امنیت ملی از دیدگاه امام علی (ع)

یكی از پایه‏ها و پارامترهای سازنده‏ی امنیت ملی، «وحدت و همدلی» حاكم بر مردم است اگر افراد یك جامعه و یا یك مملكت در مسائل مهم و اساسی مملكت با هم همدل و هم جهت باشند، و در اختلافات جزئی و سلیقه‏ای نسبت به سلیقه و نظر خود پافشاری نكنند، خود این وحدت و همدلی باعث استقرار و دوام امنیّت ملی می‏گردد.
با نگاهی به سخنان امیر مؤمنان علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام می‏توان امنیّت ملی را بر چند پایه مستقر یافت.
۱) همدلی مردم در مسائل مهم سیاسی ـ اجتماعی:
یكی از پایه‏ها و پارامترهای سازنده‏ی امنیت ملی، «وحدت و همدلی» حاكم بر مردم است اگر افراد یك جامعه و یا یك مملكت در مسائل مهم و اساسی مملكت با هم همدل و هم جهت باشند، و در اختلافات جزئی و سلیقه‏ای نسبت به سلیقه و نظر خود پافشاری نكنند، خود این وحدت و همدلی باعث استقرار و دوام امنیّت ملی می‏گردد.
امیر مؤمنان علی علیه‏السلام آن گاه كه با فتنه‏ی خوارج روبرو شد، فرمود: «والزموا السوادَ الاعظم فانّ یداللّه‏ مع الجماعهٔ وایاكم الفرقه، فانّ الشاذّ من النّاس للشیطان كما انّ الشاذ من الغنم للذئب، و همواره همراه بزرگترین جمعیت‏ها باشید كه دست خدا با این جمعیت است.» از پراكندگی بپرهیزید كه انسانِ تنها و پراكنده بهره‏ی شیطان است، هم‏چنان كه گوسفند تك‏رو طعمه‏ی گرگ می‏شود.»(۱)
۲) ایمان محكم و فراگیر مردمی:
ایمان محكم و همراه با تقوای الهی در امنیت ملی نقش به‏سزایی دارد، چون كه مسلمان موحد، اولین شعار دینی‏اش، كلمه‏ای «لا اله الاّ اللّه‏» است.
مسلمان با این اشعار بیان می‏دارد كه سر تسلیم به هیچ فردی فرود نمی‏آورد، جز برای خداوند واحد عزّوجلّ، تسلیم هیچ قدرتی نمی‏شود جز قدرت خداوند و از هیچ چیزی نمی‏ترسد، جز از خداوند سبحان، امام علی علیه‏السلام فرمود:«من خاف اللّه‏ امنه اللّه‏ من كل شی‏ء، هركه از خدا بترسد، خدا او را ایمن می‏گرداند از همه چیز.»(۲)
بنابراین مؤمن با این پشتوانه‏ی اعتقادی و ایدئولوژیك، نسبت به انسان‏ها و قدرت‏های ظاهری ترس در دل ندارد؛ خود این مایه‏ی امنیت و آرامش است.
حال اگر این ایمان به خداوندی فراگیر شود و اكثریت قاطع مردم یك كشور از این ایمان بهره‏مند شوند، طبیعی است كه یكی از بارقه‏های آن، امنیت ملی است.
۳) جهاد و آمادگی دفاعی همگانی:
جهاد و آمادگی دفاعی یكی از پایه‏های ایدئولوژی اسلام است. و این یكی از رمزهای پیروزی چشمگیر مسلمانان به ویژه در صدر اسلام و سده‏های نخستین است.
این جهاد و آمادگی دفاعی همگانی بود كه باعث شد، مسلمانان در زمان پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از غربت رهایی یابند و سرانجام تمامی جزیرهٔ‏العرب را زیر چتر اسلام قرار دهند.
امام علی علیه‏السلام در دوره‏ی پیامبر بزرگ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از قهرمانان دفاعی مسلمانان بلكه سرآمد همه‏ی قهرمانان دفاعی و مبارز بود؛ او نبردهای سرنوشت‏سازی همانند جنگ‏های «بدر»، «احد»، «احزاب»، و «خیبر» را با موفّقیت به پیش برد. و در دوره‏های زمامداری خویش نیز با رشادت و شجاعت تمام نیروها را بسیج كرد و با «ناكثان»، «قاسطان» و «مارقان» جنگید. آن حضرت در این دوره، بیش‏ترین سخنان آتشین درباره‏ی تشویق و ترغیب مسلمانان به جهاد و آمادگی دفاعی همگانی را بیان داشت.
حضرت در این ترغیب‏ها، جهاد را از اركان استقرار امنیت ملی خواند و محرومیت از آن را مایه‏ی سیه‏روزی و ناامنی معرفی نمود.
به عنوان نمونه، آن‏گاه كه به حضرت خبر دادند كه عمال معاویه با ستمگری كم‏نظیر به شهر «انبار» یورش بردند، و مسلمانان در این شهر به دفاع از خود به پانخاستند، حضرت در سخنانی به نقش آمادگی دفاعی و جهاد همگانی مسلمانان می‏پردازد و می‏گوید: «مردمی كه از جهاد روی برگردانند، خداوند لباس ذلّت بر تن آنان می‏پوشاند و بلا به آنان هجوم می‏آورد، حقیر و ذلیل می‏شوند، عقل و فهم‏شان تباه می‏گردد و به خاطر تضییع جهاد حقّ آنان پایمال می‏شود، و نشانه‏های ذلّت در آنان آشكار می‏گردد، و از عدالت محروم می‏شوند.
آگاه باشید، من شب و روز، پنهان و آشكارا شما را به مبارزه‏ی با این جمعیت (معاویه و پیروانش) دعوت كرده‏ام و گفته‏ام پیش از آن كه با شما بجنگند، با آنان نبرد كنید.
به خدا سوگند هر ملتی كه در درون خانه‏اش مورد هجوم دشمن قرار گیرد حتما ذلیل خواهد شد ولی شما سستی به خرج دادید و دست از یاری برداشتید، تا آن جا كه دشمن پی در پی به شما حمله كرد و سرزمین شما را تصاحب نمود.»(۳)
۴) امر به معروف و نهی از منكر:
دو مسؤولیت بزرگ همگانی، «امر به معروف» و «نهی از منكر» از پایه‏های امنیت ملی به شمار می‏آیند. اگر مردم به این دو وظیفه پایبند باشند و عمل كنند، جامعه روح آرامش و امنیت را به خود می‏بیند؛ از جمله سفارش‏های امام علی علیه‏السلام به فرزندانش تذكر آنان به امر به معروف و نهی از منكر است.
حضرت خطاب به آنان فرمود: «لاتتركوا الأمر بالمعروف والنهی عن المنكر فیولی علیكم شراركم، امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید چون كه ترك این دو وظیفه موجب می‏شود كه اشرار بر شما مسلط شوند. [و باعث ناامنی گردد.]»(۴)
۵) اقتدار ملی در قالب حكومت:
توانمندی حكومت و اقتدار آن بزرگ‏ترین مایه‏ی امنیت ملی است.
حضرت علی علیه‏السلام در پاسخ به شعار انحرافی خوارج ضمن بیان نقش حاكم و زمامدار، فرمود كه توسّط حكومت امنیت در راه‏های كشور استقرار می‏یابد.
«مردم به زمامداری نیازمندند، نیكوكار باشد یا بدكار، تا مؤمنان در سایه‏ی حكومت او به كار خویش بپردازند و كافران هم بهره‏مند شوند و مردم در زیر چتر حمایتی حكومت زندگی كنند، به وسیله‏ی زمامدار اموال بیت‏المال جمع‏آوری گردد، و به كمك او با دشمنان مبارزه شود، جاده‏ها امن و امان و حقّ ضعیفان از توانمندان گرفته شود. نیكوكاران در رفاه و از دست بدكاران مردم در امن و امان باشند.»(۵)
۶) مماشات و عدم پافشاری گروه‏های سیاسی:
در جامعه‏ای كه همانند جامعه امروزه‏ی ایران در امور سیاسی دگراندیشی برقرار است و از گروه‏های سیاسی متعددی برخوردار است اگر هر یك از این گروه‏ها با دیگران مماشات داشته باشند و از دیدگاه‏های خویش پافشاری‏ها را بزدایند، و تا حدودی با رقیب سیاسی خویش كنار بیایند، خود این كار یكی از پارامترهای مهم در برقراری امنیّت ملی به شمار می‏آید.
این حقیقت را امام علی بن ابی طالب علیه‏السلام هم در سیره و عمل از خود بروز داده و هم در سخنان خویش، بعد از رحلت رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم با وجودی كه حكومت و زمامداری مسلمانان حق مسلم آن حضرت بود، آن‏گاه كه احساس كرد، با پافشاری در این حقّ مسلم امنیّت ملی تهدید می‏شود و دشمنان وسوسه می‏شوند از اصرار و پافشاری حقّ خویش خودداری نمود و در برابر پیشنهاد ابوسفیان و عباس مبنی بر بیعت با آن حضرت پاسخ منفی می‏دهد و چنین می‏فرماید: «ای مردم، امواج كوه پیكر فتنه‏ها را با كشتی‏های نجات درهم بشكنید. از راه اختلاف و پراكندگی كنار آیید. تاج تفاخر و برتری جویی را از سر بنهید.
دو كس راه صحیح را پیمودند، آن كس كه با داشتن یار و یاور نیروی كافی به پا خاست و پیروز شد؛ و آن كس كه با نداشتن نیروی كافی كناره‏گیری كرد و مردم را راحت ساخت.
زمامداری بر مردم همانند آبی متعفّن و یا همانند لقمه‏ای گلوگیر است. آنان كه میوه را پیش از رسیدنش چینند، همانند كسی مانند كه بذر را در كویر و شوره‏زار پاشد.»(۶)۷) قانونگرایی مسؤولان:
اقتدار و موفّقیت نظام و حكومت به این است كه كارگزاران نظام مردم را راضی نگهدارند و از خود نرنجانند.
در صورت رنجش مردم بین مردم و كارگزاران حكومتی، جدایی برقرار می‏شود و این خود امنیت مردم را متزلزل می‏كند.
كارگزاران باید همانند مردم به قوانین و مقررات احترام بگذارند و به آن پای‏بند باشند.
امام علی علیه‏السلام برای فرماندار آذربایجان، «اشعث بن قیس» می‏نویسد: «فرمانداری برای تو وسیله‏ی آب و نان نیست. بلكه امانتی است، در گردنت.
تو نیز باید مطیع مقام بالاتر باشی. درباره‏ی مردم حق نداری استبداد به خرج دهی و...»(۷)
۸) تقویت بنیه‏ی دفاعی:
امام علی علیه‏السلام در عهدنامه‏ی مالك اشتر درباره‏ی نیروهای نظامی می‏نویسد:
«امّا سپاهیان و نیروهای نظامی با اذن پروردگار حافظ و پناهگاه مردمند، آنان زینت زمامداران، عزّت و شوكت دین و تأمین كنندگان امنیّت هستند قوام و اصلاح امور مردم جز توسط این‏ها ممكن نیست.»(۸)
امام علی علیه‏السلام در دنباله‏ی این سخن می‏نویسد: قوام و اصلاح امور رعیت كه یكی از ابعاد آن برقراری امنیت است به چهار چیز وابسته است.
۱) سپاهیان و نیروهای مسلح.
۲) امكانات مالی و چرخیدن چرخ مالیاتی و منابع درآمد حكومت.
۳) برقراری امور قضاء و كارایی دادگستری
۴) فعّالیت‏های اقتصادی اعم از تولید، توزیع و فروشندگان و رواج بازار اقتصادی.
● موانع تحقق امنیّت ملی از منظر امام‏علی علیه‏السلام :
تمامی پایه‏ها و عوامل استقرار امنیت ملی، در صورت فقدان هر یك از آن‏ها و یا تحقق عنصری متضاد با آن‏ها، هر یك از آن امور، به موانع تبدیل می‏شوند.
الف) سستی و تنبلی در دفاع ملّی:
در حكومت چند ساله‏ی امیر مؤمنان علی علیه‏السلام در مورد استقرار امنیّت ملی، فراز و نشیب‏هایی وجود داشت كه همه‏ی آن‏ها برای ما درس زندگی، درس دین‏داری و درس حكومت‏داری است.
در آن ایّامی كه مردم زیر پرچم، به ندای آن حضرت مبنی بر گرم نگهداشتن جبهه‏ی نبرد با «ناكثین»، «قاسطین» و «مارقین» لبیك می‏گفتند و فعالانه در این حركت دفاعی ملی شركت می‏كردند، امنیت ملی برقرار می‏بود؛ ولی در هنگامی كه مردم به جای لبیك گفتن، به سستی و تنبلی و بهانه تراشی رو می‏آوردند، امنیت ملی آنان به خطر می‏افتاد و متزلزل می‏شد و دشمنان از این فرصت سوءاستفاده می‏كردند.
حضرت علی علیه‏السلام این حقیقت تلخ را چنین بیان می‏دارد:«نفرین بر شما، از بس شما را سرزنش كردم خسته شدم. آیا به جای زندگی آخرت به زندگی دنیا راضی شده‏اید؟!
به جای عزّت و سربلندی، بدبختی و ذلّت را بر گزیده‏اید؟!
هرگاه شما را به جهاد با دشمن فراخواندم، چشمهایتان از ترس در جام دیده دور می‏زند، گویا ترس از مرگ عقلتان را ربوده است و همانند افراد مستی كه قادر به پاسخ نیستند، از خود بی‏خود و سرگردان شده‏اید و گویا عقل‏های خود را از دست داده‏اید و نمی‏فهمید.
من هرگز و هیچ گاه به شما اعتماد ندارم.
بر شما اعتماد نیست كه در دفع دشمن به شما تكیه شود... به خدا سوگند شما وسیله‏ی بدی برای افروختن آتش جنگ بر ضدّ دشمنن هستید.
برای شما نقشه‏ها می‏كشند، امّا شما مرد كشیدن نقشه‏ای بر ضدّ آنان نیستید. دشمن به شما حمله می‏كند و شهرهای شما را از دستتان خارج می‏كند و شما به خشم نمی‏آیید. چشم دشمن برای حمله به شما خواب ندارد، ولی شما در غفلت و بی‏خبری به سر می‏برید. شكست از آنِ آنانی است كه دست از یاری یكدیگر بر می‏دارند.»(۹)
ب) حرمت‏شكنی و گستاخی مردم نسبت به رهبر، یا روحیه‏ی مقدم بر امام داشتن:
حرمت‏شكنی و گستاخی مردم نسبت به رهبر و فرمانده، یكی دیگر از موانع تحقّق امنیت ملی است.
در پایان جنگ صفین و جریان حكمیّت عده‏ای كه بعدها به خوارج نام یافتند، نسبت به رهبر و امام المسلمین گستاخ شدند، حرمت‏شكنی كردند، خودشان را بر امام علی علیه‏السلام مقدم داشتند، این امر زمینه‏ساز هجوم ناامنی برای كوفیان شد.
این گستاخی امنیت ملی مردم عراق را برای مدت زمان طولانی به خطر انداخت.
امام علی علیه‏السلام در یكی از سخنرانی‏ها این حقیقت را بیان می‏دارد كه مخالفت با رهبر و حرمت‏شكنی سبب می‏شود كه سرانجام با هجوم دشمن، امنیت ملی به مخاطره افتد و دشمن تفوّق یابد و مایه‏ی بدبختی و سیه‏روزی مردم شود. فرمود: «به من خبر رسیده است كه «بُسر» از عمال معاویه، بر «یمن» مسلّط شده است، به خدا سوگند، من از قبل می‏دانستم و می‏دانم كه این‏ها به زودی بر شما مسلّط خواهند شد، چون كه آنان در یاری از باطلشان متحدند و شما در راه حقّ متفرقید.
شما پیشوای خویش را كه در مسیر حق به پا خاسته است اطاعت نمی‏كنید ولی آنان پیشوای خویش را كه در مسیر باطل است، اطاعت می‏كنند.
آنان نسبت به رهبر خود ادای امانت می‏كنند ولی شما راه خیانت را در پیش گرفتید.
و آنان در شهرهای خود به اصلاح مشغولند ولی شما به فساد رو آوردید.»(۱۰)
و نیز فرمود: «هر گاه در ایّام تابستان فرمان جهاد و مبارزه و حركت به سوی دشمن را صادر كردم، شما عذر و بهانه آوردید و گفتید: اندكی به ما مهلت ده تا سوز گرما فرو نشیند و اگر در سرمای زمستان این دستور را به شما دادم، گفتید: اكنون هوا خیلی سرد است، بگذار سوز سرما آرام گیرد. همه‏ی این بهانه‏ها برای فرار از گرما و سرما بود.
شما كه از سرمای و گرما وحشت دارید و فرار می‏كنید، به خدا سوگند از شمشیر دشمن بیشتر فرار می‏كنید...»(۱۱)
ج) كم رنگ شدن ایمان و تعهّد دینی مسلمانان:
شكی نیست كه ایمان یكی از پارامترهای بسیار قوی در توان و انسجام مبارزان به شمار می‏آید حال اگر این ایمان كم‏رنگ شود و یا تعهد دینی مبارزان ضعیف شود، طبیعی است كه ملّت برای برقراری امنیّت خویش، توانش را از دست می‏دهد.
اگر ایمان به خدا سست و یا نابود شود، در این صورت فرد به جای اینكه از خدا پروا داشته باشد، از دیگران ترس و وحشت دارد و این حالت خودش نوعی ناامنی است. و یا اینكه این تهدید امنیّت ملّی را به دنبال خود می‏آورد. امام علی علیه‏السلام فرمود: «من خاف النّاس اخافه اللّه‏ سبحانه من كل شی‏ء، هركه بترسد از مردم خداوند سبحان بترساند او را از هرچیز.»(۱۲)
د) جنگ افروزی:
اگر فردی، جمعیتی و كشوری در پی تهاجم نظامی و زدودن امنیت دیگران باشد، بازتاب این كار این است كه امنیت خویش را از دست می‏دهد.
امام علی علیه‏السلام فرمود: یكی از عوامل ناامنی جنگ‏افروزی است.
فرمود: «من حارب الناس حرب»، هر كه جنگ كند با مردم، ربوده شود اموال او.»(۱۳)
و) غفلت از وجود دشمن:
هم جدال و دشمنی و جنگ با مردم باعث ناامنی می‏شود. و هم بی‏توجّهی و غفلت از دشمن زمینه‏ساز ناامنی است.
امام علی علیه‏السلام فرمود: «من امن السلب سلب»، هر كه ایمن نشیند از ربوده شدن اموال، ربوده شود اموال او.»(۱۴)
هـ) اختلافات داخلی:
امام علی علیه‏السلام در تفسیر و تحلیلی كه از آینده‏ی جامعه‏ی عراق و كوفه نمود، یكی از عوامل ناامنی كه در آینده گریبانگیر این شهر می‏شود را اختلافات داخلی بیان نمود.
حضرت بعد از آگاه شدن به حمله‏ی وحشیانه‏ی «بسربن ارطاهٔ» به مناطق تحت كنترل آن حضرت، فرمود: به جهت اختلاف و تفرقه‏ی شما من شكست شما و تهدید امنیت ملی شما را می‏بینم.(۱۵)
و نیز حضرت فرمود: «الخلاف مثار الحروب؛ ناسازگاری مایه‏ی برانگیختن جنگ‏ها است.»(۱۶)
ی) فساد كارگزاران:
حضرت در این آینده‏نگری و تحلیل از وضعیت حال و آینده‏ی جامعه‏ی عراق یكی از عوامل تحقّق ناامنی را فساد كارگزاران اعلان می‏كند. و می‏فرماید: چون كه شما در شهرهایتان در پی فساد هستید ولی سپاهیان دشمن در پی صلاح. شما در آینده‏ای نزدیك شكست می‏خورید و امنیت ملّی خویش را از دست می‏دهیم.(۱۷)
ر) قانون‏شكنی:
رواج هر نوع قانون‏شكنی، پرده‏دری، بی‏حرمتی و هتك‏حرمت دیگران، خود عامل و زمینه‏ساز ناامنی است.
امام علی علیه‏السلام به رعایت هر نوع حقوق مردم سفارش می‏نمود. حتّی حضرت اجازه نمی‏داد به غیر مسلمان ظلم و ستم روا داشته شود.
حتّی اموری كه در فرهنگ اسلامی مالیت ندارد (مانند شراب، خوك) ولی در فرهنگ اقلیت‏های مذهبی از مالیت و ارزشی برخوردار است، مسلمانان اجازه‏ای تجاوز و تعدّی به آن امور را هم ندارند. چنانكه نوشته‏اند: در دوران حكومت امام علی علیه‏السلام شخص مسلمانی خوك یك ذمی نصرانی را كشته بود، حضرت به نفع ذمی نصرانی و به ضرر مسلمان حكم كرد كه باید به خاطر این كار بهای آن را به نصرانی بپردازد.(۱۸)

پی‏نوشتها:
۱) همان، خطبه‏ی ۱۲۷.
۲) غررالحكم، آمدی، ج ۵، ص ۴۲۱، چاپ دانشگاه تهران.
۳) نهج‏البلاغه، همان، خ ۲۷.
۴) همان، نامه‏ی ۴۷.
۵) همان، خ ۴۰.
۶) همان، خ ۵.
۷) همان، نامه‏ی ۵.
۸) همان، نامه‏ی ۵۳، ص ۴۳۲.
۹) همان، خ ۳۴.
۱۰) همان، خ ۲۵.
۱۱) همان، خ ۲۷.
۱۲) غررالحكم، همان، ج ۵، ص ۴۲۱.
۱۳) همان.
۱۴) همان.
۱۵) ر.ك: نهج‏البلاغه، خطبه‏ی ۲۵.
۱۶) غررالحكم، همان، ج ۱، ص ۱۸۵.
۱۷) ر.ك: نهج‏البلاغه، خ ۲۵.
۱۸) من لایحضره الفقیه.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان