ناتو، پیمانی فرا امنیتی

پیمان های نظامی و نسبت کشور های مختلف با این پیمان ها همواره یکی از مهمترین و راهبردی ترین موضوعات در تحلیل امنیت ملی کشور های مختلف محسوب می شوند. توسعه سازمان پیمان آتلانتیک شمالی( ناتو) از منظر بسیاری از کارشناسان نه تنها دربردارنده ثبات و امنیت برای ایران نخواهد بود، بلکه منابع ناامنی بزرگی را درمحیط امنیتی ایران تشدید می کند. این موضوع هنگامی اهمیت بیشتری می یابد که در نظر داشته باشیم تحولات این سازمان به گونه ای پیش می رود که درآینده بسیار نزدیکی شاهد حضور بیشتر این سازمان درمنطقه خواهیم بود. به گزارش ایسنا، این مقاله به خوبی نشان می دهد که پیمان آتلانتیک شمالی از نسل پیمان های چند وجهی ای است که ابعادی فراتر از ابعاد امنیتی و دفاعی را شامل می شود. قبل از بررسی این منشور برای درک بهتر آن و این که چرا کارشناسان علم سیاست غالباً پیمان ناتو را موفق ترین اتحادیه نظامی درطول تاریخ بشرمی دانند، لازم است به بررسی و تعریف پیمان های دفاعی، موافقت نامه های امنیتی و دلیل و روند شکل گیری آن ها بپردازیم تا بتوانیم به ارزیابی این نکته بپردازیم که سازمان ناتو درچه سطحی از پیمان های بوجود آمده درنظام بین الملل، قراردارد.
● امنیت به مثابه یک کل چند وجهی
امنیت به مثابه یکی از جدی ترین نیازهای بشر و جوامع بشری، شأن و منزلت ارزنده ای درسلسله مراتب نیازهای فردی و اجتماعی دارد. ازاین رو امنیت سازی عمده ترین دغدغه دولت ها به عنوان متولی اصلی برقراری و حفظ امنیت مبدل شده است. باید توجه کرد که امروزه به امنیت به عنوان یک کل چند وجهی (سیاسی، اقتصادی، امنیتی ،دفاعی، فرهنگی و...) نگریسته می شود که سطوح فردی، ملی و بین المللی آن به راحتی قابل تفکیک نمی باشد. ازآن جا که پیمان های دفاعی عمدتاً درچارچوب اتحاد موضوعیت می یابند باید از منظر نظریه های اتحاد تعریفی برای آن ارائه دهیم.
● چیستی پیمان
تعاریف مختلفی ازاتحاد صورت گرفته است. برخی محققان ازجمله دینگمن معتقدند اتحاد موافقت نامه های مکتوب و رسمی میان دو یا چند دولت است که برای مدت معینی به قصد پیشبرد منافعشان به ویژه درارتباط با امنیت ملی ایجاد شده است، البته صاحب نظرانی هم چون استیفن والت براین باورند که اتحاد نوعی رابطه رسمی یا غیررسمی مبتنی برهمکاری امنیتی میان دو یا چند دولت دارای حاکمیت است از دید او به دو علت اتحاد لزوماً یک همکاری رسمی نیست. اول این که بسیاری از دولت های کنونی ازامضای پیمان های رسمی با متحدان خود ابا دارند دوم آن که کلمه (رسمی) و (مکتوب) بیش ازآن که به فهم واقعیت ها کمک کند آن ها را تخریب می کند برای مثال هرچند دراتحاد آمریکا و اسرائیل و تعهدی که واشنگتن درقبال تل آویو دارد شکی وجود ندارد اما هرگز پیمان رسمی میان این دوکشور وجود نداشته است.
● انگیزه های شکل گیری پیمان
انگیزه شکل گیری اتحادها می تواند موارد ذیل باشد که به وضوح آن را درسازمان پیمان آتلانتیک شمالی می توان ملاحظه کرد:
الف) اتحاد برای جلوگیری از دستیابی یک کشور یا مجموعه ای از کشورها به موقعیت مسلط.
ب) اتحاد دربرابر بازیگر یا بازیگرانی که منشأء بیشترین تهدید هستند.
ج) اتحاد به منظور کسب امتیاز و افزایش توان چانه زنی درقبال بازیگران دیگر.
د) اتحاد به دلیل شباهت های ایدئولوژیک و اجتماعی و فرهنگی.
● فرآیند شکل گیری پیمان
پیمان دفاعی به عنوان یکی از مهم ترین پیمان هایی که بین دولت ها ایجاد می شود مستلزم عبورازیک روند مرحله ای و تدریجی است. اما پیش از پرداختن به مراحل این فرایند به نظر می رسد لازم است به چند نکته اساسی اشاره شود: میان رسیدن به هر یک از مراحل جدید در این فرآیند و افزایش سطح اعتماد کشورهای منطقه رابطه مستقیمی وجود دارد. به عبارتی عبور ازیک مرحله و رسیدن به مرحله بعدی، مستلزم تعمیق و گسترش اعتماد بین کشورها می باشد. کشوری قادرخواهد بود این مراحل را طی نماید که از انسجام داخلی برخوردار باشد. به همین دلیل یکی از شرط های ناتو برای کشورهایی که خواستار ملحق شدن به ناتو هستند، دموکراتیک بودن آن هاست. توضیح آن که این انسجام باید دردوجهت وجود داشته باشد. اول این که حوزه های سیاسی، اقتصادی و دفاعی ازیک هماهنگی برخوردار باشند دوم آن که درتعریف واحدی ازمنافع، شرایط و... اجماع نظر وجود داشته باشد.
ازسوی دیگر باید توجه داشت که درایجاد پیمان های دفاعی باید به سیاست دفاعی کشور توجه داشت. به بیان دیگر ماهیت و جهت گیری پیمان های دفاعی باید هم سو با سیاست دفاعی کشور باشد. اما چنان که گفته شد امضای موافقت نامه تشکیل یک پیمان دفاعی، مستلزم عبور از فرآیندی است که به سه مرحله اصلی تقسیم می شود:
▪ مرحله اول: موافقت نامه های امنیتی
موافقت نامه های امنیتی به موافقت نامه هایی اطلاق می شود که بین دویا چند کشور (منطقه ای یا غیرمنطقه ای) به امضا می رسد. دراغلب موارد این قبیل موافقت نامه ها شامل تبادل اطلاعات،استرداد مجرمان و تروریست ها، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته می گردد.
▪ مرحله دوم: موافقت نامه های دفاعی
موافقت نامه های دفاعی حوزه های گسترده تری را نسبت به موافقت نامه های امنیتی دربرمی گیرد.
حوزه های این قبیل موافقت نامه ها عبارتند از:
الف) اقتصادی: نظیر توافق درمورد راه اندازی یا سرمایه گذاری مشترک درزمینه صنایع دفاعی هم چون فناوری، تجهیزات و...
ب) آموزشی- تحقیقاتی: نظیرآموزش دادن نیروهای متخصص درحوزه های سخت افزار/نرم افزارهای دفاعی و یا گسترش و تعمیم همکاری مراکز تحقیقاتی دفاعی- راهبردی.
ج) نظامی: نظیر مین روبی، پاکسازی مناطق مین گذاری شده، نظارت ناظرانی از کشورهای منطقه بر رزمایش های نظامی، عدم واگذاری پایگاه به قدرت های بیگانه برای تعرض به یکی از کشورهای عضو پیمان، عدم تعرض کشورهای عضو پیمان به یکدیگر و عدم توسل به زوردرحل و فصل اختلافات.
د) اطلاعاتی: هم چون شفاف سازی و ابهام زدایی درمورد برنامه ها و اقدامات دفاعی، تبادل اطلاعات درمورد سیاست های دفاعی.
و) سیاسی: مانند برگزاری نشست هایی بین مقامات سیاسی و رسمی طرفین درراستای بسط و تعمیق روابط حل و فصل اختلافات.
هـ) رسانه ای: مانند مقابله با امنیتی شدن یک کشور ازطریق جنگ روانی قدرت های فرامنطقه ای.
▪ مرحله سوم: موافقت نامه های نظامی
انعقاد موافقت نامه های نظامی نیازمند عوامل ذیل است:
الف) درک مشترک کشورهای منطقه ازشرایط و مفاهیم (تهدید، فرصت و...)
ب) منافع مشترک.
ج) تهدید مشترک.
د) درهم تنیدگی امنیت بازیگران منطقه.
و) تقسیم وظایف فرآیند امنیت سازی.
● منشور پیمان آتلانتیک شمالی
فهم ویژگی های پیمان های مطرح درنظام بین الملل که در پیش به آن پرداخته شد در تحلیل این نکته مهم به ما کمک می کند که «سازمان آتلانتیک شمالی درچه سطح از پیمان های نظام بین الملل قراردارد ؟ » با در نظر گرفتن مقدمه ای که درباره فرآیند پیدایی سطوح مختلف پیمان ها گفته شد، برای بررسی متن پیمان آتلانتیک شمالی بهتراست پیمان بروکسل را نقطه آغاز تحلیل خود قرار دهیم. همان طور که دربخش اول ذکر شد، این پیمان مقدمه تشکیل ناتو محسوب می شود. پیمان بروکسل یک سیستم دفاعی مشترک به حساب می آمد که دولت های عضو علاوه بر آن به تحکیم و گسترش روابط اقتصادی و فرهنگی نیز پرداختند. مهم ترین اصول پیمان بروکسل عبارت بود از:
۱) دولت های اروپای غربی، تعلق خود را به فلسفه حقوق بشر و ارزش های انسانی و دفاع از آزادی های محض و اصول دموکراسی و احترام به قانون اعلام می نمایند.
۲) اصول مربوط به حل مسالمت آمیز اختلافات و حفظ صلح و امنیت بین المللی و منع جنگ به عنوان راه حل اختلافات پذیرفته می شود.
۳) مقاومت درمقابل سیاست تجاوز و به طور کلی دفاع درمقابل سیاست تجاوز احتمالی ازطرف هر دولتی را اعلام می کند.
۴) دولت های امضا کننده به اهمیت مسائل اقتصادی توجه کنند و تصمیم گیرند با یکدیگر همکاری کرده، فعالیت های خود را برای محکم کردن اساس و پایه تجدید حیات اقتصاد اروپای متمرکز به این پیمان نظامی اعلام کنند.
پس از انعقاد پیمان بروکسل کشورهای عضو می دانستند که این اقدامات نمی تواند سد دفاعی مطمئنی درمقابل شوروی ایجاد کند زیرا روس ها درآن هنگام قریب به ۴میلیون سرباز آماده جنگ دراختیار داشتند که ۲۵هنگ آن خارج از شوروی بود و به وسیله ۶هزار هواپیما پشتیبانی می شد درحالی که از ۵میلیون نیروی غرب درزمان تسلیم آلمان فقط ۳۹۰هزارسرباز آمریکایی و ۴۹۰هزارسرباز انگلیسی در ۱۴هنگ که به وسیله ۱۰۰۰ هواپیما حمایت می شدند درخاک اروپا باقی مانده بود. کشورهای اروپای غربی با آگاهی ازاین ضعف و تهدید شوروی، سعی به وارد نمودن آمریکا به جبهه دفاع از اروپا کردند و دولت آمریکا به دنبال رفع مخالفت های داخلی، معاهده دفاعی موسوم به « آتلانتیک شمالی » را دراکتبر ۱۹۴۸ پذیرفت. سرانجام در۴آوریل ۱۹۴۹ دوازده کشور متعهد به پیمان بروکسل این پیمان را با نام جدید « پیمان آتلانتیک شمالی » به امضا رساندند که از ۲۴ اوت ۱۹۴۹ به اجرا درآمد. فلسفه وجودی این پیمان نظامی ایجاد کمربندایمنی به دوردموکراسی های غربی و محاصره ابرقدرت کمونیسم و اقمارش بود که بعدها درچارچوب پیمان ورشو گردآمدند. متن پیمان آتلانتیک شمالی مشتمل برچهارده ماده است. تک تک کشورهای عضو خود را ملزم به رعایت مواد این پیمان می دانند، درراستای رسیدن به اهداف آن گام برمی دارند و بر مبنای این اهداف التزامات و امتیازاتی برای امضا خود درزمان صلح، جنگ یا حالت تهدید درنظر گرفته اند. درمقدمه این پیمان چنین آمده است: اعضای این پیمان باردیگر وفاداری خود را نسبت به اهداف و اصول منشور ملل متحد ابراز می دارند و آرزو می کنند با تمام ملت ها و دولت های جهان درصلح به سربرند. اعضای این پیمان مصمم هستند تا ازآزادی، میراث مشترک بشریت و تمدن، آزادی های فردی و حکومت قانون حراست کنند. درکل منشور پیمان آتلانتیک شمالی درکنار آرزوها و اصولی چون زیستن درصلح و حفظ صلح و امنیت، اصولی مانند حفظ آزادی، میراث مشترک و تمدن ملت های خود که مبتنی بر پایه های مردم سالاری، آزادی فردی و حکومت قانون است را برشمرده است. جالب توجه این که پیمان ناتو گرچه در ۴ آوریل ۱۹۴۹ و در دوره اوج کشمکش های ایدئولوژیک ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی و زورآزمایی های نظامی- سیاسی آن ۲ ابرقدرت منعقد شد اما به هیچ روی امنیت را تک بعدی تعریف نکرد. اعضای این پیمان خواستار ثبات بیشتر و خوشبختی درمنطقه آتلانتیک شمالی هستند. آن ها تصمیم گرفته اند نیروهای خود را به منظور حراست از صلح و امنیت و دفاع مشترک متحد کنند.
● تمایز پیمان آتلانتیک شمالی با پیمان های دفاعی قدیمی
پیمان آتلانتیک شمالی با پیمان های دفاعی به مفهوم قدیمی آن تفاوت زیادی دارد. اولاً این پیمان برخلاف پیمان های قدیمی پیمانی است سازمان یافته ثانیاً پیمان آتلانتیک شمالی را نباید صرفاً یک پیمان دفاعی و امنیتی دانست زیرا پیمان فوق برای ایجاد همکاری نزدیک خصوصاً درروابط اقتصادی میان اعضای مساعی زیادی به عمل می آورد ثالثاً پیمان فوق برخلاف پیمان های دفاعی قدیم دربرابر کشور یا کشورهای ویژه ای منعقد نشده است.

منبع : روزنامه ابرار