مهارت های زندگی در قرن بیست و یکم

کنار آمدن با فشارهای زندگی و کسب و مهارت های فردی و اجتماعی همواره بخشی از واقعیات زندگی انسان بوده و در ادوار متفاوت زندگی او به اشکال گوناگون تجلی یافته است. در دوران کودکی تعارض ها جلوه چندانی ندارد اما با افزایش سن و هنگام مواجهه با دشواری های ویژه سنین نوجوانی و جوانی، کشمکش های درونی و محیطی بیشتر تظاهر پیدا می کنند. تا مدت های طولا نی این که مسایل روزمره زندگی می تواند اثرهای زیان بخش بر روی سلا مت جسمی و روانی داشته باشد مورد تردید بود. اما مطالعات اخیر نشان داده است که این امر حقیقت دارد. در واقع بین تعداد مسایل روزمره ای که افراد تجربه می کنند و علا یم مشکلا ت سلا مت و تنش های روان شناختی و هم چنین فیزیولوژیکی، همبستگی وجود دارد. حتی شواهدی وجود دارد دال بر این که استرس می تواند بر سیستم ایمنی تاثیر مفنی بگذارد و خطر ابتلا به بیماری های عفونی را افزایش دهد.
آن چه که امروزه به مهارت های زندگی مشهور است حاصل کار پژوهشگران عصر حاضر نیست بلکه بسیاری از این مهارت ها در لا به لا ی تعالیم الهی و به خصوص در قرآن کریم و احادیث معصومین بیان شده است. تلا ش برای در برقراری ارتباط مفید و موثر با دیگران در خودشناسی «توجه به ارزش ها» که از اصول اصلی مهارت های زندگی است به کرات در آیات قرآن، نهج البلا غه، صحیفه سجادیه و احادیث منقول از سایر معصومین «ع» مورد تاکید قرار گرفته است. عبارت مشهور «من عرف نفسه، فقد عرف ربه» از امام علی «ع» سرلوحه بهره مندی از یک زندگی مطلوب و موثر است ومهارت های زندگی بدون «خودشناسی» بی معناست.
● انواع مهارت های زندگی
«مهارت های زندگی» عبارتند از مجموعه ای از توانایی ها که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم میآورند. این توانایی ها، فرد را قادر می سازند مسئولیت های نقش اجتماعی خود را بپذیرد بدون لطمه زدن به خود و دیگران با خواست ها ، انتظارات و مشکلا ت روزانه به ویژه در روابط بین فردی و به شکل موثرتری روبه رو شود.
توانایی های روانی- اجتماعی- لا زم برای رفتار انطباقی و موثر ، افراد را قادر می سازند تا به طور موثر با مقتضیات و چالش های زندگی روزانه مقابله کنند. آموزش این مهارت ها، موجب ارتقای رشد شخصیتی و اجتماعی، محافظت از حقوق انسان ها و پیشگیری از مشکلا ت روانی و اجتماعی می شود. مهارت های زندگی بی شمارند اما مهم ترین این مهارت ها به شرح زیر است:
۱) مهارت خودآگاهی:
آگاهی فرد از موجودیت خود، به این مفهوم است که کیست و چیست و به کجا خواهد رفت.
«خود» قبل از یادگیری زبان شکل می گیرد و مهم ترین منبع شکل گیری «خود » مادر است، اما تا بلوغ مراحل متعدد دیگری را طی می کند تا فرد به یک «خود» تثبیت شده تری برسد.
کاری که باید بکنیم این است که خود را بشناسیم و یاد بگیریم که با خود چگونه کنار بیائیم، همواره به نکات مثبت خود بیشتر اهمیت دهیم و منفی ها را حذف کنیم. مهارت خودآگاهی شامل اجزایی از قبیل : آگاهی از نقاط ضعف و قوت، تصویر خودواقع بینانه، آگاهی از حقوق و مسئولیت ها، توضیح ارزش ها و انگیزش برای شناخت است. به خاطر داشته باشیم که مدارا کردن از درون خود فرد آغاز می شود برای دوست داشتن دیگران ابتدا بایدخود را با همه توانایی ها و ناتوانایی ها دوست داشته باشیم.
۲) مهارت همدلی:
یعنی از دریچه چشم مخاطب به مساله نگاه کردن به عبارت دیگر ، آنگونه که او حس می کند حس کنیم و در نهایت به یک حس مشترک برسیم. همدلی در دل مهارت خودآگاهی و هسته اصلی مهارت ارتباط است.
▪ گام های رسیدن به همدلی:
الف) پرهیز از ارزیابی و قضاوت درباره رفتار طرف مقابل
ب) خود را در جایگاه فرد دیگر قرار دادن
ج) افزایش تحمل و ظرفیت روانی
د) رشد شخصیتی (یک انسان رشد یافته توان همدلی بیشتری دارد)
ج) داشتن دلی بی کینه، حسد، کبر، غرور و طمع و دوست داشتنی شدن و ...
۳) مهارت تفکر خلا ق:
یعنی توانایی ابداع افکار و راه حلی که قبلا وجود نداشته است به عبارتی، توانایی نوآوری و خود را محدود ندیدن (از شکست نترسیدن) چرا که با شکست تجربه بیشتری پیدا می کنیم.
▪ گام های رسیدن به تفکر خلاق:
الف) سوال کردن (آیا راه دیگری وجود دارد یا نه؟)
ب) مثبت نگری
ج) یادگیری فعال (جست و جوی اطلا عات جدید)
د) افزایش اعتماد به نفس وخودباوری
ح) تشخیص راه حل های جدید برای مشکلا ت
و) افزایش عزت نفس
● مهارت تفکر انتقادی:
یعنی شک مقدس داشتن. بدین مفهوم که در پدیده ها شک کنیم اما در آن شک باقی نمانیم و با استفاده از تفکر خلا ق راه های بهتری را نیز جست وجو کنیم. ابراز عقیده و ارزشیابی کنیم قوه تجسم داشته باشیم تصمیم گیری کنیم و مسائل را حل کنیم.
▪ ویژگی های افراد دارای تفکر انتقادی:
ذهن فعال و عدالت جو دارند، کارگروهی و با برنامه را دوست دارند، دلسوز مردم اند و با آنها ارتباط خوبی دارند، ابتکار عمل و استقلا ل فکر دارند ، افق دیدشان باز است و خود را «عقل کل» نمی دانند.
۵) مهارت ارتباط:
ارتباط انسانی زیبایی های درون هر یک از ما را آشکار می سازد. ارتباط میان دو فرد تنها از طریق کلمات برقرار نمی شود، بلکه همه کارهای ما نوعی ارتباط محسوب می شود.
مهارت های ارتباطی شامل اجزایی از قبیل موارد زیر است:
الف) ارتباط کلا می و غیرکلا می موثر
ب) ابراز وجود
ج) مذاکره
د) گوش دادن
ه) غلبه بر خجالت
و) امتناع
۶) مهارت روابط بین فردی:
ارتباط، لازمه بقا و خوشبختی انسان است. انسان از طریق ارتباط برقرار کردن با دیگران نیاز اساسی خود را به بقا، امنیت و آرامش، عزت نفس، خود شکوفایی و شرکت موثر در یک دنیای متنوع اجتماعی برطرف می کند، افرادی که در ارتباطات میان فردی خود ماهرانه و به شکل مناسب و کارآمد عمل می کنند باید نحوه ارتباط خود را با اهداف و شرایط افراد مقابل منطبق کنند. کارآمدی و مناسب بودن مستلزم این است که به زمینه های شخصی و روزمرگی متفاوت دیگران توجه کنیم و برای این تفاوت ها احترام قایل شویم. به همین جهت، باید به این رهنمودها توجه کرد: برخورداری از مهارت های گوناگون برای تنظیم دقیق ارتباط، توجه به دیدگاه طرف مقابل ، بازبینی ارتباط و متعهد بودن نسبت به ارتباط میان فردی کارآمد و اخلا قی، همکاری و مشارکت، اعتماد به گروه، تشخیص مرزهای بین فردی مناسب، دوست یابی، شروع و خاتمه ارتباطات.
۷) مقابله با هیجانات:
به واقعه ای که اخیرا موجب برانگیخته شدن خشم، شادی وغم و ... شما شده است فکر کنید واحساسی را که به شما دست داده بود به یاد آورید.
نشانه های جسمی مانند تنفس مشکل، ضربان سریع قلب، گرفتگی معده و پشت و ... حالا ت روانی مانند احساس عدم کنترل، احساس تمایل به زدن دیگری و ... را در نظر آورید.
به طور کلی بایستی برای مقابله با هیجانات مراحل ذیل در نظر گرفته شود:
الف) شناخت هیجان های خود ودیگران
ب) درک و شناخت ارتباط این هیجان ها با تفکر واندیشه
ج) آموزش روش های خود کنترلی در مقابله با ناکامی، خشم، بی حوصلگی، غمگینی، ترس و اضطراب و کسب مهارت هایی چون خودآگاهی، همدلی و ارتباط.
۸) مهارت مقابله با استرس
استرس واکنش هیجانی بدن به عوامل استرس زاست، عوامل استرس زا شامل فشارهای شغلی ترافیک، تصادفات و مسایل خانوادگی است.
استرس بر دو نوع است:
ـ استرس مفید
ـ استرس مضر
استرس مفید و لا زم همان ترس واقعی یا عاقلانه است، استرس مضر در واقع عبارت است از نگرانی مفرط یا ترس مبالغه آمیز وغیر ضروری.
▪ روش های مقابله با استرس:
الف) ورزش
ب) تمرین تحلیل درست موقعیت ها
ج) مدیریت زمان
د) یادگیری مهارت تفکر منطقی
ح) افزایش ایمان به خدا
و) استراحت: تغذیه و تفریح مناسب
ز) عدم درشت نمایی مشکل
ط) یادگیری مهارت ارتباطی - خودآگاهی- ابراز وجود، تصمیم گیری و حل مساله
۹) مهارت تصمیم گیری
تصمیم گیری ابزاری است که برای شکل دادن به آینده مثبت و فرایندی است پیچیده شامل انواع توانایی های فکری و نیز داشتن اطلاعات در مورد تصمیمی که می خواهیم بگیریم. به خاطر داشته باشیم وقتی با مساله ای روبه رو می شویم، قدرت فکر، عالی ترین نیروی ماست. برای تصمیم گیری منطقی و خوب باید سه مرحله زیر را در نظر داشته باشیم:
الف) تصمیمی را که با آن مواجهیم از همه جوانب مورد بررسی قرار دهیم.
ب) انتخاب هایی را که در پیش رو داریم مشخص کنیم.
ج) عواقب هر انتخاب و جوانب مثبت و منفی هر یک از آنها را مشخص کنیم و براساس راه حلی که بیشترین امتیازات مثبت و کمترین امتیازات منفی را داراست انتخاب نهایی را به عمل آوریم.
۱۰) مهارت حل مساله:
وجود مشکلات کوچک و بزرگ در زندگی عادی است و همه مردم خواه و ناخواه در طول زندگی با مشکلات مختلف روبه رو می شوند مسایل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند استرس ایجاد می کنند که به فساد اجتماعی منجر می شود.
حل مساله فرد را قادر می سازد که به طور سازنده با مشکلات زندگی خود مواجه شود. حل مساله مستلزم چندین فعالیت است به طوری که ابتدا باید «مساله» را با دقت و صحت تعریف کرد و سپس راه حل هایی متفاوت را در کنار هم قرار داد و در نهایت راه حل مناسب را از میان راه حل هایی که ممکن است انتخاب و اجرا کرد.
● نتیجه گیری:
پژوهش ها نشان داده اند که اثرهای زیان بخش مشکلات روزمره در افرادی که تا به حال تحت استرس بوده اند.
افراد مضطرب و نیز کسانی که در حالت آشفتگی روانی قادر به مقابله موثر نیستند شدیدتر است. فشارهای ناشی از مسایل روزمره برای افرادی که دارای عزت نفس بالا هستند و از سیستم حمایتی خوبی برخوردارند کمتر است، پژوهشگران تاثیر مثبت مهارت های زندگی را در کاهش سو»مصرف مواد، استفاده از ظرفیت ها و کنش های هوشی، پیشگیری از رفتارهای خشونت آمیز، تقویت اتکا به نفس، تقویت خودپنداری مثبت و... مورد تایید قرار داده اند. مهارت های زندگی شخص را قادر می سازد دانش ، نگرش ها و ارزش ها را به توانایی های واقعی و عینی تبدیل کند. او باید یاد بگیرد که «چه کاری را باید انجام دهد و چگونه آن کار را انجام دهد.»

نویسنده: لیلا مومنیان
کارشناس ارشد مدیریت آموزشی

منبع : روزنامه مردم سالاری