زمین‌های مرده زنده نشد

كشاورزی هرچند بخش قابل توجهی از سرمایه‌گذاری،‌ اشتغال و حتی تولید كشور را در زیرمجموعه خود دارد اما به گفته اغلب كارشناسان تا مدت زمانی قبل به عنوان چرخ پنجم بر اقتصاد كلان ایران مطرح بود. حضور ۱۲ ساله عیسی كلانتری در راس وزارتخانه كشاورزی و تلاش‌هایش سبب شد تا جایگاه این بخش تا حدی ارتقا پیدا كند. هرچند هنوز هم جا برای كار كردن در این زمینه وجود دارد.
برای طرح برخی مسائل به سراغ وزیر اسبق رفتیم. او این روزها به جای آنكه طرف مشورت قرار گیرد در گوشه‌ای تنها ناظر بر جریانات است.
زمانی كه از او در مورد آخرین دیدارش با محمدرضا اسكندری سوال كردیم با نیشخندی از دیدار پنج سال قبل در یك مجلس ترحیم سخن گفت تا نشان دهد وزیر امروز خود را بی‌نیاز از تجربه پیشكسوتان می‌داند. كلانتری با گفتن این جمله كه چند ماهی یك بار با محمود حجتی، وزیر سابق جلساتی داشته است بر این تلویح خود مهر تایید زد.
گفت‌وگو با آخرین وزیر كشاورزی در دفترخانه كشاورز انجام شد؛ دفتری كوچك در طبقه چهارم ساختمانی در حاشیه اتوبان كردستان تهران كه در آن با انگشت‌شمار شاغلان حاضر، نشانی از ابهت دوران وزارت دیده نمی‌شود.
مدیریت بیشتر تشكل‌های بزرگ غیردولتی ایران در دست مدیران قبلی دولتی است؛ این موضوع در مورد كشاورزی هم صادق است.
خانه كشاورز- كه عنوان بزرگترین تشكل كشاورزی كشور را با خود یدك می‌شود- به ابتكار عیسی كلانتری تاسیس شده است. او اكنون دبیركل این خانه است. كلانتری همچون بار گذشته كه با او مصاحبه كردیم از عملكرد دولت نهم در حوزه كشاورزی با صراحت انتقاد می‌كند. اگرچه در زمینه جمع‌آوری هواپیماهای سمپاش تصمیم محمدرضا اسكندری را تایید می‌كند تا پس از مدت‌ها یك نظر مشترك میان این دوتن كه تمایلی به گفت‌وگو باهم ندارند پیدا شود.
عیسی كلانتری كه اكنون در نیمه دهه ششم زندگی به سر می‌برد، دارای دكترای فیزیولوژی گیاهی از دانشگاه ایالتی آیووا آمریكاست. او پس از پایان تحصیلاتش در سال ۶۰ به ایران آمد و به سرعت مراحل ترقی را سپری كرد و دو سال بعد از آن یعنی در سال ۶۲ به سمت رئیس سازمان ترویج كشاورزی منصوب شد.
چندماه بعد به موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر كوچ كرد و باز هم در تحولی كوتاه‌مدت، فعالیت خود را به عنوان معاون وزیر كشاورزی آغاز كرد. او سپس به كرسی وزارت تكیه زد. دوران وزارت از ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۹ به طول انجامید. او هنگامی كه دو وزارتخانه كشاورزی و جهاد سازندگی ادغام شد از طبقه بیستم برج شیشه‌ای وزارت كشاورزی خداحافظی كرد تا محمود حجتی این بار با عنوان وزیر جهادكشاورزی بر این صندلی تكیه زند.
● طرح توسعه نیشكر با هدف خودكفایی در تولید شكر در زمان وزارت شما اجرایی شد اما امروز شاهدیم كه این پروژه عظیم اثر چندانی بر حجم واردات نداشته و در واقع اهداف تعیین شده در طرح محقق نشده است نظر شما چیست ؟
▪ طرح توسعه نیشكر در ۸۵ هزار هكتار از اراضی خوزستان اجرا شده است. اینكه این طرح موفق بوده یا با شكست مواجه شده ربطی به واردات شكر ندارد. تا آن روز اراضی خوزستان به عنوان زمین‌های مرده شناخته می‌شد، اما این طرح نشان داد كه از این اراضی نیز می‌توان به خوبی استفاده كرد.
● وقتی شكر تولیدی خریدار ندارد چه نتیجه‌ای از این سرمایه‌گذاری عظیم حاصل شده است؟
▪ بحث خرید شكر خارجی دلایل دیگری دارد. دولت برای تامین ریال اندوخته حساب ذخیره ارزی را حراج كرده است و شكر هم یكی از اقلامی است كه بدون تعرفه در حال واردات است. بنابراین تولید داخل امكان رقابت ندارد و بخش‌ نهایی طرح توسعه نیشكر اكنون متوقف شده است. از طرف دیگر كارخانجات فعلی نیز نمی‌توانند شكر خود را به قیمت تمام‌شده بفروشند.
الان وضعیت چغندر قند هم بهتر از نیشكر نیست و كارخانجات آن در حال ورشكستگی هستند چون برنامه‌ این است كه هرجوری شده قیمت شكر بالا نرود، حتی اگر این تصمیم به ضرر تولید داخلی باشد.
● اما مشكلات توسعه نیشكر به اینجا خلاصه نمی‌شود؛ ‌اكنون پس زدن آب شور از زهكشی‌ها مزید بر علت شده است؟
▪ طرح توسعه نیشكر نشان داد كه یك میلیون هكتار از اراضی جنوب كه اكنون به حال خود رها شده قابلیت كشت اقتصادی دارد. مرحوم فاموری از اساتید برجسته كشور در كتاب خود این اراضی را جزو زمین‌های غیرتجدد كشت طبقه‌بندی كرده بود.
پس احیای این زمین‌ها اقدام درستی بوده است اما احتمال دارد مهندسان مشاور در برخی نقاط شیب زهكشی را اشتباه محاسبه كرده باشند و این قابلیت اصلاح دارد.
● قرار بود براساس این طرح از واردات كاغذ هم بی‌نیاز شویم كه تا امروز حتی یك گرم كاغذ این طرح به بازار عرضه نشده و این هم به اعتقاد برخی كارشناسان نشان از مقرون به صرفه نبودن طرح مذكور دارد؟
▪ دلیل بلاتكلیفی در تاسیس كارخانجات را باید از مسوولان فعلی بپرسید. لابد آنقدر جنگل در شمال برای قطع درختان داریم كه به كاغذ تولیدی از باگاس نیشكر نیازی نداریم. به نظر می‌رسد سیستم بانكی هم در زمینه این طرح دارد اشتباه می‌كند.
اصلا یكی از اهداف توسعه نیشكر جلوگیری از نابودی جنگل‌های شمال بود. جنگل‌های ایران در شیب‌های زیاد رشد كرده و احیای دوباره آنها پس از تخریب حتی با روش‌های مدرن امكان‌پذیر نیست یعنی جنگل‌هایی كه امروز در حال كاسته‌شدن از مساحت‌شان هستیم دیگر به وجود نخواهند آمد. برای حفظ جنگل‌ها باید قاچاق چوب را ریشه‌كن و دامدارها را از جنگل‌ها خارج كرد، به علاوه یك منبع جایگزین برای تولید كاغذ پیدا كرد كه بهترین آن در دنیا نیشكر است كه با وجود تهیه همه مقدمات پیگیری نشده است.
● انتقاد شما در مورد خودكفایی گندم بر چه اساسی است؟
▪ خودكفایی بر مبنای توسعه پایدار یك اصل انكارناپذیر است. هیچ‌كس در دنیا مخالفتی با این نوع خودكفایی ندارد، اما زمانی كه خودكفایی بدون مبنا محقق شود نه تنها نتایج مثبتی به همراه نمی‌آورد، بلكه زیانبار هم هست. خودكفایی یك ابزار است نه هدف ولی الان روند قضاوت در مورد آن تغییر كرده است.
الان خودكفایی گندم سرپوشی برای تمام كاستی‌های بخش كشاورزی است. به نظر می‌رسد مسوولان فعلی با مسائل كشاورزی چندان آشنا نیستند و به بارش زیاد باران دل بسته‌اند. واردات پنبه و حبوبات كه سابقه نداشته اكنون در حال تبدیل به امری ثابت شده است.
بر مبنای همین‌ طرح خودكفایی، بیماری‌های خاكزی به دلیل از بین رفتن مقاومت‌های ژنتیكی توسعه پیدا كرده است و كسی هم پاسخگو نیست. در ماه‌های اخیر محصول كشاورزی‌ای نیست كه وارد نكرده باشیم. واردات صدها هزار تن میوه، چهار میلیون تن علوفه و ۵/۱ میلیون تن برنج نتایج همین خودكفایی بدون مبنای توسعه پایدار است.
● واردات برای تنظیم بازار داخلی انجام شده است؟
▪ تنظیم بازار باید توام با استراتژی خاص دنبال شود نه بر مبنای تصمیمات شتابزده. سال ۶۸ به دلیل بارندگی شدید، ۱۰ روز سیب‌زمینی برداشت نشد و قیمت آن از كیلویی ۱۱ به ۱۸ تومان رسید.آقای رفسنجانی شبانه شورای امنیت كشور را تشكیل داد.
● رئیس تعاون روستایی وقت قول داد كه روزانه ۲۰۰ تن سیب‌زمینی در تهران عرضه كند تا مشكل حل شود اما نتوانست و معزول شد، اما امروز كدام مسوول پاسخگو است؟! الان دلایل گرانی سیب‌زمینی اعلام نشده است، اما با كمی دقت مشخص می‌شود؛ بذر كشت نشده، بعد هم سطح زیر كشت سیب‌زمینی از هشت هزار هكتار در سال‌های گذشته به یك هزار هكتار كاهش پیدا كرده، چون كشاورزان به سراغ گندم رفته‌اند. در مورد حبوبات كه در حكم گوشت مستضعفان است وضعیت فرقی ندارد. قیمت آن در عرض چند هفته دو برابر شده است. رئیس‌جمهور در مواجهه با این گرانی چه عكس‌العملی از خود نشان داد؟
▪ مشكلات خودكفایی به همین جا ختم نمی‌شود. واردات سیب‌زمینی از پاكستان، یعنی گسترش آلودگی آفات و بیماری‌های گیاهی به ایران.
● واردات پس از قرنطینه مشكلی ندارد؟
▪ پاكستان مخزن انواع آفات و بیماری‌هاست و در ثانی هیچ‌كس نمی‌‌تواند بگوید كه ۵۰ هزار تن سیب‌زمینی را قرنطینه كردیم چون اساسا امكان‌پذیر نیست.
منتقدان دوره وزارت شما می‌گویند مایلید مانند آن سال‌ها واردات گندم افزوده شود و به همین دلیل همه مشكلات را به خودكفایی ربط می‌دهید.
الان توازن سیستم كشاورزی به هم ریخته است و گرانی‌های آنچنانی نتیجه این برهم خوردن شرایط پایدار است. در زمان وزارت من، واردات گندم افزایش پیدا كرد اما دلیل آن را باید بررسی كنیم و بعد به قضاوت بنشینیم. در آن دوره با سه سال خشكسالی پیاپی مواجه شدیم.
میانگین بارندگی به كمتر از ۱۷۰ میلیمتر رسید و این یعنی اینكه كل تولید دیم كشور نابود شده بود. بنابراین چاره دیگری نبود. امروز هم اگر وضعیت جوی كشور به آن سمت برود راهكار دیگری به جز واردات وجود نخواهد داشت.
● در مورد دامپروری مشكل كجاست كه قیمت‌ها در حال افزایش است؟
▪ قیمت شیر و گوشت در ایران جزو ۱۰ كشور بالای جهان است. در حال حاضر ۴۰ درصد جامعه توان مصرف پروتئین دامی كافی را ندارند. گرانی محصولات دامی دلایل متعددی دارد اما همین علوفه وارداتی خود یكی از دلایل آن است. به هر حال باز هم بر این نكته كه خودكفایی در راستای توسعه پایدار مورد تایید همه متخصصان است تاكید می‌كنم اما آنچه امروز به وقوع پیوسته بر این‌ اساس نبوده، البته یك چیز را هم نباید نادیده گرفت كه وزیر فعلی دنباله‌رو سیاست سال‌های پایانی دولت خاتمی در زمینه خودكفایی گندم است و ریشه را باید در آن زمان جست‌وجو كرد.
● آمارهای بخش كشاورزی كه توسط مركز آمار تهیه می‌شود با ارقام اعلام شده توسط وزارتخانه همخوانی ندارد، به نظر شما دلیل آن چیست؟
▪ در دوره وزارت خیلی دنبال آن بودم كه به لحاظ آماری غنی باشیم كه اكنون هم این اقدام ادامه دارد. دلیل اصلی هم آن است كه آمارهای بخش كشاورزی مركز آمار ایران صحیح نیست. به عنوان مثال بگویم كه در سرشماری كشاورزی سال ۷۲ وزارتخانه تولید گندم را ۱۰ میلیون تن اعلام كرد در صورتی كه مركز آمار آن را ۷ میلیون محاسبه كرد.
جلسه‌ای در استان فارس گذاشتیم. دولت ۲/۱ میلیون تن گندم خریده بود كه مسوولان مركز آمار رقم تولید را ۷۰۰ هزار تن محاسبه كرده بودند. بنابراین استناد به آمارهای وزارتخانه منطقی‌تر به نظر می‌رسد، اما باید به یك نكته توجه داشت، هیچ‌وقت كشاورزان تولید واقعی را اظهار نمی‌كنند و در واقع به همین دلیل است كه سرشماری آمار كشاورزی معنا ندارد. باید در مورد روش‌های علمی جایگزین پرسیده شود كه در آن صورت اعداد درست به دست می‌آید. كشاورز اگر برای دریافت سهمیه كود آمار ارائه دهد تولید خود را پیش‌تر از توان خود اعلام می‌كند.
● به نظر شما جمع‌آوری هواپیماهای سم‌پاش به تولید آسیب نمی‌رساند؟
▪ سم‌پاشی هوایی بدترین نوع سمپاشی است. دوست و دشمن را از بین می‌برد. برای مزارع بزرگ موثر است كه در ایران مصداق ندارد. حشرات مفید و پرندگان هم بر اثر آن آسیب می‌بینند، بنابراین استفاده آنها در كشور ما چندان زیاد نیست و سیاست محدودسازی فعالیت این نوع هواپیماها تصمیمی درست و منطقی است.۲۰ فروند هواپیما برای كشور كافی است تا در موارد استثنایی استفاده شود. حذف سم‌پاشی هوایی قاعدتا روند كاهش آفت سن گندم را به همراه خواهد داشت و من شخصا با اجرای آن ۱۰۰ درصد موافقم.
● شما خودتان هم مزرعه دارید؟
▪ دوست داشتم مزرعه داشته باشم اما پولش را ندارم الان زمین خوب هكتاری ده‌ها میلیون تومان است. زمانی در این فكر بودم كه مزرعه داشته باشم اما به دردسر اجتماعی‌اش نمی‌ارزد. ممكن است شایعه درست كنند كه استفاده غیرمتعارف از امكانات شده است.
من در دوره وزارت حتی نگذاشتم پدرم زمین‌هایش در دشت قزوین را زهكشی كند تا شائبه‌ای به وجود نیاید.
● شما مگر اهل مرند نیستید، پس چرا پدرتان در قزوین زمین دارد؟
▪ پدرم كشاورز متمولی است. من هنوز هم نان‌خور پدرم هستم. او این زمین‌ها را سال ۱۳۴۳ متری ۵/۱ ریال خریده است كه امروز منفعتش به همه فرزندانش می‌رسد.

كامران ملك پور

منبع : روزنامه هم‌میهن