، سلمان فارسی و گاهی حضرت محمد(ص) كه هر كدام جایگاه ویژه خود را دارند. ندرتاً حضرت محمد(ص) به صورت ایستاده و در بالای قاب بندی با هاله كامل خورشیدی نقاشی می شود (تابلوی عبدالحسین، صنیع همایون دوره معاصر). حسنین همواره با نظم خاصی كنار پدرشان قرار گرفته اند. امام حسن(ع) سمت راست پدر با عبا و دستاری سبز و پیراهن و شب كلاهی قرمز رنگ كه كتابی در دست دارد. امام حسین (ع) به عكس در كنار چپ پدر دو زانو نشسته و عبایی قرمز به تن دارد و به روبرو و به بیننده تابلو، پرسشگرانه نگاه می كند؛ به نوعی كه تداعی كننده سؤال مهم ایشان باشد آیا كسی هست مرا یاری دهد؟ این نگاه بر بعد زمانی اثر كه مربوط به واقعه كربلاست تاكید می كند. سلمان فارسی با دستاری ایرانی، عبای پشمینه و عصا به دست بالا سر امام حسین(ع) و طبیعتاً سمت چپ تابلو ایستاده و به صورت مردی كهنسال با محاسنی سفید، نقاشی می شود. رنگ قالب چهره و لباس سلمان سفید بوده و كنتراست شدیدی با قنبر وفادار، غلام حضرت علی(ع) دارد.
قنبر سیه چرده، هیبتی هنری وار دارد و با كشكول و دسته تبرزینی كه در دست گرفته بیشتر شبیه كریشنای هندی است تا یك غلام عرب.در برخی تابلوها فقط قنبر وفادار یا سلمان فارسی حضور دارند كه در این صورت به خاطر رعایت اصل تقارن حسنین در یك جا و مقابل قنبر یا سلمان نقاشی می شوند. (تابلو بدون رقم دوره زندیه).
●دیگر عناصر
▪شمشیر: شمشیر حضرت كه همان ذوالفقار معروف است، در بعضی از آثار، دو تیغه و در بعضی یك تیغه اما دو دم نقاشی می شود. ولی فرم قوسی آن با دسته ای سر كج و قبضه ای صلیبی در همه آثار ثابت است.
▪زیرانداز پوست: در بیشتر تابلوهایی كه نقاش گرایش متصوفه داشته، از زیرانداز پوست در تابلو استفاده شده است اما گروهی دیگر حضرت علی(ع) را روی حصیری بافته از نخل خرما نقاشی كرده اند.
▪حیوانات: شیر كه تاكید بر اسدالله بودن نام حضرت علی(ع) و دلالت بر رام بودن سلطان حیوانات نزد ایشان دارد، معروف ترین تمثیل شیعه گری در نقاشی بعد از صفویه است و تركیب شمشیر در كنار شمس تابان و شیررام شده پای حضرت علی(ع) سه عنصر اصلی برای بیان تفكر شیعه در نقاشی های تمثال حضرت علی(ع) در همه دوران است. گاهی آهو و عقاب در تابلوها دیده شده اند كه مطیع و فرمانبردار به پناه یا اطاعت امر در پای حضرت، آرام گرفته اند.
●تركیب بندی
قاعدتاً در تابلوهای متقارن، حضرت علی(ع) در مركز آن به صورت مثلث متساوی الساقین قرار گرفته است و هر عنصری به این تركیب بندی پایدار اضافه شد یا در گوشه ها و یا در اطراف نقطه مركزی كه همان سر مبارك و هاله مقدس ایشان است، نقاشی می شده اند. تكرار فرم مثلثی در هیكل های حسنین و نحوه نشستن ایشان به نوعی تاكید بر اقتدار و استحكام مركز تابلو است و از فرشتگان بالای سر گرفته تا شیر پایین پا، همه به نوعی متوجه وسط و محور تقارن عمودی تابلو هستند كه هر چه بیشتر بر ثبات و جاودانگی موضوع تابلو دلالت می كنند و موضوع تابلو چیزی نیست جز حضرت علی(ع) كه شیعه اصلی مولایش حضرت محمد(ص) بوده و نقاش، تمام تلاش خود را به كار می بسته تا آن را با نقش، رنگ و با استفاده از عناصر رمزی و اسطوره ای به مخاطب خود در همه دوران ها یادآوری كند. (لافتی الاعلی لاسیف الاذوالفقار).

منبع : روزنامه همشهری