ارزش غذایی آرتمیا در تکثیر و پرورش ماهی و میگو

با گسترش صنعت آبزی پروری و اهمیت تكنولوژی در دنیا ، بخصوص در ایران و توسعه روز افزون پرورش انواع میگو و ماهی در كشور و با توجه به اینكه آرتمیا یكی از فاكتور های مهم در امر پرورش و تغذیه میگو است ، از طرفی از نظر اقتصادی ارزش آرتمیا و قیمت آن در بازار های جهانی رو به افزایش است میتوان با بهره برداری اصولی و علمی از این موجود آبزی چه بصورت پرورش مصنوعی و یا استفاده از منابع طبیعی دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی ، علاوه بر تأمین احتیاجات داخلی ، با صادرات مقادیر مازاد این محصول بصورت قابل توجهی برای كشور ارز آوری كرد .
در این میان دریاچه ارومیه با حدود ۵۰۰۰ كیلو متر مربع مساحت ، علاوه بر غنی بودن از نظر املاح و مواد معدنی زیستگاه گونه ای از آرتیما بنام آرتمیا اورمیانا می باشد . آرتمیا اورمیانا یكی از هفت گونه ارتمیای شناخته شده در جهان است و در حالت طبیعی ۵۲% پروتئین و ۴% چربی دارد . كه می توان میزان چربی آن را در پرورش مصنوعی و غذا دهی دستی به میزان ۱۴ % افزایش داد .می توان از آن پس از انجام اعمال غنی سازی به عنوان حامل در انتقال انواع مواد غذایی ، ویتامین ها و انتی بیوتیك ها در تغذیه انواع آبزیان استفاده كرد .
در كشورهایی كه بازار آرتمیای جهان در اختیار آنهاست به ازای هر ۱۰۰ هكتار زمین برای پرورش آرتمیا در مزارع پرورش حداقل ۵۰ نفر كار گر ساده ، ۱۰ نفر كارگر آموزش دیده بكار برده شوند . با توجه به سود آوری كلان ، ارز آوری كمك به رشد و اقتصاد بدون اتكاء به نفت . حل معضل بیكاری اهمیت مطالعات انجام شده در این زمینه را گوشزد می نماید .
در این مقام ارزش غذایی آرتمیای دریاچه ارومیه با استناد به یافته های نگارنده و محققّین مركز تحقیقات آرتمیا و جانوران آبزی دریاچه ارومیه ، مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت .
● مقدمه
آرتمیا یكی از انواع مهم و نسبتاً گسترده سخت پوستان است كه از آبهای لب شور تا آبهای شور كه میزان املاح آنها ممكن است تا چند برابر آب دریا باشد زندگی میكند . اسم علمی این سخت پوست به زبان لاتین با توجه به شكل ظاهری آن آرتمیا ( به معنی گوشواره آبی ) می باشد . قدیمی ترین نوشته ها در بارهٔ این آبزی به سال ۱۷۵۵ میلادی بر می گردد . كه توسط Schlosser و Bass Beking تهیه شده بود . در این گزارش آمده است كه برخی از قبایل آفریقایی از آن به عنوان غذا استفاده می كرده اند و حتی سرخپوستان و لیبیایی ها از آن به عنوان خوراك انسان استفاده كرده اند. این محققان آبزی مذكور را برای اولین بار در آبهای شور منطقه Lymington انگلستان شناسایی و نامگذاری علمی آن در سال ۱۷۵۸ توسط دانشمند سوئدی لینه به نام Artemia Salina انجام گرفت . آرتمیای دریاچه ارومیه برای اولین بار در سال ۱۸۹۹ توسط شخصی بنام Gunther شناسائی شد و در سال ۱۹۷۶ توسط : Clark و bowen تحت گونهٔ جداگانه ای بنام Artemia Urmiana نام گذاری شد .
از آنجائیكه ارزش غذایی و كار برد آرتمیا در تغذیه آبزیان در سال ۱۹۳۳ ، به وسیله Alvin seale در امریكا و در سال ۱۹۳۹ توسط Rollebson در نروژ بیان شد . با روشن شدن ارزش غذایی و كار بردی آرتمیا در تغذیه ماهیان پرورشی ، برای اولین بار آكواریوم عمومی سانفرانسیسكو موفق به جمع آوری و خشك كردن تخم مقاوم آن كه اصطلاحاً سیست نامیده می شود گردید. و از نیمه دوم قرن ۱۹ به بعد مطالعات و تحقیقات وسیعی در رابطه با مورفولوژی ، اكولوژی ، هیستولوژی ، ژنتیك ، بیوشیمی ،توكسیكولوژی و بیولوژی مولكولی و بسیاری از موضوعات دیگر آغاز گردیده و سال به سال گسترش بیشتری یافته است ، در حال حاضر تحقیقات و پژوهش در مورد موضوعات مختلف آرتمیا توسط مركز رفرنس جهانی آرتمیا در دانشگاه ژنت بلژیك ، مركز آرتمیای یونان و مركز رفرنس كالفرنیا و مركز رفرنس آرتمیای دانشگاه ارومیه در حال انجام می باشد . مطالعات اولیه بر روی دریاچه ارومیه توسط دكتر احمدی و دكتر آذری تاكامی در سال ۱۳۶۶ آغاز گشت و هم اكنون دكتر آق و دكتر نوری ، و كارشناسان متخصص در مركز رفرنس دریاچه ارومیه بررسی های تخصصی دراین خصوص را هدایت می كنند .
● ارزش غذایی آرتمیا اورمیانا
آرتمیا اورمیانا یكی از هفت گونه شناخته شده آرتمیای دو جنسی در جهان است . ارزش غذایی آن در حد مطلوب است و دارای بیش از ۵۲ در صد پروتئین و ۴ درصد چربی است و تركیب و میزان اسیدهای آمینه و اسید های چرب آن در حدی است كه نیاز های آبزیان آبهای شیرین را به طور كامل بر آورده می سازد . از آن می توان مستقیماً یا پس از منجمدكردن و یا خشك كردن به عنوان یك خوراك پروتئینی مغذی برای پرورش انواع ماهیان ، میگو ها و خرچنگهای آب شیرین استفاده نمود و یا می توان پس ازغنی سازی برای پرورش ماهیان و میگو های آب شور بكار برد . تراكم آرتمیا در دریاچه ارومیه در وضع بسیار خوبی است و سالانه براحتی می توان صد ها هزار كیلو آرتمیا و تخم مقاوم آنرا بدون اینكه به اكوسیستم لطمه ای بخورد از دریاچه ارومیه صید نمود . تخم های مقاوم آرتمیا را می توان پس از صید خالص سازی ، خشك و بسته بندی كرد و جهت مصارف آتی و یا فروش آماده نمود . تخم آرتمیارا در هر زمان كه لازم باشد در طی ۲۴ ساعت می توان به لارو تبدیل نمود و به عنوان غذایی زنده در اختیار لارو ماهی و میگو قرار داد .
در ابتدا از این موجود به عنوان غذای ماهیان اكواریومی استفاده می شد ولی بعداً با پی بردن به اهمیت آن در تغذیه لارو تازه تفریخ یافته انواع آبزیان ، كار برد آن در این زمینه به طور جدی مورد توجه قرار گرفت به طوریكه امروزه در صنعت آبزی پروری خصوصاً پرورش میگو به صورت اجتناب ناپذیری با آرتمیا پیوند خورده است و آرتمیا علاوه بر اینكه یك منبع غذایی با ارزش است دارای خصوصیات و ویژگی های فراوانی است كه هم برای پرورش دهنده و هم برای آبزیان بی نهایت مهم است .
از نظر بیولوژیك آرتمیا عاری از بیماری است ، برای آبزیان قابل قبول است ، براحتی توسط آبزیان دیده می شود و به سهولت شكار می شود ، غذایی لذیذ و مطبوع است ، قابل هضم بوده و مغذی است . از نظر مزایای آن برای پرورش دهنده نیز می توان گفت ، به سهولت قابل دسترس است و قابلیت نگهداری برای مدت طولانی را دارا است ، روند كشت آن بسیار آسان بوده و براحتی سیست ها ضد عفونی می شوند و مهمتر از اینها از آرتمیا می توان به عنوان حامل انواع مواد غذایی ، ویتامین ها ، آنتی بیوتیك ها و واكسن ها برای تغذیه آبزیان استفاده نمود . (Sorgeloos, ۱۹۸۷)
آنالیز های انجام شده بر روی ماده خشك آرتمیا ( پیش از آنكه به روش انجماد خشك گردد ) و بدنبال آن انجام آمالیز های دیگر نشان داد كه قابلیت تبدیل غذایی بالایی دارد ( بیش از ۴۰% ) و ماده خشك آن ۶ برابر حالت طبیعی پروتئین دارد . (Ronsivalli . ۱۹۸۷)
آرتمیا را می توان به عنوان یك منبع پروتئینی برای انسان نیز بكار برد . زیرا كه نسبت اسید های امینه اصلی در آرتمیا بكل اسید های آمینه بالاتر از مقادیری است كه پزشكان علوم تغذیه برای انسان توصیه كرده اند . از آرتمیا می توان به عنوان خوراك دام و طیور نیز استفاده كرد . بیومس آرتمیا به كمك صنایع جانبی به خوراك قابل قبول دام و طیور تبدیل می گردد .
با توجه به نرخ افزایش سالانه جمعیت جهان و ضرورت تأمین پروتئین خوراكی برای آنها ، بهره برداری از منابع طبیعی آبزیان نیز به شكل بی رویه ای افزایش یافته تا حدی كه در سال ۱۹۹۳ میلادی سهم صید از دریا ها و اقیانوس ها به ۷۲ میلیون تن رسید و البته در كنار آن سهم ابزی پروری نیز تا ۱۸ میلیون تن افزایش یافت ولی با رشد جمعیت در سالهای آتی و كم شدن ذخایر طبیعی آبزیان پیش بینی می شود كه تا سال ۲۰۱۰ میلادی سهم صید از دریا ها و اقیانوس ها حد اكثر به۶۰ ولی سهم پرورش آبزیان به ۳۰میلیون تن افزایش یابد تكثیر و پرورش آبزیان ارتباط تنگاتنگی با تأمین خوراك مناسب و مغذی برای خود آبزیان در طی رشد و بخصوص در اوایل دورهٔ لاروی آنها دارد . كشت و تولید آرتمیا از غذا های زنده دیگر بسیار راحت تر است و با صرف هزینه و نیروی كار كمتری می تواند انجام گیرد .● اهمیت اقتصادی آرتمیا
عرضه سیست آرتمیا در بازارهای جهانی از سال ۱۹۵۰ از دو منبع آن در آمریكا و یك منبع در كانادا آغاز شد . با گسترش تحقیقات پیرامون آرتمیا و افزایش استفاده های متنوع از آن در ابزی پروری مشكل كمبود سیست آرتمیا نمایان گشت .
اهمیت آرتمیا در صنعت آبزی پروری و مشكلات ناشی از كمبود سیست آن در كنفرانس های prouasoli (۱۹۶۹) FAO در سالهای ۱۹۷۶ ، ۱۹۷۲ و كنفرانسAsean در سالهای ۱۹۷۷ و ۱۹۷۶ مطرح گشته و به ضرورت استفاده وسیع ان در آبزی پروری در كنفرانس ها جهان ابزیان در سالهای اخیر اشاره شده است .
امروزه تولیدات تجاری سیست آرتمیا از آرژانتین ، برزیل ،كلمبیا ، چین ، تایلندوارد بازار شده است . اما عرضه سیست های نا نرغوب باعث آشكار شدن اختلافات ارزش غذایی گونه ها و سویه های مختلف آرتمیا گشت . لذا مبنای قیمت سیست آرتمیا بر مرغوبیت سیتها از نظر ارزش غذایی خصوصاً از نظر اسید های چرب ، غیر اشباع آلی ، اندازه و میزان تفریخ آنها بستگی دارد. بر طبق آمار در سال ۱۹۹۲ مصرف سالانهٔ سیست آرتمیا حدود ۲۰۰۰ تن بر آورد شد كه سالانه حدود ۱۵ تا ۲۰ در صد بر نیاز جهانی آن افزوده می شود ( نوری ، ۱۳۷۵) .
امروزه آمریكا ، برزیل و چین بزرگترین تولید كنندگان سیست و بیوماس آرتمیا در جهان می باشند و آمریكا به تنهایی ۷۰% بازار جهانی آرتمیا را دراختیار دارد و سالانه میلیون ها دلار از این تجارت سود می برد . جالب اینكه كشورهای نظیر تایلند و ویتنام بدون دارا بودن زیستگاه طبیعی آرتمیا و فقط با پرورش مصنوعی آن سالانه هزاران تن بیوماس و سیست آرتمیا تولید می كنند . ایران با بر خور داری از بزرگترین زیستگاه آرتمیا یعنی دریاچه ارومیه با وسعت ۶۰۰۰كیلو متر مربع می تواند با استفاده از هكتار ها زمین غیر زراعی حاشیه دریاچه ارومیه جهت فعالیتهای تولیدی ـ اقتصادی بسیار سود آور و ایجاد اشتغال برای هزاران نفر استفاده نمود. با توجه به تجربیات بدست آمده در نقاط مختلف جهان به طور متوسط به ازای هر ۱۰۰ هكتار زمین برای پرورش آرتمیا حد اقل ۵۰ نفر كارگر ساده ، ۱۰ نفر كارگر آموزش دیده ، ۶ نفر كارشناس و یك نفر متخصص می توانند در مزارع پرورش آرتمیا مشغول به كار شوند (اسكندری ، ۱۳۸۰).
سرمایه گذاری ثابت به ازای هر ۱۰۰ هكتار زمین در حدود دو ملیارد و پانصد هزار ریال بر آورد می شود در حالیكه سالانه می تواند حدود پانزده هزار كیلو سیست خشك و حد اقل ۱۰۰ تن بیوماس آرتمیا تولید كند . با توجه به اینكه ارزش سیست آرتمیا در بازار های جهانی با توجه به كیفیت آن حدود ۱۲۰ تا ۲۰۰ دلار می باشد . بنابراین فقط ارزش سیست تولیدی در یك سال با احتساب پائین ترین قیمت در همان سال اول حدوداً یك میلیون و هشتصد هزار دلار معادل پانزده میلیارد و چهارصد میلیون ریال یعنی ۳ برابر كل سرمایه گذاری ثابت و غیر ثابت می باشد ( اسكندری ، ۱۳۸۰) . یعنی سود آوری این سرمایه گذاری از همان ابتدا در حدود ۱۰ میلیون ریال به ازای هر صد هكتار زمین در سال بر آورد می شود و بی تردید میزان سود آوری از سال دوم تولید كمتر از ۱۲ میلیارد ریال نخواهد بود (نوری و آق ۱۳۷۹).
● اشكال متفاوت آرتمیا برای استفاده در پرورش آبزیان
دلیل اصلی استفاده از آرتمیا اسید های چرب n-۳ آن می باشد كه در تغذیه انواع آبزیان بسیار موثر است . دارای مزایای دیگری نیز می باشد كه در ادامه به آنها اشاره می شود .
سیست های پوسته زدایی شده : كوریون یا پوسته سخت روی جنین آرتمیا غیر فعال آرتمیا را می توان با مواد شیمیایی در طی پرورش پوسته زدایی یا جدا نمود. جنین ها در طی این عمل ضد عفونی می شوند، بنابراین هر نوع باكتری روی غلاف سیست موجود باشد از بین می رود ، از خرده شدن پوسته توسط آبزی جلوگیری می شود ، اندازهٔ آنها نسبت به ناپلی كوچك بوده و پر ارزش تر است در ضمن زمان تفریخ آنها نیز كوتاهتر می شود . این نوع آرتمیا بیشتر در پرورش مرحلهٔ پست لاروی میگوی Penaecid استفاده می شود .
ناپلیوس تازه تفریخ یافته : ناپلیوس های مرحله اول و دوم لاروی آرتمیا احتمالاً بیش از مراحل دیگر آرتمیا در پرورش آبزیان مورد استفاده قرارمی گیرند . ارزش غذایی آنها به وجود اسید های چرب غیر اشباع خصوصاً EPA مربوط می باشد . از مزایای آن می توان به اندازه كوچك ، دارا بودن مواد ذخیره فراوان ، قابل رویت بودن ، دارا بودن اسید های آمینه و دارا بودن مقادیر زیادی آنزیم های پروتئولتیك اشاره كرد . از این ناپلیوس ها می توان در پرورش و تغذیه لاروی كلیه ماهیان پرورشی وكلیه ده پایان بجز لارو گونه های Penaeus استفاده كرد.
متاناپلیوس : بدلیل كمبود مواد غذایی ذخیره ای تا چندین سال قبل ، از اهمیت كمتری بر خور دار بودند ولی در سالهای اخیر با معرفی تكنیك های غنی سازی آرتمیا امروزه در سر تا سر جهان مورد استفاده قرار می گیرند . مهمترین عاملی كه استفاده از آنها را محدود می كند . اندازهٔ بزرگ آنهاست كه تغذیه توسط لارو آبزیان را مشكل می سازد .
آرتمیا های جوان و بالغ : از مزایای آن افزایش میزان پروتئین و كاهش میزان چربی آنهاست كه در پرورش میگو برای رشد و بلوغ جنسی سریعتر و در پرورش ماهیان آكواریومی استفاده می شود .
آرتمیا های خشك و منجمد تحت سرمای شدید : بیوس آرتمیا را می توان به این طریق نگهداری كرد بدون اینكه تغییری در تركیب غذایی شلن بوجود آید . امروزه مصرف آن در پرورش لارو سخت پوستان و ماهیان مورد توجه قرار گرفته است (حسینی ، ۱۳۷۷) .
●● پیشنهادات
مقدار پروتئین آرتمیاهای بالغ دریاچه ارومیه كه در آزمایشگاه كشت یافته اند ( ۳/۵۲% ) با مقدار پروتئین ارتمیا های بالغ اخذ شده از خود دریاچه ارومیه ( ۲/۵۲ % ) اختلاف نا چیزی دارد.درعوض میزان چربی آنها به ترتیب ۲۸/۱۴ % و ۹۳/۴ % می باشد كه اختلاف قابل ملاحظه ای دارد . این اختلاف بدلیل تغذیه دستی در آزمایشگاه با موادی مثل سبوس برنج است .
با توجه به اهمیت اسید های چرب ضروری ۲۰:۵ , ۱۸: ۴, ۱۸:۳ كه همگی اسید های n-۳ می باشند ، در تغذیه ابزیان و مطالعه مقادیر اسید های چرب در گونه های مختلف این نتیجه بدست آمده كه مقادیر اسیدهای چرب از گونه ای به گونه ای دیگر و حتی در داخل یك گونه در طول یك سال فرق می كند . در مراحل مختلف رشد آرتمیای دریاچه ارومیه ، بیشترین میزان اسید های چرب ۲۰:۵ (n-۳) را درمرحله متا ناپلیوس بخود اختصاص می دهد .
در كل با توجه به بالا بودن میزان اسید های چرب ۱۸ كربنه گروه n-۳ در آرتمیای دریاچه ارومیه ، این گونه جزو گونه های مناسب برای تغذیه آبزیان آب شیرین محسوب می شود .
از آغاز تحقیقات علمی بر روی آرتمیای دریاچه ارومیه زمان زیادی نمی گذرد در نتیجه اطلاعات كاملی از این گونه بخصوص در دسترس نمی باشد این اطلاعات حاصل نمی شود مگر با انجام تحقیقات مكرر و مستمر درمراكز تحقیقاتی تخصصی . یكی از زمینه های تحقیقاتی بسیار اساسی در این ارتباط مطالعه ارزش غذایی آرتمیا است كه می بایستی بطور مستمر و متناوب انجام گیرد .
از سویی با توجه به اهمیت اقتصادی آرتمیا و نقش آن در پرورش آبزیان و با توجه به اینكه كشت و پرورش انبوه آرتمیا در كشور های مختلف نظیر چین ، تایلند و ویتنام نتایج موفقیت امیزی را بهمراه داشته است انجام طرح هایی جهت اجرای چنین پروژه هایی در ایران بخصوص در اطراف دریاچه ارومیه ضروری است . كشت و پرورش آرتمیا بصورت انبوه می تواند با توجه به قیمت جهانی آن ( ۹۰ تا ۱۲۰ دلار در هر كیلو ) می تواند در زمینه صادرات میزان زیادی ارز آوری نیز بهمراه داشته باشد .

مهزاد اكبرپور
دانشجوی دامپزشكی ـ عضو باشگاه پژوهشگران جوان
فهرست منایع
آق ، نوری . نقش آرتمیا در شكوفائی اقتصادی استان اذربایجان غربی ، طرح تحقیقاتی سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان آذربایجان غربی ، ۱۳۸۰ .
اسكندری ، آرمین . بررسی كاریولوژی آرتمیا اورمیانا ، پایان نامه دورهٔ دكترای دامپزشكی ، ۱۳۸۰ .
اكبر پور ، مهزاد . تعیین میزان پروتئین و چربی آرتمیا اورمیانا ، طرح تحقیقاتی دانشجویی مركز تحقیقات آرتمیا دریاچه ارومیه ، ۱۳۸۰ .
حسینی ، سید حسین . بررسی ارزش غذایی آرتمیای دریاچه ارومیه با تأكید بر تركیب اسید های چرب آن در مراحل مختلف رشد ، پایان نامه دورهٔ دكترای دامپزشكی ، ۱۳۷۷.
۵- Bengston,Sorgeloos . Use of artemia as a food source of aquaculture. Artemia Biology, CRC Press Inc, Fflorida, ۱۹۹۱ .
۶- Dhont, Sorgeloo s.Preperation and use of artemia as food for shrimp and prown larvae. Crustacean Aquacult uer, CRC press Inc, Florida, ۱۹۹۳.
۷- Legar, sorgeloos. The nutrition value of artemia. ۱۹۸۷.
۸- Legar, sorgeloos. The use and nutrition value of artemia as a food source. ۱۹۸۶.

منبع : نشریه الکترونیک فارم