تکیه بر ریشه ای ۱۰۰۰ ساله

درختان کهنسال یادمان زنده هر کشور هستند و از جمله مهمترین ذخایر ژنتیکی گیاهی آن محسوب می شوند که ارزش شناخت و حفظ این منابع از نظر ملی و تاریخ طبیعی با حفظ ابنیه تاریخی هر کشور برابری دارد.
از جمله درختان کهنسال در استان تهران می توان به درخت توت روستای آدینه درخت چنار مجاور بنای امامزاده موسی بن کاظم، درخت چنار محله جیلارد، درخت چنار محله گلاب، درخت چنار محله ناران، درخت چنار جنب امامزادگان صدرالدین و بی بی خاتون، درخت چنار جنب بنای امامزاده حمزه، درخت چنار روستای چنار غرب، درخت چنار حیاط امامزاده شمس الدین محمد، درخت سرو روستای امام پایین، درخت نارون روستای باغگل وکهنسال ترین چنار تهران در حیاط امامزاده یحیی اشاره کرد.با توجه به اهمیت وجود این درختان به بررسی وضعیت موجود یکی از این درختان کهنسال که درحقیقت کهنسال ترین درخت چنار تهران است می پردازیم.در کوچه پس کوچه های خیابان ابوذر جمهوری نو سابق (۱۵ خرداد فعلی) خیابانی است،که حدود ۵۰ سال از عمرش می گذرد و خیابان ری را به چهار راه سیروس وصل می کند.
این خیابان با خراب شدن چندین خانه ساخته شده است. پرسان پرسان سراغ امامزاده یحیی را گرفتیم که سر کوچه نامش را نوشته بودند،امامزاده یحیی و امام زاده محمد که در جوار یکدیگر بودند. خیابان قدیمی که چون مار میان خانه های جدید و قدیم پیچ خورده بود مردم را به امامزاده راهنمایی می کرد. پنجره های آهنین سبز رنگ نشانه این بود که به تازگی تعمیروبازسازی شده است. اولین چیزی که جلب نظر می کرد در قسمت غرب امام زاده درخت چنار بزرگی بود که بر روی آن تابلویی بزرگ نصب شده و گذشت ۷۸۰ سال را نشان می داد ولی به گفته متولی امامزاده این درخت به روایتی در حدود ۱۰۰۰ سال و به روایتی دیگر در حدود ۸۵۰ سال عمر کرده است. با زنجیر قسمت هایی از آن را به هم بسته بودند تا نشکند.
و در زیر آن تابلوی قدیمی دیگری از میراث فرهنگی به چشم می خورد که مربوط به سال ۱۳۳۰ بود و قدمت این ساختمان رانشان می داد،گفته می شد این چنار که از نظر بزرگی سومین چنار تهران است قبلاً در جلوی امامزاده بوده است و حالا پس از گذشت سال ها پنجره امامزاده را به بیرون ادامه دادند تا چنار کهنسال درون حیاط قرار گیرد. ضریح حضرت امامزاده یحیی در اطاقی به مساحت حدودا ۵۰ متر مربع قرار گرفته است که در وسءستون هایی است که داخل آن به صورت درگاه های کاشی کاری شده ای در دو قسمت بالایی و پائینی قرار دارد.قدیمی ترین لوحه تاریخ دار موجود در تهران کاشی فیروزه فامی مورخ به سال ۶۲۸ و متعلق به آرامگاه یکی از بزرگان شیعه است که در قسمت خارجی دیوار خشتی بنای قدیم بقعه امامزاده یحیی نصب بوده است. این لوحه قدیمی امروزه در موزه این امامزاده نگهداری می شود.
صندوق مرقد امامزاده دارای تاریخ های ۱۰۴۴ ۱۰۴۹، ۱۰۵۷، است. کتیبه ای بر سر در بنای جدید،تاریخ ۱۳۳۰ ه.ش. مقارن با ۱۳۷۰ را نشان می دهد. بر اساس کتیبه صندوق مرقد، عضدالدوله ملکشاه غازی فرزند ملک شاهرخ دستور ساختن صندوق را داده و استاد حسن و استاد محمد فرزندان حسن لواسانی آن را ساختند. استقبال زیاد گردشگران این محله قدیمی تهران از تک خانه های ارزشمند، حمام های قدیمی، بقعه امامزاده یحیی، مسجد معمارباشی و به خصوص درخت چنار ۷۸۰ ساله موجود در آن اهمیت زیاد این درخت کهنسال را نمایان می کند. شکاف در دل این درخت که زمانی محل کسب و کار یک کفاشی ساده بوده است،اکنون به وسیله یک تخته چوب و به صورت کاملاً غیرحرفه ای با مقدار زیادی سیم بکسل بسته شده است که قطعاً می تواند به بدنه تنومند این درخت آسیب برساند.در خصوص این درختان کهنسال با علی قاسم زاده دقیق مدرس دانشگاه وکارشناس باستان شناسی و متخصص در بحث درختان کهنسال گفتگو کردیم.
او معتقد است:درختان کهنسال در دوران طولانی زندگی خود موانع اکولوژیک و تنشهای نامساعد محیطی متعددی را پشت سر گذاشته و همچنان پایدار به زندگی خود ادامه می دهند.ایرانیان قدیم در مورد آفرینش گیاهان معتقد بودند که درخت عظیمی به نام سینا وجود داشته که آشیانه سیمرغ بوده است. اعتقاد بر آن بود که این درخت زادگاه تجدید حیات کلیه گیاهان روی زمین است و درخت شفابخش نیز خوانده می شد. رویشگاه این درخت را در میان دریای فراخکرت می دانستند. زرتشتیان عقیده دارند که زرتشت درخت سرو را از بهشت به زمین آورده است.افسانه های ملی حکایت از آن دارد که درخت سروی که توسط زرتشت پیامبر کاشته شده بود به دستور متوکل عباسی قطع و تنه آن به وسیله شتر به بغداد فرستاده شده است. مؤلف برهان قاطع عمر این درخت را در آن زمان ۱۴۵۰ سال ذکر کرده است.
در آن زمان ایرانیان شبانه تا آنجا که امکان داشت بذور و شاخه های این درخت را جمع کرده و در نقاط مختلف ایران کاشته اند و اکنون سروهای کهنسالی که در اقصی نقاط ایران وجود دارد می توانند به طریقی منشأ از این درخت تاریخی گرفته باشند. مطالعات انجام شده حاکی از آن است که حدود ۱۰۰۰ پایه کهنسال مرکب از گونه های مختلف (بیش از ۱۰ گونه مختلف) در ایران استقرار دارد. بنظر می رسد این تعداد در دنیا از نظر رقم نادر باشد. آنچه مسلم است این پدیده در کشورهایی با تاریخ کهن مانند ایران، مصر، چین، یونان ، ایتالیا، سوریه و اردن بیشتر مشاهده شده است.از جمله درختانی که بسیار مورد احترام ایرانیان بوده و هم اکنون نیز در بیشتر نقاط مقدس شناخته می شود چنار می باشد. این گونه درختی از زمانهای دور در کنار اماکن مقدس زرتشتیان و بعد از آن مسلمانان وجود داشته است.
هنری ماسه در کتاب آداب ایرانی نمونه های زیادی از چنار مقدس را نام برده و بر این عقیده است که تک چنارهای کهنسال را در اغلب نقاط ایران مقدس می شمارند.این استاد دانشگاه بر این باور است که ثبت ملی این درختان موجب خواهد شد که این گونه آسیب پذیری ها به حداقل کاهش یابد. گاهاً مشاهده شده است که این ذخایر با ارزش بیولوژیک به دلیل ایجاد جاده و بنا به دلایل بی احتیاطی و نادانی از بین رفته اند. بر سازمانهای میراث فرهنگی و محیط زیست کشور واجب است که با تصویب قانونی در مجلس جلوی اینگونه خطرات را که موجبات نابودی ریشه های با ارزش تاریخی ایران را فراهم می کنند بگیرند.در موارد معدود نیز مشاهده شده است که افراد با تخیلات و تعبیرات غیر واقعی که از مبنای مذهبی نیز برخوردار نیستند به عمل غیر مذهبی دست زده و نسبت به آتش زدن این درختان نیز اقدام کرده اند. در هر صورت عدم حفاظت علمی دقیق، کشیدن جاده، توسعه صنعتی بعضی از مناطق بعبارت کلی تر نادانی و بی حرمتی نسبت به علائق و یادمانهای ملی موجب نابودی بسیاری از این درختان با ارزش شده است. درختان سرو فیروز آباد یزد، چنار امامزاده صالح، درختان انجیر معابد قشم، تعدادی از درختان کهنسال استان سمنان از آن جمله هستند.
مشکل حفاظت از این درختان،نبود قانون قاطع در این ارتباط است. موردی دیگر آنکه هرچند روی بسیاری از پایه های با ارزش تحقیقات و کار کارشناسی انجام گرفته است و می گیرد ولی بدون توجه به مستندات و گزارشات موجود به ایجاد جاده های آسفالته در اطراف درختان، انتقال سیستم فاضلاب شهری از کانالهای آبی قدیمی مرتبط به این درختان مانند قناتهای موجود قدیمی، تخریب باغهای اطراف درختان که شاید صدها سال این باغها با این درختان در همزیستی مثبت بوده و شرایط مناسب تری را برای ادامه زیست درختان کهنسال فراهم کرده بوده اند از جمله موارد متعدد دیگری است که در حال و آینده موجب نابودی این درختان خواهد شد. در ایران مثالهای متعددی در این ارتباط وجود دارد.
شاید بیش از ۱۵ سال است شرایط نگهداری سرو ابرکوه به صورت گزارشی مدون به بخشداری آن زمان این شهر ارائه شده است. ولی باز هم شاهد بسیاری از بی توجهی ها در اطراف این درخت ارزشمند هستیم.تنه گردوی کهنسال موزه قزوین، کنده های باقیمانده از چنار گازور خان در حوالی قله الموت قزوین، درختان کهنسال متعدد نابود شده در استان سمنان، چنار امامزاده صالح در استان تهران خصوصاً سرو کهنسال فیروز آباد یزد از آن جمله هستند. این سرو با وجود تذکرات متعدد شفاهی و کتبی مردم این ناحیه به سازمانهای محیط زیست و میراث فرهنگی در تاریخ ۱۹/۳/۸۲ به دلیل وزش باد شدید ریشه کن شده است. متأسفانه هر ساله به دلایل مختلف تعدادی از این درختان آسیب دیده و یا قطع شده اند که عوامل متعددی از جمله سهل انگاری سازمانهای مربوطه در حفظ و حراست از این درختان، عدم شناخت اهمیت این درختان برای مردم و غیره باعث این امر شده است.پایه های خود روی چنار در مناطقی مانند کوه های بختیاری، استان مازندران، گیلان ، همدان و لرستان،کرمان ، قم و تربت جام و بسیاری از مناطق دیگر شناسایی شده است.
این درختان بصورت طبیعی تا ارتفاع ۲۶۰۰ متر نیز استقراریافته اند. در ایران بسیاری از پایه های کهنسال چنار مشاهده می شود که قطر آنها متجاوز از ۲ متر است. کتب تاریخی بیانگر این است که از زمانهای قدیم در اطراف تهران نیز درختان چنار تنومند یا استقرار داشته و یا کاشته شده اند.به همین دلیل شهر تهران به نام شهر چنارها نیز نامیده شده است. این درخت در بسیاری از مناطق مذهبی ایران مانند امامزاده ها کاشته شده و یا وجود داشته است. همچنین در داخل بعضی از معابد زرتشتیان نیز پایه های کهنسال چنار مشاهده می شوند. چنار امامزاده یحیی واقع در خیابان ری از جمله این درختان کهنسال با ارزش است که با وجود قدمت ۹۰۰ ساله به فراموشی سپرده شده است. داشتن شرایط نامساعد از جمله وجود تخته های چوبی، سیم بکسل ها و زباله های موجود در اطراف آن و همچنین سکوهای سیمانی که دور تا دور ریشه های این درخت تنومند را فرا گرفته و باعث شده که این میراث با ارزش در غبار زمان بی صدا روند نابودی را طی نماید و شاید جزو قربانیان آینده این بی توجهی ها باشد.

منبع : روزنامه ابرار