بازیافت خودرو؛ حلقه تکمیل کننده

صنعت خودرو به عنوان بزرگترین صنعت جهان دارای اهمیت و ابعاد گوناگونی است. خودرو به عنوان مهمترین محصول این صنعت از چنان اهمیتی برخوردار است كه صادرات، درآمدهای ارزی، صنایع وابسته و پایین دستی و تعمیر و نگهداری آن هر یك جای بحث و بررسی دارد. سالانه میلیون‌ها دستگاه انواع خودرو در نقاط مختلف دنیا تولید و به بازارهای مصرف عرضه می‌شود. جهان صنعتی به ویژه امریكای شمالی، اروپای غربی و شرق آسیا به عنوان پیشتازان تولید، درصدر فعالان این صنعت جلب نظر می‌كنند.
با توجه به ابعاد این صنعت می‌توان استنباط كرد كه صنعت بازیافت نیز به همین اندازه گسترده و مهم است. براساس آمار منتشر شده، سالانه حدود ۱۱ میلیون دستگاه انواع خودرو در سراسر جهان جمع‌آوری و بازیافت می‌شود. آهن قراضه حاصل از این فرایند بالغ بر ۴۰ درصد از كل آهن قراضه مورد نیاز صنایع ذوب آهن را در اقصا نقاط جهان تأمین می‌كند. به بیان دیگر، هر خودروی فرسوده و خارج از رده به صورت بالقوه می‌تواند در ذوب آهن و مراكز آهن‌گدازی مصرف شود.
●صنعت بازیافت
پس از پایان عمر مفید انواع خودروهای سبك و سنگین و جایگزینی با محصولات جدید، منطقی‌ترین روش، جمع‌آوری و بازیافت این خودروهاست. این كار علاوه بر منافع اقتصادی و صنعتی، به حفظ محیط زیست نیز كمك می‌كند. به عنوان نمونه حدود ۷ هزار مركز اسقاط و بازیافت خودروهای فرسوده در سراسر خاك ایالات متحده امریكا فعالیت می‌كنند كه موجب اشتغال بیش از ۴۰ هزار نفر شده است. این صنعت یكی از مهمترین منابع تأمین مواد اولیه برای صنایع فولادسازی است و ارزش افزوده آهن قراضه حاصل از خودروهای فرسوده به مراتب بیشتر از مصرف سنگ آهن است. به همین دلیل فولاد تولید شده از منبع خودروهای فرسوده به مراتب ارزانتر از فولاد حاصل از تبدیل سنگ آهن است.
براساس یك تحقیق علمی، در كارخانه‌های ذوب آهنی كه به جای سنگ آهن با سولفور بالا از آهن قراضه كم سولفور استفاده می‌شود، آلودگی هوا تا ۸۶ درصد و آلودگی آب تا ۷۶ درصد كاهش می‌یابد. گروهی از كارشناسان امریكایی با بررسی این موضوع دریافته‌اند كه آلودگی استفاده از آهن قراضه خودروهای فرسوده بسیار كم است. به همین دلیل توصیه می‌شود این روش بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.
كارخانه‌ها و مراكز اسقاط و بازیافت از نظر حجم و اندازه می‌توانند اشكال گوناگونی داشته باشند؛ گروهی در حد كارگاه‌های كوچك با ظرفیت پایین و گروهی به عنوان كارخانه‌های مجهز و مكانیزه فعالیت می‌كنند. در برخی از این مراكز كه از امكانات خوبی برخوردارند، چند مرحله در یك مكان انجام می‌گیرد اما در مراكز كوچك، تنها بخشی از فرایند بازیافت در یك مكان واحد صورت می‌پذیرد.
به هر حال لازم است هر یك از فرایندها و مراحل بازیافت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد تا ابعاد واقعی آن مشخص شود.
در فرایند بازیافت خودروهای فرسوده چند عملیات با توالی خاصی صورت می‌گیرد كه عبارتند از:
۱. جمع‌آوری و انباشت خودروها در پاركینگ‌های ویژه
۲. اوراق كردن خودروهای فرسوده
۳. برش بدنه (در مراكزی كه امكانات پرس ندارند)
۴. پرس آهن قراضه‌های بدنه خودرو (خرد كردن)
۵. خرد و آسیاب كردن فلزات
۶. تفكیك مواد مصرفی مورد استفاده در بدنه و داخل خودرو
هر یك از مراحل ششگانه فوق شامل عملیات خاصی است كه به صورت مختصر بیان می‌شود.
(۱) در مرحله جمع‌آوری و انباشت خودروها، رعایت عمر مفید خودرو و اقدامات قانونی و انتظامی به عنوان نخستین گام صورت می‌گیرد. سپس خودروهای مورد نظر در جایی كه بیشتر به گورستان خودرو شباهت دارد، جمع‌آوری می‌شوند. در اصطلاح بازیافت به این مركز زباله‌دان یا Junkyard گفته می‌شود. این محوطه می‌تواند سرپوشیده یا روباز باشد و گاه مساحت آن به چند هكتار می‌رسد. در انتخاب محل انباشت و نگهداری خودروهای فرسوده باید به نكات زیر توجه شود:
۱. زیرسازی پاركینگ كه بهتر است از بتن یا آسفالت باشد تا هنگام بارندگی، مواد شسته شده از خودروها به خاك نفوذ نكند.
۲. ایجاد آب‌رو و جوی آب در محوطه برای هدایت آب باران به فاضلاب.
۳. پرهیز از اوراق خودروها در محوطه‌های خاكی، چمن یا سنگلاح به دلیل احتمال نفوذ مواد سوختی و روغن به زمین
(۲) اوراق خودروهای فرسوده مطابق ضوابط و شرایط ویژه‌ای صورت می‌گیرد. در این مرحله ابتدا باید مواد سوختی، روغن و آب باتری خودروها جدا شود. سپس مواد جدا شده را به تصفیه خانه ویژه‌ای منتقل می‌كنند و پس از آن، قطعات مختلف خودرو از یكدیگر جدا می‌شود. در این مرحله تمام بخش‌های داخلی و خارجی از بدنه اصلی جدا می‌شود تا علاوه بر تفكیك مواد، فقط اسكلتی از بدنه خودرو باقی بماند كه جنس آن از فلز است. پس از جداسازی قطعات می‌توان آنها را بنا به وضعیت و كیفیت مجدداً فروخت یا بازیافت كرد.
نمونه بارز این مثال را می‌توان در بازار اوراقچی‌های میدان شوش تهران مشاهده كرد. آن بخش از قطعات كه قابل استفاده است، به قیمت ارزانتر از بازار به مشتریان خاص فروخته می‌شود. حتی برخی قطعات نایاب را نیز می‌توان در میان قطعات اوراق شده پیدا كرد. سایر قطعات پلاستیكی و شیشه‌ای خودروهای فرسوده را می‌توان به راحتی بازیافت كرد. این مواد در تولید قطعات و لوازم یدكی خودروهای جدید كاربرد دارند.
در مرحله سوم از اوراق كردن خودرو، قسمت‌های مختلف موتور، دیفرانسیل، جعبه دنده و محورهای آن جدا می‌شود. این مرحله در واقع آخرین گام پیش از ارسال بدنه خودرو به قسمت برش یا پرس است.
(۳) پس از آن كه تمام قطعات و اجزای خودرو جدا شد،‌ نوبت به برش بدنه خودرو می‌رسد. برخی از مراكز بازیافت فاقد تجهیزات خرد كردن و آسیاب كردن خودرو هستند. به همین دلیل بدنه خودروهای اسقاط شده برش داده می‌شود تا به قطعات كوچكتر و قابل حمل تبدیل شود. پس از آن قطعات فلزی به ذوب آهن و سایر قطعات به تأسیسات بازیافت منتقل می‌شود.
(۴) در مرحله چهارم، بدنه خودرو خرد می‌شود. این مرحله در واقع آخرین مرحله اجرایی است. در این مرحله، عواید اقتصادی و منافع حاصل از بازیافت خودروهای فرسوده نمایان می‌شود. به عبارت دیگر، تا اینجای كار مقدمه‌ای برای رسیدن به منافع اقتصادی بود و از این مرحله به بعد، سود مورد نظر حاصل می‌شود. اجزای فلزی و غیرفلزی از یكدیگر جدا می‌شوند. پس از پرس كردن بخش‌های یادشده، بسته‌های پرس شده تحویل دستگاه‌های خردكن و آسیاب می‌شود. حدود ۲۵ درصد از وزن كل یك خودروی اسقاط شده به قطعات غیرفلزی آن اختصاص دارد كه برای بازیافت و تبدیل به قطعاتی مانند سپر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
●اهداف كلان بازیافت
كارشناسان، اهداف گوناگونی را برای بازیافت خودروهای فرسوده متصور شده‌اند كه هر یك دارای منافع و مصالح ویژه‌ای است. علاوه بر تجدید ساختار ناوگان حمل و نقل و رونق اقتصادی، می‌توان به موارد ذیل به عنوان مهمترین اهداف بازیافت اشاره كرد:
۱. ایجاد امكان بازیافت یا استفاده مجدد از ۸۰ درصد از كل وزن خودرو تا پایان سال ۲۰۰۶
۲. تبدیل ۸۵ درصد از وزن كل خودروهای فرسوده به قطعات و خودروهای جدید
۳. طراحی خودروهای جدید با قابلیت بازیافت تا میزان ۸۵ درصد
۴. ایجاد قابلیت تبدیل ۹۵ درصد از خودروهای فرسوده به خودرو یا قطعات نو
۵. استفاده هرچه بیشتر از مواد دورریختنی و صرفه‌جویی در مواد خام
۶. جلوگیری از مصرف مواد خام و ایجاد ارزش افزوده
۷. حفاظت از محیط زیست
۸. ایجاد اشتغال
۹. توسعه فناوری بازیافت
۱۰. جمع‌آوری خودروهای آلاینده و كاهش هزینه‌های مصرفی
●موانع موجود در مسیر بازیافت
بازیافت خودروهای فرسوده نیز مانند هر صنعت دیگری دارای موانع، مزایا و اهداف خاص خود است. در یك جمع‌بندی كلی می‌توان موانع موجود بر سر راه این صنعت را به سه بخش فنی، اقتصادی و سیاسی تقسیم كرد كه هر یك دارای عناوین و شاخه‌های فرعی هستند.
الف) موانع فنی:
۱. تفكیك قطعات بازیافتی، دشوار و پرهزینه است.
۲. نوع تفكیك زباله‌های خودرویی نقش مهمی در كیفیت و تركیب ساختار قطعات یا خودروهای نو و بازیافتی ایفا می‌كند.
۳. شناسایی و تفكیك قطعات فلزی، غیرفلزی و پلیمری اهمیت فراوانی در فرایند بازیافت دارد.
۴. در بسیاری از كشورهای جهان تأسیسات مناسب این صنعت در مقیاس منطقی وجود ندارد.
ب) موانع اقتصادی:
۱. درجه خلوص و كیفیت نهایی مواد بازیافتی تأثیر مهمی در قیمت و ارزش افزوده آن دارد.
۲. هزینه ارتقای خلوص و خالص سازی مواد بازیافتی در مقایسه با تقاضای بازار نامتعادل است.
۳. هزینه تفكیك مواد بازیافتی و قیمت آن در بازار همخوانی ندارد.
۴. فناوری و تجهیزات این صنعت گران است.
ج) موانع سیاسی:
۱. تولید گازهای زیان آور و آلودگی محیط زیست و اعتراض مجامع و گروه‌های بین‌المللی
۲. عدم تمایل دولت‌ها به تحمیل هزینه‌های بازیافت به مصرف كننده (در خصوص خودروهای وارداتی)
در كنار این موانع باید به مزیت‌های اقتصادی آن نیز اشاره شود. با توجه به افزایش قیمت جهانی نفت و فولاد، در صورت استفاده از این صنعت مبالغ زیادی صرفه‌جویی خواهد شد.
●هزینه‌های بازیافت
صنعت بازیافت مثل هر صنعت دیگری زیرساخت‌ها و هزینه‌های خاص خود را می‌طلبد. همان گونه كه پیشتر نیز بیان شد، عملیات بازیافت خودروهای فرسوده طی چند مرحله انجام می‌شود كه مرحله خرد كردن و آسیاب كردن قطعات، آغاز فصل اقتصادی آن است. سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) در یك بررسی و تحقیق اقتصادی به این نتیجه رسیده است كه هزینه خرد كردن و آسیاب خودروهای فرسوده در كشورهای مختلف متفاوت است. این فرایند بیش از هر چیز به عواملی مانند فعالیت‌های صنعتی و اقتصاد كشورها بستگی دارد.
براساس یك پژوهش صنعتی ـ اقتصادی، كشورهای منتخب به گروه كشورهای عضو اتحادیه اروپایی، كشورهای اروپای شرقی و كشورهای غیراروپایی تقسیم شده‌اند. بر این مبنا، هزینه خرد كردن خودروهای فرسوده در آلمان دوبرابر بیشتر از انگلستان است؛ به همین دلیل خودروهای ساخت آلمان پاكتر و محكمتر ساخته می‌شوند، بنابراین صنعت خودرو در اقتصاد آلمان نقش مهمتری دارد.
علاوه بر هزینه‌های یادشده سایر مراحل بازیافت نیز هزینه‌بر است كه درجمع اعداد قابل توجهی به دست می‌آید اما رقم نهایی در مقایسه با منافع این صنعت بسیار باصرفه و اقتصادی به نظر می‌رسد. منطقی است كه كشورهایی نظیر ایران با سرمایه‌گذاری مناسب، به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای صنعت بازیافت خودرو اقدام كنند.
●رویكرد زیست محیطی
یكی از ویژگی‌های صنعت خودرو، آلایندگی آن است. تمام خودروهای در حال تردد ـ اعم از نو یا فرسوده ـ به نوعی باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند. این آلودگی بنا به نوع خودرو شاید كم یا زیاد باشد اما در نفس آن هیچ تردیدی وجود ندارد. پس از اعلام فرسودگی، جمع‌آوری و اسقاط خودرو، حتی در مرحله بازیافت نیز آلایندگی‌های خاصی محیط زیست را تهدید می‌كند. در هر یك از مراحل فرایند بازیافت كه پیش از این شرح آن آمد، جریانی از مواد آلاینده به صورت بالقوه آب، خاك و هوا را آلوده می‌كند. این نوع آلودگی به حدی است كه علاوه بر مركز بازیافت، مناطق اطراف آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. كارشناسان حفاظت از محیط زیست در یك تقسیم‌بندی كلی خاك و آب را مهمترین نقاط آسیب پذیر معرفی كرده‌اند.
الف) آلودگی خاك
از جمله عواملی كه در مراكز بازیافت باعث آلودگی خاك می‌شوند، هیدروكربن‌های نفتی، روغن موتور، گریس، آب باتری، بنزین، ضدیخ، ضدجوش، انواع روغن هیدرولیك، واسگازین و گازوئیل است. همچنین فلزاتی مانند آلومینیم، كادمیم، كروم، سرب و نیكل كه در انواع وسایل نقلیه موتوری استفاده می‌شوند؛ از جمله عوامل آلودگی خاك به حساب می‌آیند. مطابق بررسی محققان، تمام خودروهایی كه پیش از سال ۱۹۹۳م (۱۳۷۲ شمسی) تولید شده‌اند، به دلیل استفاده از ماده كلروفلوروكربن یا CFC در سامانه كولر آنها به شدت به خاك آسیب می‌رسانند. البته نباید از آلایندگی‌ مواد آزبست كه در لنت ترمز خودروهای قدیمی به كار رفته است، غافل بود زیرا این ماده نیز بسیار آلاینده است.زمین مراكز اسقاط و بازیافت خودروهای فرسوده به طرق گوناگون می‌تواند آلوده شود.
در صورتی كه خودروهای فرسوده در محیط و فضای آزاد نگهداری شوند، مایعات آلاینده‌ای كه نام آنها ذكر شد، به آسانی به خاك نشت می‌كنند و بارش باران به شستن این مواد و نفوذ آنها به داخل زمین و آلودگی خاك كمك زیادی می‌كند.عملیات اوراق خودروها به طور معمول در محیطی انجام می‌شود كه كف آن با بتن ساخته شده است. به همین دلیل در صورت ترك خوردن بتن بر اثر ضربه، سرما و حتی گرما، مواد آلاینده ناشی از خودروهای فرسوده به سرعت داخل خاك می‌شود. در مرحله خرد كردن و آسیاب بدنه فلزی خودروها، غبار فلزات به اطراف پخش و به راحتی باعث آلودگی هوا و خاك می‌شود. به این ترتیب لازم است در كنار مركز بازیافت خودروهای فرسوده، آزمایشگاه ویژه‌ای برای نمونه برداری از قسمت‌های مختلف خاك و رفع آلودگی احداث شود. به هر حال از این مراكز حتی به عنوان مراكز تولید آهن قراضه نیز استفاده می‌شود كه آثار مخربی بر محیط زیست به ویژه خاك دارد.
ب) آلودگی منابع آب
تمام عوامل تهدید كننده خاك می‌توانند منابع زیرزمینی آب را نیز آلوده كنند. طبیعت مراكز بازیافت خودرو به گونه‌ای است كه با حداقل سهل‌انگاری یا كوتاهی در تمهید شرایط مراقبتی، امكان آلودگی زمین و آب‌های سطحی و زیرزمینی وجود دارد؛ به ویژه این كه مایعات به كار رفته در خودروها می‌تواند سالیان سال باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی شود. این اتفاق مهم و مخرب حتی سال‌ها پس از تعطیلی مراكز بازیافت در اطراف آن مراكز مشاهده می‌شود. علاوه بر این، فلزات سنگین مانند سرب نیز سفره‌های زیرزمینی آب را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند.
●راهبردهای رفع آلودگی محیط زیست
آب و خاك به عنوان دو منبع رفع نیازهای موجودات زنده از چنان اهمیتی برخوردارند كه پس از حصول اطمینان از آلودگی آنها باید بی‌درنگ به رفع آلودگی آنها اقدام شود. هر یك از این دو می‌توانند توسط مواد شیمیایی كه از خودروهای فرسوده نشت می‌كنند، به طور یكسان آلوده شوند اما باید توجه داشت كه روش رفع آلودگی آب و خاك متفاوت است.
الف) رفع آلودگی خاك
خاكی كه با فلزات سنگین و مواد آلاینده ناشی از خودروهای فرسوده در مراكز بازیافت آلوده می‌شود، مشكلات حاد زیست محیطی به بار می‌آورد. در بسیاری از موارد، درصد آلودگی به قدری بالا است كه ناگزیر باید به جمع‌آوری خاك‌های آلوده و انتقال آن به خارج از مركز اقدام شود تا بلكه بتوان از خاك آلوده شده رفع آلودگی كرد. آلودگی این خاك را می‌توان با توسل به روش‌های فنی و شیمیایی زیر رفع كرد:
۱. استفاده از میكروارگانیسم‌هایی مانند باكتری و قارچ كه به شكست مولكولی مواد آلاینده و كاهش درصد مسمومیت آنها منجر می‌شود.
۲. شست و شو و آبكشی خاك با آب یا مواد ویژه
۳. اكسیداسیون شیمیایی كه می‌تواند مواد سمی را به مواد غیرسمی تبدیل كند. موادی كه در فرایند اكسیداسیون شیمیایی مصرف می‌شوند، عبارتند از: گاز ازون، پروكسید هیدروژن، كلرین و اكسید كلرین.
ب) رفع آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی
فرایند رفع آلودگی آب‌های سطحی ـ به ویژه آب‌های جاری ـ بسیار كوتاهتر از آب‌های زیرزمینی است. آلودگی آب‌های زیرزمینی بسیار پایدارتر است، به همین دلیل می‌تواند منابع آب آشامیدنی را نیز تهدید كند. این آلودگی به ویژه در مناطق روستایی كه استفاده از چاه آب رواج بیشتری دارد، مخربتر است.
▪راه‌های زیر می‌تواند این نوع تهدیدها و مخاطرات را به حداقل رساند:
۱. استفاده از مجاری ویژه هدایت آب و فاضلاب در مراكز بازیافت
۲. تزریق آب به داخل چاه‌های ویژه
آلودگی منابع آب و خاك در مراكز بازیافت خودروهای فرسوده یكی از معضلاتی است كه باید با وسواس بسیار مورد توجه و مداقه قرار گیرد زیرا در صورت سهل‌انگاری، سلامت انسان و محیط زیست به خطر خواهد افتاد.
فرایند مراقبت از محیط زیست و رفع آلودگی ناشی از بازیافت، بسیار وقت‌گیر و پرهزینه است، به همین دلیل باید با دقت و برنامه‌ریزی صحیح صورت گیرد.
امروزه بالغ بر ۴۴ درصد از كل زباله‌های تولید شده در انگلستان بازیافت می‌شود و پیشرفت پرسرعتی در این صنعت حاصل شده است. براساس قوانین جدید اتحادیه اروپایی، لازم است تا سال ۲۰۰۸ این نرخ به ۵۵ درصد ارتقا یابد.
اهمیت بازیافت خودروهای فرسوده و نگرانی‌های زیست محیطی آن به اندازه‌ای است كه بنا به تصمیم اتحادیه اروپایی از سال ۲۰۰۷ تمام كارخانه‌های خودروسازی اروپا ملزم به جمع‌آوری و بازیافت خودروهای فرسوده تولیدی خود هستند. به همین ترتیب برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست لازم است تمام خودروهای تولیدی در كشورهای عضو آن اتحادیه قابل بازیافت و فاقد آثار سوء زیست محیطی باشند.
براساس قانون دیگری، ۵/۲ درصد عوارض بازیافت به قیمت محصولات الكترونیكی افزوده می‌شود و از سال ۲۰۰۶ تولیدكنندگان قطعات و لوازم الكترونیكی باید هزینه بازیافت آنها را نیز محاسبه و جبران كنند!
●مزایای اقتصادی بازیافت فلزات
در تولید خودروهای امروزی مقادیر زیادی از انواع فلزات مورد استفاده قرار می‌گیرد و در صورت بازیافت این فلزات، ضمن حفظ خواص فیزیكی آنها میزان قابل توجهی انرژی و هزینه صرفه‌جویی می‌شود. تعداد زیادی از این فلزات به دلیل ویژگی‌های تولید و عرضه آنها در بازارهای جهانی بسیار گران قیمت و محدودند كه به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:
الف) آلومینیم
ماده خام و اولیه تولید آلومینیم نوعی خاك مخصوص به نام بوكسیت است. پس از فرآوری بوكسیت، ماده جدیدی به نام آلومینا به دست می‌آید كه باید اكسیژن آن گرفته شود.
جداسازی اكسیژن موجود در آلومینا مستلزم جریان شدید الكتریكی است و برق و هزینه سنگینی را می‌طلبد. براساس تحقیق گروهی از پژوهشگران اروپایی، بازیافت یك كیلوگرم آلومینیم موجب صرفه‌جویی در مصرف ۶ كیلو بوكسیت، ۴ كیلو مواد شیمیایی و ۱۴ كیلووات ساعت برق است. همین دلیل كافی است تا به موضوع بازیافت آلومینیم به كار رفته در خودروها بیشتر توجه شود. با برق صرفه‌جویی شده در بازیافت یك كیلوگرم آلومینیم می‌توان یك دستگاه تلویزیون رنگی را ۳ ساعت روشن نگه داشت. ارزش این فلز به قدری است كه اگر تنها در كشور انگلستان تمام قوطی‌های آلومینیمی مواد غذایی و نوشابه را بازیافت كنند، سالانه ۱۴ میلیون سطل زباله آلومینیم از چرخه مواد زاید حذف می‌شود.
ب) فولاد
تولید فولاد نیز مانند آلومینیم فرایند پیچیده و پرهزینه‌ای دارد. در حال حاضر سالانه حدود ۱۱ میلیون تن فولاد اسقاطی و قراضه در جهان تولید می‌شود كه تنها ۷۰ درصد از آن ذوب می‌شود و مورد استفاده مجدد قرار می‌گیرد. لازم به یادآوری است كه از مقدار باقیمانده حدود ۳/۳ میلیون تن به صورت روباز انبار می‌شود.
در صورت بازیافت یك تن فولاد مقادیر زیر صرفه‌جویی می‌شود:
۱. حدود ۵/۱ تن سنگ آهن
۲. نیم تن زغال سنگ
۳. ۴۰ درصد از آب مصرف شده در خط تولید
۴. ۷۵ درصد از انرژی مورد نیاز در فرایند ذوب و تولید
۵. ۲۸/۱ تن ضایعات دورریختنی
همچنین حدود ۸۶ درصد كاهش آلودگی هوا و حدود ۷۶ درصد كاهش آلودگی منابع آب را شاهد خواهیم بود.
با توجه به مزایای بازیافت فلزات حاصل از اسقاط خودروهای فرسوده، می‌توان به ارزش افزوده و منافع اقتصادی این راهبرد نیز پی برد. بدیهی است با ساخت مراكز مجهز و مكانیزه بازیافت،‌ علاوه بر جلوگیری از به هدر رفتن منابع طبیعی، صرفه‌جویی قابل توجهی نیز اتفاق خواهد افتاد.
مثال‌های مطرح شده در خصوص آلومینیم و فولاد می‌تواند به سایر فلزات به كاررفته در تولید خودرو نیز تعمیم یابد. به همین دلیل ناگفته پیداست كه در صورت بازیافت فلزاتی مانند نیكل، مس، نقره و سرب نیز منافع بسیاری حاصل می‌شود.
فلزات بازیافتی علاوه بر صنایع قطعه سازی و خودروسازی، در سایر صنایع مانند صنعت بسته‌بندی، لوازم خانگی و مصالح ساختمانی نیز استفاده می‌شوند.
حال به مثال دیگری دقت شود. براساس اطلاعات موجود در سال ۱۹۹۸ در یك خودروی ساخت اروپا مواد زیر با درصدهای مشخص شده به كار رفته است:
ـ ورق فولادی ۴۱ درصد
ـ فولاد ۱۸ درصد
ـ پلاستیك ۳/۹ درصد
ـ آلومینیم ۸ درصد
ـ چدن ۴/۶ درصد
ـ لاستیك ۶/۵ درصد
ـ روی، مس، منیزیم، سرب ۲ درصد
ـ چسب و رنگ ۳ درصد
ـ شیشه ۹/۲ درصد
ـ انواع منسوجات ۹/۰ درصد
ـ انواع مایعات صنعتی و سوختی ۹/۰ درصد
ـ سایر مواد ۲ درصد
با نگاهی به درصدهای فوق می‌توان به این نتیجه رسید كه بیشتر مواد مصرفی در خودروها قابل بازیافت است و در این صورت، مقادیر كلانی صرفه‌جویی می‌شود. آمارهای رسمی كه توسط اتحادیه اروپایی منتشر شده است، ارقام حیرت انگیزی را نشان می‌دهد.
براساس آماری كه از سوی فراكسیون سوسیالیست‌های پارلمان اروپا منتشر شده است، شمار خودروهایی كه هر سال به پایان عمر قانونی خود می‌رسند، فقط در كشورهای عضو این اتحادیه به بیش از ۱۳ میلیون دستگاه می‌رسد. این رقم برابر با ۱۳ سال تولید انواع وسایل نقلیه در جمهوری اسلامی ایران است. همچنین فقط در ایتالیا سالانه ۵/۱ میلیون خودرو شرایط خروج از نظام حمل و نقل و بازیافت را پیدا می‌كنند! حال با توجه به این ارقام، تصور مواد قابل بازیافت از این اقیانوس آهن قراضه‌ها راحت‌تر خواهد بود.
جالب است كه تنها بین ۸ تا ۹ میلیون از خودروهای فرسوده اروپا بازیافت و مابقی در گورستان خودروها، بازار اوراقی، قاچاق به سایر كشورها و مواردی از این قبیل نگهداری و مصرف می‌شود. به گفته منابع اقتصادی در اروپا، درآمد ناشی از صادرات خودروهای فرسوده به افریقا، كشورهای اروپای شرقی و كشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق به مراتب بیشتر از درآمد حاصل از فروش قطعات و آهن قراضه خودروهاست.
●بازیافت مواد غیرفلزی
بازیافت خودروهای فرسوده نه تنها برای محیط زیست بلكه برای مقاصد تجاری و اقتصادی نیز پرمنعفت است. گروهی از پژوهشگران مركز تحقیقاتی Argonne موفق به كشف فناوری جدیدی شده‌اند كه با استفاده از آن، پلاستیك بسیار مرغوبی از بازیافت قطعات پلاستیكی خودرو به دست می‌آید. به گفته اد دانیلز یكی از كارشناسان این مركز، در حال حاضر بیش از ۷۵ درصد از وزن یك خودرو قابل بازیافت است و مركز تحقیقاتی آنها سرگرم تجزیه و تحلیل مواد بازیافتی از خودروهای فرسوده است.
این مركز تحقیقاتی ضمن همكاری با انجمن پلاستیك امریكا و انجمن بازیافت امریكا، به دنبال راه‌حل جدیدی برای بازیافت بهتر قطعات خودروهای اسقاطی است. اساس تحقیق پژوهشگران این مركز بر بازیافت مكانیكی متمركز شده و محور این موضوع، بازیافت مواد پلاستیكی برای استفاده در قطعات خودرو و سایر صنایع است. دستگاه خردكن این مركز تحقیقاتی می‌‌تواند در هر ساعت یك تن مواد پلاستیكی را آسیاب كند. مطابق گزارش این پژوهشگران، ۹۵ درصد از كل قطعات پلاستیكی در این مركز آزمایشگاهی بازیافت شده كه درصد قابل قبول و مطلوبی است.
مركز پژوهشی Argonne در ماه نوامبر سال ۲۰۰۵ اعلام كرد كه پس از به دست آوردن موفقیت‌هایی در زمینه جداسازی و بازیافت انواع قطعات پلاستیكی خودرو، فاز دوم تحقیقات بازیافتی آغاز شده است. در این مرحله محققان می‌كوشند انواع مواد پلیمری به كار رفته در خودروهای فرسوده را با استفاده از فرمول‌های علم شیمی بازیافت و مجدداً استفاده كنند.
شركت‌های بزرگ و مهم خودروسازی مانند دایملر كرایسلر، فورد و جنرال موتورز در این طرح تحقیقاتی و علمی مشاركت دارند. علاوه بر این، دانشمندان امریكایی برآنند تا با استفاده از مواد و قطعات پلاستیكی كه به صورت زباله دور ریخته می‌شود، به بازیافت انرژی و حتی تولید سوخت برای خودروها اقدام كنند.
در مجموع صنعت بازیافت در عین آلایندگی، بسیار سودمند است و در صورت برنامه‌ریزی علمی و اجرای دقیق می‌تواند منافع اقتصادی، تجاری، زیست محیطی و صنعتی فراوانی داشته باشد.
با توجه به ظرفیت‌های فراوان قطعه سازی و منابع ارزان زمین و انرژی در ایران، راه‌اندازی علمی و اصولی مراكز بازیافت باید به عنوان صنعت مكمل خودروسازی حمایت و تقویت شود. كارخانه‌های خودروسازی، وزارت صنایع و معادن، سازمان حفاظت محیط زیست و مجلس شورای اسلامی در چارچوب قوانین و ضوابط ویژه‌ای می‌توانند علاوه بر حمایت از این صنعت، به جمع‌آوری و بازیافت خودروهای فرسوده در كشور كمك كنند.

تهیه و تنظیم: محمدرضا خدرلو / [e-mail]
منابع: انستیتو فناوری ماساچوست / اتحادیه كارخانه‌های بازیافت خودروی نیویورك / بی‌بی‌سی / OECD / فراكسیون سوسیالیست‌های پارلمان اروپا / انجمن پلاستیك امریكا

منبع : اندیشه گستر سایپا