عراق شریک استراتژیک ایران

لفظ عراق نوین حدود چهار سال است که در ادبیات سیاست خارجی و دیپلماسی به طور آشکاری مشهود شده است. این ادبیات نشان دهنده عراقی مورد اهتمام همسایه شرقی آن است. عراق نوین، نمود هویت مشترکی به نام هویت شیعی است. در طول تاریخ تشیع اولین دستگاه رسمی مبنی بر مذهب شیعه را ما تنها در دوران صفویه شاهد بودیم.
دوران صفویه و پس از آن بود که مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایرانیان تثبیت شد و شریعت اسلامی بر مبنای فقه جعفری پایه گذاری شد. این گفتمان سرزمین پارس باعث هراس امپراتوری عثمانی که مرکز خلافت و سکاندار اهل سنت بود، شد. به عبارتی در این دوران جنگ های میان ایران (امپراتوری صفوی) و عثمانی عمدتاً جنگ هایی مذهبی بودند. با رویداد انقلاب اسلامی و مذهبی بودن انقلاب در ایران به رهبری روحانی شیعه، باز همسایه غربی ایران اما نه عثمانی بلکه عراق بعثی خود را آماده رویارویی دیگری می کرد که رنگ و بوی گفتمان عثمانی گری داشت.
با درگرفتن جنگ میان ایران و عراق، مرز دو سوی اروندرود به مرز خصومت های ایدئولوژیک، کینه های عرب گرایی از فارس، ضدیت با شیعه و تکرار قادسیه دوم تبدیل شد. با شکست رویاهای صدام در جنگ علیه ایران با حمایت اعراب و کشورهای غربی و اشتباه تاریخی هیتلر عرب در اشغال کویت پایه های دروازه های بغداد خود را برای آمدن سربازان امریکایی آماده کرد. در مارس ۲۰۰۳، ورود سربازان امریکایی به بغداد، حادثه فتح این شهر توسط مغول ها را زنده کرد. با این رویداد عراق نوینی متولد شد که با همسایه شرقی خود یعنی ایران با هویتی به نام تشیع تعریف می شود. این هویت خود زمینه های مختلفی را برای درک رفتارها و منافع به وجود آورده که در نتیجه می تواند این هویت شیعی به یک اتحاد استراتژیک بینجامد.
در این فضا و با توجه به ابعاد مهم تحولات منطقه ای و موقعیت جمهوری اسلامی ایران، گزینه ژئوپولتیک به عنوان یکی از مهم ترین و اساسی ترین متغیرهای تاثیرگذار بر روند سیاستگذاری داخلی و خارجی برجسته می شود. گزینه ای که در آن ساختارهای ثابت استراتژیک، اقتصادی، فرهنگی همراه با تغییرات وسیع در محیط های داخلی، منطقه ای و بین المللی سیاست خارجی را شکل می دهد. روند شکل گیری نظام بین الملل و اهمیت خاورمیانه و خرده سامانه آن خلیج فارس به عنوان بین المللی ترین سامانه باعث خواهد شد منافع ایران بیش از پیش با این گزینه مرتبط باشد، از طرفی جایگاه ویژه ایران نیز تاکنون به شکلی بوده است که نمی توان متحد ژئوپولتیکی برای آن متصور بود و می توان گفت از نظر استراتژیک، ایران کشوری است که نباید نسبت به تحولات منزوی و منفعل باشد. به زعم بسیاری از کارشناسان اگر ایران با عراق رابطه استراتژیک برپا نسازد و از این هویت مشترک کمال استفاده را نبرد، در واقع فرصت تاریخی بزرگی را از دست داده است.
▪ کشور بین النهرین از چند جهت می تواند با ایران رابطه ای استراتژیک داشته باشد که عبارتند از؛
۱) ارتقای جایگاه بنیادگرایی سلفی در منطقه که این مهم جزء محذورات ایران و عراق خواهد بود.
۲) حضور نظامی امریکا به صورت درازمدت می تواند تهدیدی جدی برای امنیت ملی ایران و عراق محسوب شود. حضور گسترده نظامی امریکا در منطقه و امریکایی شدن محیط امنیتی ایران نیز به عنوان یک گزینه تهدیدآمیز خودنمایی خواهد کرد.
۳) وجود عراق نوین با اکثریت شیعی باعث خواهد شد که کشورهای عربی محافظه کار عزم خود را برای تقویت شبه نظامیان سنی مانند انصارالسنه، مجاهدین و گردان های انقلاب بیست راسخ سازند. این رویه اعراب در واقع خوشایند ایران و عراق نخواهد بود.
۴) امریکایی ها با پیش بینی خود این واقعیت را پذیرفته اند که موقعیت ژئوپولتیک و ژئواستراتژیکی ایران و همچنین وجود اکثریت شیعه عراق از گزینه های فرصت برای ایران به شمار می رود و به احتمال زیاد بااین ویژگی ها و تثبیت آنها در آینده عراق، جایگاه منطقه ای ایران در نظام امنیت جدید خلیج فارس ارتقا خواهد یافت. این مولفه های ایجابی و بعضاً مشترک میان عراق نوین با ایران می تواند زمینه روابط استراتژیک ایران و عراق را مهیا سازد.
● اعراب نگران روابط تهران- بغداد
یکی از امیدواری های کاخ سفید و اعراب منطقه این موضوع بود که شیعیان عراق عرب هستند و با شیعیان فارسی ایرانی تفاوت فاحشی دارند. آنها سالیان دراز در کنار سنی ها با شیعیان ایرانی جنگیدند و ناسیونالیسم عربی قوی حاکم بر عراق اجازه حرکت عراق به سمت الگوی ایرانی برای حکومت را نمی دهد. حوزه علمیه نجف نیز مدنظر امریکایی ها قرار گرفت. از نگاه امریکا که به غلط روابط دو حوزه نجف و قم را از زاویه رقابت و قدرت بررسی می کند، با عناصر مذهبی حوزه نجف می توان در آینده عراق با هدف رفع خطر تاسیس یک حکومت اسلامی با سبک ایران، تعامل داشت. در مورد نقش مذهب و اسلام تحلیل غالب اعراب و غرب در خصوص گروه های معارض و مردم عراق این بود که تقریباً اجماعی در داخل عراق وجود دارد که مبنای اقتدار دولت آینده عراق برگرفته از مذهب نباشد.
اعراب حوزه خلیج فارس و امریکایی ها این امیدواری را داشتند که با کمک اقتصادی و مالی عراقی ها و حمایت از نخبگان لیبرال، سامانه آموزشی مورد نظر خود را به گونه ای در عراق ترویج دهند که خطر حرکت یک حکومت اسلامی به سبک ایران در عراق تضعیف شود. ولی این برنامه ها با انتخابات ژانویه ۲۰۰۴ در عراق به کلی نتایج معکوسی به بار آورد. لیبرال هایی همچون ایاد علاوی یا چلبی به طور فاحشی در مقابل لیست یکپارچه عراق به رهبری معنوی آیت الله سیستانی از قبیل مجلس اعلای اسلامی عراق، حذب الدعوه و لیست بارزانی و طالبانی در کردستان شکست خوردند.
از آن زمان بود که اعراب از سنی ها به روشی غیردموکراتیک حمایت کردند و این حمایت جز جنگ شبه داخلی در عراق چیزی را عاید مردم بین النهرین نکرده است. اگرچه وهابی ها فتوای تخریب حرمین مقدس در کربلا را صادر کرده اند، یا در سامرا وحشیانه تاخته اند یا کمر به سرنگونی دولت مالکی بسته اند ولی ایران و عراق می توانند با پیوندهای مشترک خود دست به اتحاد استراتژیک بزنند. این رابطه البته بایستی با یک گفتمان مشترک در داخل دو کشور همراه شود، به ویژه گفتمان مزبور در عراق ضروری به نظر می رسد. وفاق میان گروه های عراقی برای ایجاد این رابطه مهم تلقی می شود چرا که سنی ها، عراق را دارالخلافه عباسی می دانند و وجود اکثریت شیعه در مناصب حکومتی مطلوب آنها و همچنین کشورهای حوزه خلیج فارس نیست. اکراد نیز برای تداوم و تثبیت خودمختاری، نیازمند حمایت های امریکا هستند همچنان که منطقه شمال عراق مورد نظر امریکا خواهد بود. به هر حال روابط استراتژیک میان ایران و عراق با درک حساسیت ها و هشیاری لازم، شدنی است.
این ترس روابط بغداد - تهران است که سعودی ها را وادار ساخته تا قرارداد۲۰ میلیارد دلاری با امریکایی ها به امضا برسانند. این پاداش سعودی ها در دو زمینه برای تشویق واشنگتن برای سرنگونی دولت مالکی، کشاندن ایران به مسابقه تسلیحاتی و مبرا دانستن خود از به راه انداختن جنگ مذهبی تحلیل می شود. پس با این توضیحات متوجه نیاز مبرم و اساسی دو کشور ایران و عراق به ایجاد یک روابط استراتژیک می شویم؛ روابطی که می تواند در آینده منافع مشترک دو کشور قلمداد شود. سفرهای مقامات دو کشور و دیدارهای رسمی و غیررسمی میان آنها شمارش معکوس این روابط خواهد بود.

نبی الله ابراهیمی

منبع : روزنامه شرق