شب قدر، چشمه زلال معنویت

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است. تقدیر هم به معنای اندازه گیری و تعیین است. اما معنای اصطلاحی قدر عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن. بنا بر حکمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه خاصی دارد و هیچ چیز بی حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و براساس نظم تنظیم شده و گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارد.
استاد مطهری در تعریف قدر می گوید: «... قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده، متصور به تقدیر الهی است.» پس در یک کلام، قدر به معنای ویژگیهای طبیعی و جسمانی چیزهایی است که شامل شکل، حدود، طول، عرض و موقعیتهای مکانی و زمانی است و تمام موجودات مادی و طبیعی را دربر می گیرد. با این مقدمه، برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد شب قدر، به سراغ دکتر سلیمی می رویم. او دکترای مدیریت فرهنگی دارد و مطالعات بسیاری را در حوزه های معرفتی دنبال کرده است و در کنار این فعالیتها تدریس را هم دنبال می کند.
دکتر سلیمی، در خصوص فلسفه وجودی شب قدر می گوید: شب قدر از آن اموری است که بشر به حسب توانایی ظاهری و علم اکتسابی نمی توانسته از آن اطلاعی پیدا کند و حتی دقیقاً به شب تقدیر برسد.
شب قدر از اموری است که خداوند متعال به پیامبرش این اطلاع را داده که به بندگان بگوید این شب بسیار بزرگ و پر رحمت و شب بسیار مبارکی است و آن را خداوند از این جهت قرارداده که امور بندگان در آن تعیین می شود.
به همین جهت هم این شب را قدر نامیده اند، به این دلیل که هر کسی با توجه به اراده هایی که داشته و ظرفیتهایی که از خودش نشان داده، از طرف لطف و رحمت خدا این اندازه ها تعیین می شود. در سوره قدر و سوره دخان به مسأله قدر اشاره و دقیقاً به بحث تعیین سرنوشت و تقدیر انسانها در این شب تأکید شده است.
در این شب پرمنزلت، دعا کردن و توبه قیمت ویژه ای دارد.
وی در خصوص ارتباط شب قدر و نزول قرآن تأکید می کند: بر اساس آنچه در قرآن ذکر شده (انا انزلناه فی لیلة القدر ...) «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم» و طبق نظر مفسران آمده که: در شب قدر نزول قرآن به صورت کامل صورت گرفته است و این معنا در ابتدای سوره دخان با این عنوان که «حم والکتاب المبین اناانزلناه فی لیلة مبارکه» به شکل صریح اعلام شده است. بنابراین، هر چند آیات قرآن در حوادث مختلف و زمانهای مختلف نازل می شد، ولی در این شب به صورت یکجا به قلب مقدس پیامبر نازل گردیده است. این شب بسیار عزیز است که خداوند این خیر بزرگ را که نزول قرآن است، در این شب نازل کرده است. در روایات بسیاری داریم که مثلاً کافران پرسیده اند چرا خدا یکجا قرآن را نازل نکرده است؟ پس خداوند در آیاتش می فرماید: «برای این که به ترتیب برای مردم بخوانیم» اما از جمع همه این روایات درمی یابیم که قرآن دوبار نازل شده، یکبار به صورت یکجا و در یک شب و یکبار دیگر هم نزول تدریجی آن است. اما این که در شب قدر نازل شده، طبق آیات قرآن این امر قطعی است.
این استاد دانشگاه به علت اختفای شب قدر اشاره کرده و می افزاید: طبق آیات شریفه قرآن، این شب حتماً در میان شبهای ماه مبارک رمضان وجود دارد که می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن...» و چون شب در ماه رمضان است و شب نزول قرآن، از جمع این دو می شود دریافت که حتماً شب قدر در ماه رمضان است، اما بحثهایی که در مورد مخفی بودن مطرح شده، بیشتر جنبه عرفانی دارد. اما می شود چند نکته را عنوان کرد و طبق برداشت خودم این است که چون شبهای آخر ماه رمضان بسیار فضیلت دارد و مردم از این فیوضات بهره بیشتری ببرند، خداوند این شب را مخفی نگه داشته تا مردم در شبهای دیگر هم به عبادت و توجه مشغول باشند؛ البته این یک دلیل کامل نیست، چون شب قدر از اسرار الهی است. اما نکته دیگر این که برای بهره مندی از شب قدر آمادگی هایی لازم است و اگر شب قدر به اندازه هزار ماه فضیلت دارد، باید شخص روزه دار در شبهای قبل از آن با ذکر و دعا این شرایط را برای ورود به شب قدر آماده کند تا در این شبها توفیق بیشتری داشته باشد. حضور در شب قدر، نیازمند آمادگی روحی بسیار بالایی است و اگر این شب را از قبل مشخص می کردند، طبیعی است که همه فقط در این شب به عبادت و استغفار می پرداختند. مسأله دیگر هم این است که به نظرم اگر انسان از چیزی مطمئن شد، محل ایجاد خطر است. مثلاً به انسان بگویید تو بهشتی هستی، او دچار غفلت می شود.
اما همین مسأله مخفی بودن شب سرنوشت، انسان را بین خوف و رجا قرار می دهد. بین امید و ترس. این مسأله برای انسان سازنده است و به لطف خدا توکل می کند تا مورد رحمت پروردگار قرار بگیرد. حتی برخی از علما بوده اند که برخی از شبهای عادی و یا همه شبهای سال را شب زنده داری کرده اند تا از این شب محروم نباشند.
سلیمی در پاسخ به این پرسش که آیا شب قدر فقط در میان مسلمانان رایج است یا این که در سایر ادیان الهی چنین شبی وجود دارد، تصریح می کند: طبق روایات، شب قدر از ابتدای خلقت وجود داشته است.
طبق روایت امام جواد(ع) داریم که خداوند شب قدر را در آغاز آفرینش جهان خلق کرد و در آن اولین پیامبر و نخستین وصی را هستی بخشید(بحارالانوارج۲۵) پس شب قدر همیشه بوده و هست، چون مقدرات در آن تعیین شده است؛ اما این که در سایر ادیان الهی هم وجود داشته باشد، من چنین چیزی نشنیده ام و این از فضایل دین اسلام و از الطاف خداوند به پیامبر اکرم(ص) است؛ چون ادیان اولیه کامل نبودند، هر چند همه توحیدی بودند ولی کمال دین در اسلام به وجود آمد.
این پژوهشگر حوزه مطالعات فرهنگی، درباره ارتباط شب قدر و شهادت مولای متقیان معتقد است: فلسفه برخی اسرار تا قیامت بر ما انسانها فاش نمی شود، اما شواهد ظاهری در مورد حضرت علی(ع) نشان می دهد که ارتباطی ویژه وجود دارد. حضرت در کعبه متولد شدند با آن ویژگیهای خاص و در خانه خدا در مسجد محراب به شهادت رسیدند. آن هم در ایام قدر، این همه از فضایل نیکوی مولای متقیان است و ایشان به رستگاری رسیدند، اما همزمانی این دو حادثه جزء اسرار الهی است.
دکتر سلیمی به ضرورت بهره مندی از شب قدر اشاره می کند و می گوید: شب قدر طبق آنچه در سوره دخان آمده، شب مبارکی است و خدا می فرماید در این شب ملائکه بر روح نازل می شوند که طبق تفسیر آیات قرآن، روح یکی از موجودات مقرب خداست و غیر از ملائکه. این از لطف و رحمت پروردگار است تا انسانها به تقرب و بخشش برسند. حالا اگر کسی این مسایل را خوب بداند که این شب، شب رحمت پروردگار است اما به عبادت بی اعتنایی کند از جمله بیچارگان است که خودش را از رحمت خداوند محروم و به رحمت الهی پشت کرده است. در حالی که می توانست در این شبها از لطف خداوند بهره مند شود، چون لحظات زندگی ما گرانبها هستند و به عنوان فرصت برای همه ما که شامل لطف و رحمت خداوند شویم، شبی که می شود با در نظر گرفتن گناهان گذشته و حال برای آینده از خداوند طلب مغفرت و رحمت کرد و امید به بخشایش خداوند داشت.
وی در ادامه می افزاید: سؤالی به ذهن می آید که در دین مسیحیت زمان مشخص و جایگاهی برای اعتراف به گناهان در نظر گرفته شده است، در حالی که در دین اسلام اعتراف به گناه در مقابل یک بنده خدا، خسران است، اما در شرایط شب قدر که مروری به زندگی گذشته داریم و گناهانمان را در نظر می گیریم، چه شرایطی اتفاق می افتد که این اعتراف به گناه نزدیکی و ارتباط قلبی ما را با خدا به وجود می آورد؟
آنجا که خداوند می فرماید در مقابل بندگان دیگر اعتراف به گناه نکنید، از این جهت است که نمی خواهد شخصیت بنده اش در مقابل دیگران کوچک شود؛ چون بندگانش بسیار برای او عزیز و محترم هستند. اما این که در پیشگاه خداوند اعتراف می کنیم، اولاً خداوند، عالم به همه اعمال ماست و اعتراف کردن نزد کسی که خودش درهمه شرایط حضور داشته و دارد، چیزی از شخصیت انسان در پیشگاه او کم نخواهد کرد و دوم اینکه یادآوری و ذکر گناهان در مقابل خداوند، تأثیر تربیتی بسیار بالایی دارد و زمینه مغفرت را فراهم می کند. خداوند از این اعتراف به گناهان بندگانش چیزی نمی خواهد، بلکه این شرایط را ایجاد کرده تا آنها را مورد لطف قرار دهد.
همان طور که در مورد حضرت یونس می بینیم وقتی در شکم ماهی گرفتار شد، می گفت: «فنادا فی الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین» من از ظالمین بودم و ظلم کردم. وقتی چنین اعترافی کرد، خداوند فرمود «ما هم او را اجابت کردیم» حالا اگر او فقط به نجات فکر می کرد و به گناهش توجه نداشت، درهای نجات برایش باز نمی شد و چنین انسانی هرگز ساخته نمی شد.
یعنی خداوند این شرایط را برای رشد انسان در نظر گرفته است. حتی در جهان امروز هم می بینیم که انسانهای موفق همیشه در شرایط شکست، خودشان را علت عدم پیروزی تصور می کنند و تلاش بیشتر آنها باعث موفقیتشان می شود. اما انسانهای ناموفق این عدم موفقیت را همیشه گردن شرایط یا دیگران می اندازند. و اعتراف به گناه در نظر خداوند، نسبت دادن شکستها و خسارتها به خودمان است و استمداد از خداوند در جهت ارتقای بیشتر و جبران آنها که باعث تعالی می شود.
سلیمی در خصوص راههای ترغیب مؤمنان روزه دار به درک فضایل شب قدر می گوید: شناساندن درک یک موضوع برای انسانها، به عمل منجر می شود؛ یعنی اگر افراد جامعه درک کنند موضوعی به نفع آنهاست و تأثیر زیادی برایشان دارد و عظمت آن را درک کنند، به سمت آن گرایش پیدا می کنند. اگر بتوانیم عظمت و حساسیت شب قدر را برای مردم باز کنیم، حتماً توجه آنها بیشتر می شود اما چطور می شود این فضایل را به مردم شناساند؟ روشهای مختلفی دارد و یکی از روشهای مهم آن استفاده از هنر است؛ یعنی جذاب کردن و جذاب ارائه دادن این معارف در قالب تصویر و طرح آثار تربیتی و انسانی این شبها، ذهن مردم را روشن و آنها را علاقه مند می کند. اگر بتوانیم تعالیم دینی را محسوس کنیم، باور پذیرتر خواهند شد، حالا برخی هم با سخنرانی ترغیب می شوند، اما برخی دیگر را می شود با زبان تصویر متوجه حقیقت کرد.

منبع : روزنامه قدس