فرآیند فرسودگی شغلی و راه های مقابله

فرسودگی شغلی، عبارت است از حالتی از خستگی جسمی، هیجانی و ذهنی که به دلیل فشار مداوم و مکرر هیجانی ناشی از برخورد فشرده و دراز مدت با مراجعان به وجود می آید. نشانه های عمده فرسودگی شغلی عبارتند از: احساس درماندگی ، ناامیدی، سرخوردگی، رشد دیدگاه منفی نسبت به خود و دیگران. فرسودگی شغلی بر اثر استرس شدید، مداوم و کنترل شده و زمانی که تقاضای محیط شغلی بیش از توانایی های شخصی فرد برای سازگاری یا موفقیت باشد به وجود می آید. در این نوشتار، به دلایل عمده فرسودگی شغلی، فرآیند فرسودگی وشیوه های عمده رفتاری و شناختی مقابله با فرسودگی شغلی اشاره می شود.
افراد، برای آنکه مطابق با هنجارها فعالیت کنند، باید کمی استرس داشته باشند؛ اصولا برانگیختگی ملایم، فرد را در جریان اجرای کاری که برعهده دارد هشیار نگه می دارد. به نظر می رسد که دستگاه عصبی برای درست کار کردن به میزان معینی تحریک نیاز دارد. اما استرس شدید طولانی، آثار مخرب جسمی و روانی به دنبال دارد.
یکی از جنبه های مهم زندگی هر فردی، شغل اوست. شغل علاوه براینکه هزینه های زندگی ما را تأمین می کند، نیازهای روانی ما را نیز از قبیل تماس اجتماعی، احساس ارزشمندی، اطمینان، شایستگی، تمرین و ورزش ذهنی و جسمی را ارضاء می نماید . با این حال، بعضی از جنبه های فشارزای شغلی که می توانند آسیب زا باشند عبارتند از:
۱) موقعیتهای کاری (شرایط کاری): از قبیل شرایط کاری نامطلوب مانند سروصدای زیاد، کمی یا زیادی نور، حرارت بسیار بالا یا پایین ، ساعتها وشیفتهای نامناسب کاری که می توانند فشار عصبی را بالا ببرند.
۲) کاربیش از حد: به این معنی که فرد مجبور باشد در مدت زمان کوتاه کار زیادی انجام دهد. در واقع فرد شایستگی انجام کار را داشته باشد ولی محدودیت زمانی، ساعات طولانی کار، ضرب الاجل های کاری، مداخله های زیاد، نداشتن فرصتهای استراحت بین کار می توانند، واکنش عصبی زیادی ایجاد کنند. از نظر کیفی، اگر کاری که فرد انجام می دهد خیلی مشکل باشد و آن شغل نیاز به توانایی هوش بالا و شایستگی ذهنی زیادی داشته باشد، در این صورت، اگر فرد از توانایی هوشی و ذهنی لازم برخوردار نباشد دچار فشار روانی می شود.
۳) مسئولیت: مسئولیتی که افراد در محل کار یا محیط شغلی به عهده می گیرند به عنوان منبع فشار روانی محسوب می شود.
۴) تغییر در شرایط کار: ایجاد شرایط نقل و انتقال ها (جا به جایی ها) از جمله عواملی است که ممکن است استرس ایجاد کند و در نهایت منجر به فرسودگی شغلی شود.
بااین حال بروز فرسودگی شغلی ناگهانی نیست بلکه فرآیند پیش رونده و رشد مرحله ای دارد.
● مراحل و سیر فرسودگی
▪ مرحله ماه عسل: زمانی است که ما در جایی استخدام می شویم و با شور و شعف خاصی کار خود را شروع می کنیم. ممکن است زودتر از وقت معمول سرکار حاضر شویم و دیرتر هم محیط کار را ترک کنیم. شروع به کار، ذخائر و انرژی ما را خرج می کند. اگر تقویت، تحسین، تشویق و رضایت به دنبال کار نباشد، کاهش انرژی آغاز می شود و فرد بدون آنکه خودش متوجه باشد به تدریج از انرژی جسمی و روانی تهی می شود.
▪ کمبود کارمایه: مرحله ای است که فرد احساس کم آوردن انرژی می کند و نارضایتی شغلی و خستگی شروع می شود و فرد سعی می کند از طریق پناه بردن به مصرف سیگار، مواد مخدر، مشروب، انجام دادن خریدهای تفننی ، خوابیدن زیاد، به نوعی خود را فریب دهد.
▪ آغاز نشانه های مزمن فرسودگی: در این مرحله احساس خستگی مزمن، سردردهای دوره ای ، ترش کردن معده، خشم و افسردگی شدید، شدت پیدا می کنند.
▪ بحران: در این مرحله، بدبینی عمیق، شک به توانایی های شخصی، حساس بودن به بیماری های جسمی ناشی از درماندگی و ناامیدی و بروز ذهنیت فرار و پاسخ گریز از مشکلات ایجاد می شود.
.۵ مرحله به بن بست رسیدن: یعنی فرد، مستعد خطر از دست دادن شغل می شود. با مرجع، همکاران و مدیر در محل کار درگیر می شود. در خانه نیز با همسر و فرزندان خود برخوردهای مکرری نشان می دهد.
● ویژگی های افر اد مستعد فرسودگی:
۱) زود سرکار می روند.
۲) دیراز سرکار بر می گردند.
۳) در حین غذا خوردن مشغول کار هستند.
۴) کارها را به منزل می برند.
۵) به ندرت به مرخصی یا تعطیلات می روند.
۶) تفریح رفتن آنها به خاطر کارشان است.
۷) وقت را برای همسر و فرزندان جیره بندی می کنند.
۸) عادات خوابیدن و غذا خوردن آنها بی نظم است.
۹)توانایی نه گفتن در برابر کار را ندارند.
● عوامل مؤثر در فرسودگی شغلی
۱) شرایط سخت و طاقت فرسای کاری.
۲) ناکامی ها و فشارهای عصبی فراوان.
۳) فشار مداوم برای سعی و تلاش بیشتر.
۴) صرف وقت و انرژی زیاد و ناملموس و بی ثمر.
۵) تعارض مستمر بین فعالیتهایی که زمان و تلاش می طلبند.
۶) فقدان باز خورد مثبت و پاداش دهنده.
۷) بی توجهی و روشن نبودن انتظارات و توقعات کاری.
۸) محیط شغلی غم افزا - (کار کردن در جاهایی مثل بهشت زهرا«س»).
۹) روابط ضعیف انسانی.
۱۰) کار زیاد و بدون تفریح.
● شیوه های مقابله:
۱) تغییر طرز فکر نسبت به کار و زندگی - خوش بینی و استفاده از خودگویی های مثبت نسبت به خود و دیگران.
۲) شناسایی محدودیتها و پرهیز کردن از انجام کارهایی که توان ذهنی و جسمی لازم برای آنها را نداریم.
۳) پرداختن به تفریحات و سرگرمی های سالم از قبیل شعر همراه با موسیقی، مسافرت ، پیاده روی، استخر، کوهنوردی، شرکت در جشنواره ها.
۴) توجه جدی به رفاه جسمی و روانی از قبیل تغذیه مناسب، ورزش و استراحت.
۵) توزیع کارها و کمک گرفتن از دیگران.
۶) شناخت و قبول توانایی ها و ناتوانی های خود. (پذیرش خود).
۷) پذیرش واقعیتها و رهاکردن آرمان وآرزوهای ناممکن.
۸) توسعه روابط دوستانه و صمیمانه با دیگران.
۹) اتکای به نفس و عدم انتظار زیاد از تأییدهای بیرونی.
۱۰) ترک کردن محیطی که کار کردن در آن را دوست نداریم.
۱۱) باز بودن و انعطاف پذیری در پذیرش دیدگاه های دیگران.
۱۲) پرورش حس شوخ طبعی و خندیدن.
۱۳) رها کردن کارها در صورتی که احساس فرسودگی می کنیم.
۱۴) شناسایی علائم اولیه فرسودگی شغلی و انجام دادن سریع عملیات جبرانی و ترمیمی.
۱۵) در صورت حل نشدن مشکل، استفاده از خدمات روان شناسی و مشاوره تخصصی.

منبع : روزنامه کیهان