ضرورت توجه بیشتر به مخاطب‌شناسی آثار و ابعاد حقوقی جنگ تحمیلی

پنجمین همایش نقد و برسی کتاب مرکز اسناد دفاع مقدس با موضوع کتاب « حقوق بشر دوستانه در جنگ ایران و عراق ،مرور رفتار عراق » روز سه شنبه ۸۷/۷/۱۶ در محل پایگاه اطلاع‌رسانی دفاع مقدس برگزار گردید .
در این نشست که جمعی از فرماندهان دوران جنگ تحمیلی و شماری از پژوهشگران ،‌اندیشمندان ، راویان و دست اندرکاران عرصه دفاع مقدس حضور داشتند آقایان دکتر سید احمد میرزایی مدیر کل خلع سلاح وزارت دفاع وپشتیبانی نیروهای مسلح و دکتر محمود یزد انفام ،‌نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس به نقد و بررسی کتاب مذکور پرداختند ضمن اینکه آقای مجید نداف از پیشکسوتان راوی گری جنگ و نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس مدیریت نشست را بر عهده داشتند .
در ابتدای جلسه پس از تلاوت آیاتی از کلام الله مجید و پخش سرود مقدس نظام جمهوری اسلامی ایران فیلمی ازبمباران شیمیایی روستای زرده از توابع شهرستان سردشت توسط ارتش بعثی عراق پخش شد. این بمباران شیمیایی به شهادت آنی حدود ۲۷۵ نفر از مردم مظلوم این روستا ( حدود یک سوم جمعیت آن) انجامید در حالی که درد و رنج بازماندگان آن از بابت آثار مواد شیمیایی همچنان باقیست و هنوز هم مردم این روستا به خاطرعوارض مواد شیمیایی با مشکلات عدیده پزشکی، تنفسی، سوختگی،‌خارش شدید، سرطان و... دست به گریبان هستند .
سپس آقای نداف مدیر نشست پس از بیان مقدمه‌ای بر ضرورت حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی مرتبط با دفاع مقدس تاکیدکردند و این امر را یکی از وظایف مرکز اسناد دفاع مقدس دانستند . ایشان یکی از موانع نگارش پایان‌نامه‌های مرتبط با جنگ تحمیلی در گذشته را فقر منابع و محدودیت فضای دانشگاهی برشمردند. وی ضمن تاکید دوباره بر اینکه سیاست کنونی مرکز استاد بایستی حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی باشد استفاده از افرادی که درباره جنگ مشاهدات تجربی دارند را فرصتی مغتنم برشمردند و از دست دادن این فرصت را بعثت لطمه وارد شدن بر اعتبار علمی آثار دانستند . ایشان همچنین ضرورت اسلوب سازی مشاهدات تجربی رزمندگان و ارائه مشاهدات تجربی رزمندگان در قالب روش‌های علمی را یادآور شدند .
آقای نداف محدود نبودن آثار دفاع مقدس به قصه وخاطره و شعر را خواستار شده و افزود: که در این زمینه یعنی در حوزه انتشارات دفاع مقدس بایستی مخاطب‌شناسی صورت گیرد و آثار دفاع مقدس در قالب‌های مختلف اعم از شعر،‌خاطره ،ادبیات و نیز آثار علمی و پژوهشی انتشار یابند .
پس از سخنان مقدماتی مدیرنشست نویسنده کتاب آقای نعمت‌الله پور محمدی دلیل انتخاب این موضوع به عنوان یک پژوهش را بیان نمود .لازم به ذکر است که کتاب «حقوق بشر دوستانه در جنگ ایران و عراق، مرور رفتار عراق » در اصل پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده در مقطع کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل بود که با همکاری مرکز اسناد دفاع مقدس در سال ۱۳۸۵ مورد انتشار قرار گرفت و در سال ۸۶ عنوان برگزیده سوم کتاب جشنواره دفاع مقدس را کسب نمود .
نویسنده کتاب آقای پورمحمدی که خود از رزمندگان و آزاده‌های دفاع مقدس می‌باشد . جرقه‌ اصلی نگارش این پایان‌نامه را بحث در یکی از کلاس‌های درس حقوق بشر دوستانه معرفی کرد که در آن جلسه مسئله ادامه جنگ پس از عملیات پیروزمند بیت‌المقدس مورد بحث و بررسی قرار گرفته بود.
وی یکی دیگر از دلایل نگارش این پژوهش را پنهان ماندن مسائلی همچون رفتار دشمن با اسرا و رزمندگان مجروح برشمردند . نویسنده سپس به بررسی ساختار تدوین اثر پرداخت . کتاب مذکور در ۵ فصل و ۲۴۷ صفحه نقض فاحش حقوق بین‌الملل بشر دوستانه توسط رژیم بعثی را بررسی کرده است . در فصل اول کتاب سیرتکوین و تکامل حقوق جنگ درج شده ود رضمن به رویه قضائی بین‌المللی وعملکرد سازمان ملل متحد در قبال حقوق بشر دوستانه نیز به طور مختصر اشاره شده است . در فصل دوم رفتار دولت عراق با اهداف و افراد غیرنظامی مورد بررسی قرار گرفته و در فصل سوم به رفتار دولت عراق با افراد نظامی در صحنه نبرد واسیران جنگی در اردوگاه‌های عراق با ذکر مصادیقی از این رفتارها با تاکید بر منع این گونه رفتارها در قراردادهای بین‌المللی پرداخته شده است . در فصل چهارم استفاده گسترده دولت عراق از سلاح‌های ممنوع شیمیایی و در فصل پنجم کتاب نیز سایر روش‌های منع شده در جنگ بررسی شده‌اند .
حقوق بین‌الملل بشر دوستانه به آن بخش از حقوق بین‌الملل عمومی اطلاق می‌شود که بر کاربرد نیروی مسلح ورفتار با افراد در جریان درگیری مسلحانه حاکم است . هدف حقوق بین‌الملل بشر دوستانه کاهش یا محدود کردن رنج و آلام افراد در زمان جنگ و دیگر درگیری‌های مسلحانه می‌باشد. منابع عمده حقوق بین‌الملل بشر دوستانه عبارتند از کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو در سال ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی سال ۱۹۷۷.
نویسنده در پایان این بخش از سخنان خود بیان داشت که کتاب مذکور فقط گوشه‌ای از جنایات رژیم صدام چه در جنگ شهرها، جبهه‌ها ،‌اردوگاه‌های اسیران جنگی و ... را بازتاب می‌دهد و پرداختن به مسائل جنگ از عهده و توان فرد و عده‌ای خاص خارج بوده و نیازمند عزم جمعی می‌باشد .
سپس دکتر سید احمد میرزایی ضمن تشکر از نویسنده به دلیل پرداختن این موضوع و آمیختن مشاهدات عینی با دانش و آمیخته‌های دانشگاهی خود به اشکالات موجود در کتاب پرداخت . وی ابتدا با ایرادات متدولوژیک کتاب سخن خود را آغاز کرد و سپس به مستندات کتاب که دارای اشکال نقاط و ضعف فراوانی می‌باشد، ‌پرداخت . ایشان اشکالات دیگری همچون عدم استناد در بعضی موارد غلط بودن بعضی استنادها، نداشتن ارجاع خارجی جهت استناد در مجامع عمومی ،کافی نبودن استنادات خارجی واشتباهات فنی- تخصصی را نیز مطرح نمود . پس از وی آقای دکتر یزدانفام با اشاره به اینکه کتاب مذکور اولین اثر در زمینه حقوق جنگ تحمیلی می‌باشد نقاط قوت کتاب را بحث نظری خوب در مورد حقوق بین‌الملل و بشردوستانه و جدا کردن حقوق بشر دوستانه از اسناد حقوق بین‌الملل و طرح خوب مصادیق دانستند . علاوه بر این وی نقاط ضعف کتاب را در سه بعد ضعف‌های شکلی،‌روشی و محتوایی و منطقی برشمردند .
از نظر ایشان ضعف‌های کلی کتاب عبارتند از : عدم رعایت اصول ماخذنویسی، دوگانگی در نوع ارجاعات، نداشتن ماخذ دست اول در بعضی موارد ، نبود تاریخ در ذیل شماری از عکس‌ها ،‌نتیجه‌گیری نداشتن فصول مختلف ‌، و ضعیف بودن نتیجه‌گیری پایانی کتاب .
در ادامه آقای نداف بیان نمود که این پژوهش یک مطالعه موردی بوده و انتظار کاربرد تمامی فنون پیمایش اعم از مصاحبه و ... از آن نمی‌رود و در عین حال استفاده از کتاب‌هایی که در آن مصاحبه‌های مستند وجود دارد نیز از نقاط قوت کتاب است . ایشان بسیاری از ماخذ وارد نشده را مشاهدات عینی و تجربی نویسنده دانستند چرا که خود نگارنده حاضر و ناظر وقایع مذکور بوده است .
نویسنده نیز در مقام پاسخگویی اظهار نمود که سعی بر آن بوده تا تمامی موارد مطروحه،‌ مستند باشد و نیز دلیل وجود اشتباهات فنی را نداشتن اطلاعات تخصصی و استفاده از منابع دیگر در آن مورد و نقل عینی از منابع دانست و ضمن پذیرفتن ایرادات فنی - تخصصی مذکور بیان کردند که این اشتباهات در متن منابع بوده است. ایشان هدف از ارائه مسائل نظری را روشن‌سازی مقررات پروتکل‌ها ،‌قراردادها واعلامیه‌های بین‌المللی برای خواننده دانست و اظهار داشت که در قسمت نتیجه‌گیری نیز تلاش شده تا با توجه به مستندات و مباحث موردی نتیجه‌گیری به عمل آید . در ادامه نشست از آنجایی که اکثریت حاضران جلسه از پژوهشگران و صاحبنظران این عرصه هستند طبق روال نشست‌های قبلی مرکز اسناد دفاع مقدس به تعدادی از حضار، فرصت داده شد که نظرات و انتقادات خود درباره کتاب و مباحث مطروحه را بیان نمایند. یکی از حاضران، با اشاره به وجود بیش از ۶۰۰ عنوان کتاب عمده در کتابخانه‌های آمریکا، اروپا و کشورهای عربی بر علیه ایران در دوران جنگ، ضمن ناکافی دانستن این کتاب، لزوم فعالیت و توجه بیشتر مرکز اسناد در این زمینه را یادآور شدند. یکی دیگر از حاضران اظهار نمود که از نقد کنندگان انتظار می‌رفت به جای وارد شدن به جزئیات، از منظر رویکرد‌های موجود نسبت به جنگ، وارد بحث می‌شدند. فرد دیگری به عدم شمولیت و جامعیت کتاب در مورد تمامی موارد نقض مقررات بشردوستانه در جنگ همانند استفاده عراق از بمب‌های خوشه‌ای و حمله به بیمارستان‌ها اشاره کردند.
یکی دیگر از حضار، اشتباه بودن بعضی مستندات و شرح وقایع تاریخی، بی‌تناسب بودن و درست نبودن تاریخ عکس‌ها، اغراق در بعضی موارد و بعضی ادعاهای بی‌استناد را از نقاط ضعف کتاب برشمرد. فرد دیگری نیز ضمن اعلام اینکه تلفیق مباحث حقوقی با خاطرات، حوزه مخاطبین را بیشتر کرده، بیان نمود که در این کتاب، به حقوق بشر اسلامی، اصل گزار‌ش‌های سازمان ملل، تجهیز کنندگان، حامیان و تشویق کنندگان عراق، هیچ اشاره‌ای نشده است.
دکتر یزد انفام در سخنان پایانی خود بیان نمود با آنکه عرصه بین‌المللی، عرصه قدرت است ولی حقوق بشردوستانه، تلاش دارد تا قدرت را مهار کند و در صورت عرف شدن ارزش و قاعده‌ای خاص، افکار عمومی انتظار دارد که نقض کنندگان آن، تنبیه شوند. از سوی دیگر، حقوق بین‌الملل، مبنای انسانی هم دارد و حقوق بشر دوستانه، فراتر از غرب بوده و مبانی اسلامی قوی‌ای دارد و جمهوری اسلامی و رزمندگان ایرانی با وجود عدم آشنایی به مباحث حقوق بین‌الملل، این مقررات را رعایت می‌کردند، چرا که به خاطر آموزه‌های اسلامی، این قواعد انسانی در آنها درونی شده بود.
دکتر میرزایی نیز، ضمن تاکید بر مخاطب شناسی در ارائه و انتشار آثار دفاع مقدس، اظهار نمودند که مخاطبین این کتاب، عده‌ای حقوقدان داخلی و خارجی است و عموم مردم، مخاطب این کتاب نیستند. بنا به گفته وی، در این نوع آثار باید ار شعار پردازی خودداری شود و مطلب به زبان حقوقی بیان شود تا قابل ارائه به محافل بین‌المللی نیز باشد.
در ادامه نویسنده کتاب، ضمن پذیرش شماری از نواقص و ایرادات، اعلام کرد که مطالب این کتاب، فقط گوشه‌ای از رفتار دشمن بود و درباره هر یک از این موارد، می‌توان کتاب‌های متعددی به نگارش درآورد.
به نظر وی سیاست ایران در قبال اسرا و غیر نظامیان کاملا مبتنی بر مقررات حقوقی و بالاتر از آن احکام اسلامی بود. بخش اعظمی از حقوق و مقررات بین‌المللی، مغایرتی با قوانین اسلامی ندارند و جمهوری اسلامی نیز عضو بسیاری از معاهدات بین‌المللی است.
در پایان نیز، نداف به عنوان مدیر جلسه، توجه بیشتر مرکز اسناد دفاع مقدس و دیگر مراکز پژوهشی به این نوع تالیفات حقوقی و استفاده از پژوهشگران خبره در این زمینه را خواستار شد. ایشان همچنین بیان نمود که طراحی تحقیقات فراگیر راجع به ابعاد حقوقی جنگ و پرداختن به ابعاد علمی و روش شناسی پژوهش‌ها بایستی در اولویت مرکز اسناد دفاع مقدس قرار گیرد.

یعقوب نعمتی

منبع : روزنامه رسالت