وقایع اتفاقیه

چهارده سال پس از روزنامه کاغذ اخبار، به کوشش «میرزا تقی خان امیر کبیر» در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، روزنامه «وقایع اتفاقیه» منتشر گردید. اولین شماره این روزنامه در ۱۸ بهمن سال ۱۲۲۹ شمسی (۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی) بدون اشاره به نام وقایع اتفاقیه و فقط با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران» انتشار یافت که در صفحه اول آن علامت شیر و خورشید و عبارت «اسدالله الغالب» نوشته شده و در دو طرف آن تصویر دو درخت چاپ شده بود. در این شماره در مورد هدف انتشار روزنامه آمده است:
«از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهر های ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یکی آن که سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می شد بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت روزنامه را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه به هر کس که طالب باشد هفته به هفته خواهد رساند.»
مدیریت روزنامه را «حاجی میرزا جبار نظام المهام» معروف به «تذکره چی» به عهده داشت. مترجمی روزنامه با «ادوارد برجیس» انگلیسی بود و محرر روزنامه «میرزا عبدالله» بود که روزنامه را به خط خوش نستعلیق می نوشت. روزنامه در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد» واقع در دروازه دولاب چاپ می شد.
روزنامه وقایع اتفاقیه در قطع بزرگ، بر روی کاغذ خوب با خط نستعلیق درشت و هر صفحه دارای دو ستون به چاپ می رسید. شیر و خورشید زیر یک طاق هلالی بر صدر صفحه اول جای می گرفت و در فضای دو طرف طاق (بعد از انتشار چند شماره) مشخصه های روزنامه نوشته می شد. در سمت راست محل فروش روزنامه و در سمت چپ، قیمت تک شماره، سه ماهه، شش ماهه و یک ساله و قیمت اعلانات به چاپ می رسد.
بالای طاق، در یک سطر ضخیم تاریخ انتشار با قلم درشت تر نوشته می شد و زیر شیر و خورشید در سطری دیگر عبارت « اخبار داخله ممالک محروسه پادشاهی» را می نوشتند. در بخش اخبار داخله، اخبار دارالخلافه تهران، سایر ممالک محروسه یا سایر ولایات (با اسم، مثلاً ایالت فارس، خمسه، زنجان و...) و بعد احوالات متفرقه و غیره درج می شد. در بخش احوالات متفرقه اخبار ترجمه شده را از مطبوعات خارجی می گنجاندند. غیر از اخبار شاه، تصمیم های دولتی، جابه جایی های نظامی و اعلامیه های دولتی، این روزنامه را باید پیشتاز بخش «حوادث» در مطبوعات ایران دانست. حوادث درج شده در روزنامه از همه نوع بودند، از وقوع معجزه تا آتش سوزی، از سرقت تا کلاهبرداری و از دعوا تا خرمن سوزی.
تیتر های کلی مثل امورات تجاری، اخبار اردوی همایونی، امورات قشون، احوال دول خارجه هم در روزنامه دیده می شوند. زیر احوال دول خارجه در بسیاری از شماره ها، اخبار کشورهای خارجی، زیر نام آن کشور که با قلم درشت تر از متن نوشته می شد، جای می گرفت.
روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره شانزده روزهای جمعه و از آن به بعد روزهای پنجشنبه در چهار صفحه و اغلب در شش صفحه و گاهی در هشت و به ندرت در دوازده صفحه منتشر می شد. قلم نگارش روزنامه بدون آرایش و پیچش است تا به راحتی خوانده شود، همچنین نثر روزنامه ساده، بدون صنایع لفظی و در حد خود بسیار روان است.
قیمت هر شماره از روزنامه وقایع اتفاقیه ۱۰ شاهی بود و وجه اشتراک سالیانه آن ۲۴ قران و اشتراک آن برای حکام، مباشران، اعیان و تجار اجباری بود. امیر کبیر (تا قبل از عزل از مقام صدارت) دستور داده بود که هر کس از دستگاه دولت ماهیانه ۲۰۰ تومان حقوق می گیرد باید مشترک این روزنامه باشد.
شبکه توزیع روزنامه نسبت به زمان خود، فعال و بسامان بود. امیر کبیر مقرر کرده بود که روزنامه را به محض چاپ به چاپارخانه ها بفرستند و از آنجا سهم شهرستان ها به مراکز استان فوری ارسال شود. سهم تهران را هم در دفتر ویژه ای، به نام هر کس مشخص می کردند و به دست او می رساندند.
اولین آگهی های بازرگانی- اعلان- در روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ شد. در شماره ششم (۱۷ جمادی الاول ۱۲۶۷ قمری) به آگهی فروش اجناس فرنگی در نزدیکی سفارت انگلستان بر می خوریم که برای جلب نظر جملاتی نظیر: « اعلاست و تازگی دارد» و « بعضی تا به حال در این ولایت هیچ نیاورده بود» در آنها قید شده بود. آن اجناس فرنگی متعلق به فردی به نام «مسیو روجیاری» بود و شامل اقلام مصرفی چون زنجیر ساعت، دستبند، میز و صندلی، ساعت، چینی، شمع، باروت، چتر، جعبه موزیک و... بود. این نخستین آگهی شناخته شده در مطبوعات ایرانی است.
از این روزنامه جمعاً ۴۷۱ شماره منتشر شد که ۴۰ شماره آن در عهد امیر کبیر بود، انتشار چهل و یکمین شماره آن فرمان عزل امیر از صدارت را به شرح زیر در بر داشت:
«سرکار اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه صلاح و حرفه ملک و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیره ذلک و کل اشغال و مناصبی که باو محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند.»
روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره ۴۷۰ (سال ۱۲۳۹ شمسی) با همان عنوان منتشر شد اما در شماره ۴۷۱ با نام «روزنامه وقایع» منتشر شد و از شماره ۴۷۲ به بعد « روزنامه دولت علیه ایران» نام گرفت.یک نمونه از اخبار خارجی منتشر شده در این روزنامه به نقل از شماره ۲۰ (۱۹ شعبان ۱۲۶۷ قمری) به شرح فوق می باشد: «اول کسی که چرخ باسمه [چاپ] در فرنگستان ساخت از آن هزار روزنامه در ساعت درآورد. خیال می کرد که کار بزرگ کرده است... بعد از آن همان شخص چرخ دیگر به طوری ساخت که در یک ساعت سه هزار روزنامه از او بیرون آورد... در این روزنامه ها نوشته اند که روزنامه نویسان نیویارک [نیویورک] ینگی دنیا چرخی ساخته است که ساعتی ۲۰ هزار روزنامه از او بیرون می آید.»

نوشته: حسام نقیبی مفرد

منبع : پایگاه اطلاع رسانی علوم ارتباطات ایران