چگونگی برپایی چاپخانه در تهران

پیش از ابداع کاغذ انسان دانسته‌های خود را برای ثبت، ضبط و انتقال به دیگران روی سنگ، الواح گلی، پوست درخت و حیوانات و. . . می‌نوشت، ولی اختراع کاغذ دگرگونی بزرگی در این کار پدید آورد، زیرا کتاب تولد یافت. کتاب مهم‌ترین فرهنگ مکتوب بشر و سرآمدترین و دیرپاترین ابزار فرهنگی در انتقال دانش و علوم است. ‌
دکارت فیلسوف فرانسوی معتقد است؛ تمدن هر کشوری به اندازه عظمت و ارجمندی کتاب‌های آن کشور است. ‌ گوتمبرگ آلمانی با اختراع دستگاه چاپ به سال ۱۴۴۸ میلا‌دی گام بزرگی در اعتلا‌ی مقام و عمومیت بخشیدن کتاب برداشت و توسعه و گسترش صنعت چاپ شتاب پیشرفت‌های علمی بشر را سرعت بخشید. ایرانیان عصر صفوی در اوایل قرن هفدهم میلا‌دی با ماشین چاپ آشنا شدند ولی به دلا‌یل فرهنگی - اجتماعی شانس استفاده از چاپ را از دست دادند. در دوره‌های افشاریه و زندیه نیز به دلا‌یلی این امکان به وجود نیامد تا اینکه آقازین‌العابدین تبریزی در عهد فتحعلی‌شاه در تبریز چاپخانه‌ای تاسیس کرد و چندی بعد هم او به فرمان شاه چاپخانه‌ای در تهران برپا ساخت، بعد از آن چاپخانه‌های دیگر یکی پس از دیگری در پایتخت دایر شدند و کار تا امروز توسعه و ادامه یافت. ‌ در این مطلب به اختصار تاریخچه برپایی چاپخانه در تهران را بررسی و بازخوانی می‌کنیم. ‌
نخستین چاپخانه یا ماشین چاپ به اصفهان در روزگار صفویه وارد شد. در این عصر دو دستگاه چاپ یکی با حروف فارسی به اصفهان و دیگری با حروف ارمنی به جلفای اصفهان وارد شد. ‌
تاورنیه در سفرنامه‌اش نوشته است: . . .< یک نفر ارمنی (یعقوب جان یا یعقوب‌ژان) به تاسیس ماشین چاپ در جلفا همت گماشت تا کتاب مقدس را چاپ نماید ولی بعد چون دید چاپ اثرسوء در اجتماع دارد آن را شکست. زیرا می‌دید اطفال که از نوشتن مفاد کتاب مقدس آن را می‌آموزند با چاپ از این کار سر باز می‌زنند و دیگر اینکه معاش بسیاری از اشخاص از راه نساخی کتاب است. آنها با آمدن چاپ مخالفت دارند زیرا بیکار می‌شوند. . . >
مبلغان کرملی (‌Carmelite منسوب به کوه کرمل در فلسطین) در سال ۱۶۰۷ میلا‌دی برابر با ۱۰۱۶ قمری وارد ایران شدند. در سال ۱۶۱۸ تا دیوس در قزوین به حضور شاه عباس رسید و ماشین چاپی با حروف عربی و فارسی ارائه داد. شاه علا‌قه زیادی به آن نشان داد و آرزو کرد که در ایران چاپخانه به کار افتد. تادیوس می‌نویسد: . . .< شاه مرا مامور تهیه آن کرد. ماشین در سال ۱۶۲۴ از رم فرستاده شد. اما به دلا‌یلی در کار آن تاخیر افتاد و آن ماشین در دسامبر سال ۱۶۲۸ یا ژانویه سال ۱۶۲۹ به اصفهان رسید. ‌
از عاقبت این دستگاه چاپ بی‌خبریم زیرا در سال ۱۶۳۸ واتیکان پرسید؛ با حروف چاپی که از رم فرستاده شد چه می‌خواهند بکنند، چیزی چاپ شد یا خیر. پاسخ این سوال معلوم نیست. . . >
ویلم فلور می‌نویسد ما می‌دانیم در دوره صفوی ماشین چاپ در ایران وجود داشته ولی هنوز نمی‌دانیم از آن استفاده شده یا خیر. به گفته آنجلوس ژزف در سال ۱۶۸۴ اجداد کرملی ما ماشین چاپی در صومعه خودشان در اصفهان دایر کردند. وی می‌افزاید آن ماشین چاپ کارش با توفیق همراه نبود خشکی هوا و مخالفت عده‌ای از مردم و. . . موانع دایر شدن چاپخانه در ایران ذکر شده است. ‌
شاردن سیاح مشهور می‌نویسد: . . .< در سنه ۱۰۸۷ قمری قرار شد ماشین چاپی در اصفهان تاسیس کنم و عمله از فرنگ بیاورم تا به ایرانیان فن چاپ را بیاموزد ولی کاری انجام نشد. . .> ‌
با این همه در دایره‌المعارف بریتانیا آمده است که یک ورق بزرگ چاپی به زبان ارمنی در سنه ۱۰۵۰ قمری در جلفای اصفهان چاپ شده است. ‌
در سال ۱۸۷۴ میلا‌دی برابر با سال ۱۱۹۹ قمری یک دستگاه مطبعه از بوشهر به ایران وارد شد هرچند پروفسور براون با قید تردید آن را مربوط به سال ۱۱۹۸ می‌داند. ‌
در سال ۱۸۰۶ میلا‌دی برابر با سال ۲۱-۱۲۲۰ قمری در شیراز چاپخانه دایر شد، گواینکه تقی‌زاده این روایت را ضعیف می‌شمارد. ‌
در سال ۱۲۳۳ قمری آقازین‌العابدین تبریزی ماشین چاپی به تبریز آورد. این نخستین چاپخانه‌ای است که وجودش مسلم است و عباس میرزا از آن حمایت کرد. بعد از آن هم وقتی میرزاصالح شیرازی پس از اتمام تحصیل از انگلستان باز می‌گشت یک دستگاه چاپ سربی با خود آورد و در تبریز چاپخانه دایر کرد. میرزا صالح در سفرنامه‌اش می‌نویسد: . . .< من در شوال سال ۱۲۳۴ عازم ایران هستم. . . >
بعد‌ها چند دستگاه چاپ دیگر به تبریز وارد شد و با گذشت زمان یکی دوتا از ماشین‌های چاپ به تهران رسید و در تهران هم چاپخانه تاسیس یافت. ‌
در مجله تربیت و علم و مجله کاوه آمده؛ در سال ۱۲۳۸ عباس میرزا نایب‌السلطنه میرزا جعفر معروف به امیر را برای آموختن فن چاپ به مسکو فرستاد او در بازگشت ماشین چاپی آورد و به سال ۱۲۴۰ قمری نسخه‌ای از گلستان سعدی را در تبریز به طبع رساند. ‌
در مجله یادگار آمده؛ ژنرال سمینو که در روسیه به کار چاپ اشتغال داشت به سال ۱۲۴۱ به ایران آمد و دستگاه چاپ خود را همراه آورد. ‌
با گذشت چند سال وقتی آوازه چاپ و انتشار محصول این صنعت در تبریز به گوش فتحعلی‌شاه رسید او فرمان داد تا آقا زین‌العابدین به تهران بیاید و در پایتخت با منوچهرخان گرجی معتمدالدوله در تکیه منوچهرخانی در شمال‌غربی محله بازار تهران مبادرت به تاسیس چاپخانه نماید. مجله تعلیم و تربیت درباره آن می‌نویسد؛ در این چاپ خانه ۸۰۰ هزار کتاب و... چاپ شد، محصول چاپی این چاپخانه کتب دینی و احادیث و اخبار و. . . بود. ‌
میرباقر تبریزی از زیردستان زین‌العابدین به سال ۱۲۴۱ کتاب ماثر سلطانی عبدالرزاق دنبلی را چاپ کرد. در آن در وصف چاپخانه تکیه منوچهرخانی نوشت: . . .< در دارالخلا‌فه تهران به یوم اشفاق و الطاف سلطان و اهتمام منوچهرخان مجلدات از کتب حدیث باسمه کرده و تجار و اهل معاملا‌ت به اطراف و ولا‌یات می‌برند و خرید و فروش می‌شود. . . >‌
اولین شماره روزنامه ایران را در تهران میرزاصالح شیرازی در عهد محمدشاه به سال ۱۲۵۳ قمری برابر با ۱۸۳۷ میلا‌دی از کاغذ خانبالیغ (چینی) چاپ و انتشار داد، ولی چاپخانه او چند سال بیش دوام نکرد. برزین روسی که در سال ۱۲۵۸ قمری در تهران بوده در این باره می‌نویسد: ...< میرزا صالح که فردی محترم و صاحب سبک ایران است، شغلش جمع‌آوری پول برات است و مطبعه سنگی او بیکار افتاده است...>
در سال ۱۲۵۹ آقا عبدالعلی نام اسباب لیتوگرافی یعنی چاپ سنگی را به ایران آورد و نخستین کتاب چاپخانه او کتاب <تاریخ معجم> بود. ‌
در دوره ناصری دوشادوش بسیاری از تازه‌های فرنگ چاپخانه‌های سربی و سنگی هم وارد تهران شدند و شروع به کار کردند هرچند برخی از آنها عمری کوتاه داشت ولی به هر حال این افت و خیزها سبب عمومیت یافتن صنعت چاپ در ایران شد. ‌
در سال ۱۲۹۰ که ناصرالدین شاه عازم اروپا بود در استانبول یک دستگاه چاپخانه سربی با حروف عربی و فرنگی به قیمت ۵۰۰ لیره عثمانی خرید و به تهران فرستاد. در سال ۱۲۹۶ قمری چاپخانه دیگری در تهران دایر شد. در سال ۱۳۱۴ چاپخانه سربی دیگری در تهران به کار افتاد. ‌
با گذشت زمان و عمومیت یافتن صنعت چاپ، ترجمه کتب فرنگی و چاپ روزنامه و مجلا‌ت و نقل مطالب بسیاری از روزنامه‌های فرنگی روزبه‌روز بیشتر شد. ‌
در سال ۱۳۱۷ سرلشکر قاسم خان ملقب به سردار همایون هم با خرید دستگاه چاپ سنگی چاپخانه دیگری را در تهران دایر نمود. ‌
و از آن پس تا امروز این صنعت همچون دیگر صنایع پابه‌پای پیشرفت علم در عرصه جهانی متناسب با موقعیت و اقتصاد کشور توسعه و گسترش یافته است. ‌

داریوش شهبازی
تلخیص از فرهنگ تاریخ تهران

منبع : روزنامه اعتماد ملی