قالی و قالی‌بافی

از جمله مهم ترین بافته های داری ایران است. قالی كه فرشی است گره‌دار و بر روی دار افقی یا عمودی (كه خود نیز انواع مختلفی دارد) بافته می‌شود، دارای ابزار و وسایلی محدود چون شانه (= دفتین)، قیچی، كارد، قلاب، سیخك و غیره است و بافت آن به دو روش «فارسی باف» (= گره فارسی = گروه نامتقارن) «تركی باف» (= گره تركی = گره متقارن) به انجام می‌رسد با كشف «قالی پازیریك» به سال ۱۹۴۹ م. به همت «رودنكو» باستان‌شناس روس، در «بی‌اسك» در منطقه ‌ آلتایی نواحی جنوبی سیبری، كه طرح‌ها و نقوش آن، عیناً در دیگر آثار ایرانی چون بنای تخت جمشید نیز به چشم می‌خورد، و بنابر نظر هنرشناسان در ایران بافته شده و متعلق به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد، یعنی دوره هخامنشی است، در این نكته كوچك ترین تردیدی باقی نماند كه زادگاه هنر بی‌همتایی قالی‌بافی، ایران بوده است.
این فرش، در ابعاد ۱۸۳ × ۲۰۰ سانتی‌متر هم‌اكنون در موزه «ارمیتاژ» در «سن پطرز بورگ»
(= لنینگراد سابق) نگه داری می‌شود و با توجه به نوع بافت و تعدد رنگ هایش، سابقه بافت قالی در ایران و طبعاً در سطح جهان را به مراتب به بسیار پیش‌تر از سال ۵۰۰ قبل از میلاد مربوط می‌كند. این خود سند زنده و گویایی است از هنر و ذوق ایرانیان كه در بسیاری از هنرها و دانش‌ها سرآمد و پیشتاز دیگر كشورها بوده‌اند.
«قالی پازیریك» در واقع یك «رواسبی» است و بر پایه پژوهش‌ها، به دست یكی از شاه زادگان «سكایی» به فرمانروای پازیریك هدیه شده بوده است. رج شمار این قالی را نیز ۳۶ برآورد كرده و طرح‌های زیبا و متنوع ایرانی آن با رنگ های سرخ تیره، سبز، آبی، زرد كم رنگ و نارنجی، بر حاشیه و زمینه‌اش بافته شده است. این قالی تا به امروز، قدیمی‌ترین قالی شناخته شده در جهان است، البته بایستی گفت سابقه قالی‌بافی به بسیار پیش تر از تاریخ بافت قالی پازیریك بازمی‌گردد.
قالی ایران در دوره‌های پس از دوره هخامنشی نیز هم چنان از ارزش و اعتبار برخوردار بوده است، به گونه‌ای كه در دوران ساسانیان وبه ویژه در حكومت خسرو پرویز، از فرش معروف «بهارستان» كه دارای پودی ابریشمن بوده و به زور سیم و انواع گوهرها نیز آراسته، یاد شده است.
فردوسی شاعر بلند آوازه ایران نیز در شاه نامه، از فرش به عنوان یكی از هدایایی كه شاه كابل برای سام پدر زال فرستاد، یاد می‌كند. پس از ظهور دین مبین اسلام، در كتاب ها و سفرنامه‌ها، اشاره‌های بسیار به قالی‌های گسترده در خانه‌ها شده است. در حدود العالم كتابی كه در قرن چهارم قمری در جغرافیا نوشته شده، آمده است كه «در فارس قالی می‌بافته‌آند». پس از آن، «مقدسی» جهانگرد معروف عرب (متوفی حدود ۳۸۰ ق.) از قالی‌های قائن سخن به میان آورده است. هم چنین آورده‌اند كه در قرن چهارم قمری در دربار روم، قالی‌های گران بهای ایرانی گسترده می‌شد.
درتاریخ بیهقی ( قرن پنجم قمری) نیز به صراحت از قالی نام برده شده است. اما ویرانی و كشتاری كه حمله مغول با خود به همراه داشت، تا چندی همه فعالیت های هنری را در ایران دچار وقفه ساخت، ولی پس از آن كه این سیل خانمان سوز فروكش كرد، آرامش فرا رسید و انواع پیشه و هنر رونق نسبی یافت، تا آن كه با تأسیس مكتب هرات در قرن نهم قمری هنرهای تزیینی ایران به راه تحولی تازه گام نهاد و در این رهگذر قالی ایران نیز بار دیگر به رونق و اعتبار تازه‌ای دست یافت.
در دوران حكومت صفویه و طی سده‌های دهم و یازدهم قمری ( ۱۶ و ۱۷ مبلادی) رونق و شكوفایی قالی ایران به اوج خود رسید و قالی ایران چه از لحاظ طرح و نقش، رنگ و رنگ‌آمیزی و چه از حیث كیفیت بافت به بالاترین درجات تكاملی و هنری خود دست یافت، چندان كه قالب‌های به جای مانده از دوران مذكور هر یك به راستی شاه كاری محسوب می‌شوند و هم اینك زینت‌بخش گنجینه‌های هنری سرتاسر جهان شده‌اند. از جمله قالی‌های معروف به جای مانده از دوران صفوی باید به قالی معروف به «قالی اردبیل» (هم اینك در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن)، «قالی چلسی» و قالی معروف به «قالی شكارگاه» اشاره كرد.
شورش افاغنه با دوران آشوب و كشتار سختی كه به دنبال داشت، شیرازه اقتصاد و فرهنگ ایران از جمله هنرها، صنایع و فنون و به ویژه قالی‌بافی را از هم گسیخت و وضع نابسامان قالی نزدیك به حدود ۱۰۰ سال، از انقراض صفویان تا پایان ناگوار جنگ‌های ایران و روس در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، ادامه یافت. بر صنعت فرش ایران لطمات و صدمات فراوانی وارد آمد، تا این كه به دنبال استقرار آرامش نسبی در كشور، زمینه كار قالی‌بافی فراهم شد و با رونق نسبی كشاورزی و بازرگانی، صنعت قالی هم آهسته آهسته زندگی از سر گرفت.
در آغاز حكومت ناصرالدین شاه قاجار، بازرگانان تبریزی در اسلامبول، بازار مناسبی برای عرضه قالی ایران یافتند و با رونق این بازار، بر آن شدند تا بافت قالی را افزایش دهند و برای این منظور، ابتدا در تبریز و روستاهای اطراف آن و سپس در مشهد، كرمان، سلطان‌آباد (اراك) و جاهای دیگر, كارگاه های قالی‌بافی دایر كردند. تاریخ قالی‌بافی جدید ایران را باید از همین هنگام به شمار آورد و احیاء صنعت قالی را نتیجه ابتكار بازرگانان تبریزی دانست، زیرا كه از آن گاه تا به امروز، قالی ایران یكی از مهم ترین صادرات كشور بوده و سالیان متمادی است كه به عنوان مهم ترین هنر كشور، تأمین كننده بخشی از درآمد ارزی نیز بوده و هست.
به اعتقاد صاحب‌نظران، قالی ایران دارای سه ویژگی بارز و برجسته بوده و هست؛ استفاده از پشم مرغوب و مناسب به صورت خامه در بافت قالی، طرح‌های بدیع، زیبا و استثنایی و رنگ های دل پذیری كه حاصل رنگ رزی خامه یا ابریشم با مواد طبیعی به ویژه مواد رنگ زای گیاهی است. بخش قابل توجهی ازتولید سالانه قالی را قالی‌های حداكثر با رج شمار ۳۵ تشكیل می‌دهد كه نه تنها در بازار داخلی بلكه در بازارهای بین‌المللی نیز خواستاران فراوان دارد و تحقیقات به عمل آمده، نشان می‌دهد كه پشم گوسفندان ایرانی به خاطر جعد، ضخامت و طول الیاف، مناسب‌ترین پشم برای تولید چنین قالی‌هایی است و این برتری می‌تواند هم چنان حفظ شود.
قالی برخلاف گلیم، معمولاً با نقشه بافته می‌شود و بر روی نقشه كه در واقع دستور كار بافنده به هنگام بافت قالی است، طرح‌ها و نقوش سنتی با رنگ‌آمیزی موردنظر به صورت چهارخانه‌های كوچك، ترسیم شده است. طرح‌های قالی ایران به طور كلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: طرح‌های شكسته (هندسی) و طرح‌های منحنی‌(گردان)؛ ضمن آنكه باید گفت، شمار طرح‌های اصیل قالی ایران از ۱۰۰۰ طرح نیز افزون است و قدرت طراحی طراحان قالی ایران به گونه‌ای است كه می‌توان انتظار داشت همواره بر تعداد این طرح‌ها و نقوش بی‌نظیر افزوده شود. بر همین اساس بوده است كه دیگر ممالك صاحب نام قالی در جهان، چون چین، هند، پاكستان، تركیه و دیگران پیوسته از طرح‌های قالی ایران اقتباس كرده و صاحب‌نظران ایران را «سرزمین طراحی قالی» نام نهاده‌اند.
قالی در ۲۸۰۰۰ روستا، در تمامی مناطق عشایری و در همه شهرهای ایران مهم ترین مراكز قالی‌بافی ایران مناطق آذربایجان، اصفهان، كاشان، خراسان، كردستان، اراك، كرمان، فارس، چهارمحال و بختایری و تركمن صحرا است، ولی در كم تر روستای كوچكی است كه قالی بافته نشود و دار قالی در آن برپا نباشد.

منبع : مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران