شیب دراز؛ گهواره ای امن برای لاک پشت ها

خورشید در حال مبارزه با شب بود که راه افتادیم. سرخی غروب از حادثه ای در راه خبر می داد. دلمان آرام و قرار نداشت. برای ما که تخمگذاری لاک پشت ها را از نزدیک ندیده بودیم، سرخی خورشید تعبیری جز این نمی توان داشت. به هر حال امروز قرار است از روستای شیب دراز یعنی محل تخمگذاری لاک پشت های پوزه عقابی بنویسیم. تقریباً ۳ منطقه در ساحل جنوبی جزیره قشم وجود دارد که محل مناسبی برای تخمگذاری لاک پشت ها هستند. ۲ مکان اول کوچک تر اما دنج تر و دورتر از دسترس هستند اما بزرگترین منطقه در نزدیکی روستای « شیب دراز» قرار گرفته است.
خورشید غروب کرده بود که به ساحل شیب دراز رسیدیم. در طول راه راهنمایمان توضیح می دهد که فقط اگر خوش شانس باشم ممکن است بتوانم تخمگذاری یک لاک پشت را ببینم. ممکن بود آن شب هیچ لاک پشتی به ساحل نیاید. شاید هم در محلی که ما منتظر بودیم این اتفاق نیفتد و یک لاک پشت در نقطه دیگری و دور از چشم ما به ساحل بیاید! او تعریف می کرد که تعدادی از میهمانانش یک شب بدون این که موفق به دیدن لاک پشت ها شوند، ناراحت و دست خالی برگشته بودند. نکته مهم دیگری هم بود؛ گروهی به سرپرستی « مهندس دره شوری» از محیط زیست، مسئول نگهداری و حفاظت از این لاک پشت ها بودند. آنها هرشب به تمام این نواحی سرکشی می کردند و به هیچ وجه اجازه نمی دادند کسی به راحتی به لاک پشت ها نزدیک شود و از آنها عکس بگیرد. البته از نظر من کارشان درست و قابل درک بود. در نهایت هم دیدن درآمدن بچه لاک پشت ها خودش حکایت دیگری بود. همکار من خودش اگرچه تخمگذاری لاک پشت ها را چند بار دیده بود اما تا آن موقع به دنیا آمدن بچه لاک پشت ها را ندیده بود.از شانس ما آن روز یک کارگاه آموزشی درباره چگونگی نگهداری و حفاظت از لاک پشت ها برای مردم روستا برگزار شده بود؛ هرچند ما به دقایق آخر کارگاه رسیدیم. به نظر می رسید کارگاه مفید و موفقی بوده است.
● دره شوری؛ حکایت کنگر و آوارگی
پس از آن به اتفاق مهندس رنجبر و همکارم، با « مهندس بیژن فرهنگ دره شوری» ( مسئول اصلی اجرای این طرح در منطقه ) آشنا شدم. پیرمرد سرزنده و جالبی بود که به قول خودش به دنبال کنگر(!) آواره کوه و دشت و جنگل شده و عمرش را صرف طبیعت و حیوانات کرده است. راستش را بخواهید راحت تر از آنچه فکرش را می کردم با هم دوست شدیم. نمی دانم به خاطر این رابطه دوستانه بود یا به خاطر میهمانان خودش که از تهران آمده بودند. مهندس به قول همکارم خیلی خوش اخلاق شده بود و اجازه داد تا آن شب برای من حسابی پرخاطره و جالب شود.
بیژن دره شوری بیش از ۳۰ سال فعالیت مستمر در حوزه محیط زیست ایران داشته است و بخش غربی جزیره قشم را به یک ژئوپارک مبدل کرده و با برنامه ریزی و به کارگیری روش های متداول علمی، از انقراض نسل لاک پشت های غول پیکر دریایی «پوزه عقابی» نیز جلوگیری به عمل آورده است.
این احیا کننده لاک پشت های غول پیکر پوزه عقابی از سوی کشورهای همسایه نیز برای حفاظت از گونه های جانوری شان دعوت به همکاری شده است.
دره شوری در این باره می گوید: «این پیشنهاد صورت گرفته است اما بنده نپذیرفتم چون نمی توانم در کشوری فعالیت زیست محیطی انجام دهم که از لفظ جعلی برای خلیج فارس استفاده می کند. پیشنهاد آنها را رد کرده ام و می خواهم باز هم برای حفظ محیط زیست ایران تلاش کنم.»
دره شوری که متولد ۱۳۲۲ است و بیش از ۲۰۰ هزار عکس از طبیعت ایران دارد در حال حاضر تصمیم دارد عکاسی طبیعت را به طور جدی بیش از پیش دنبال کند.
دره شوری، در سال ۱۳۵۳ با کمک دکتر هرینتون کارشناس آمریکایی محیط زیست، کتاب راهنمای پستانداران ایران را منتشر کرد. قبل از چاپ این کتاب ۷۰ یا ۸۰ گونه پستاندار شناسایی شده بود، اما با انتشار آن، انواع پستانداران به ۱۴۸ گونه رسید. از سال ۱۳۵۳ تا سال ۱۳۸۳ تنها ۲ یا ۳ گونه پستاندار جدید شناسایی و به ۱۴۸ گونه افزوده شده است که این خود نشان از کامل بودن کار آنها در سال ۱۳۵۳ دارد. همچنین از وی کتابچه های زیادی درباره مناطق حفاظت شده کشورمان از جمله پارک ملی گلستان، پارک ملی گنو، منطقه حفاظت شده بختگان، جزایر فارس و... در طول سال های گذشته منتشر شده است.
● دست پر برگشتیم
به هر حال در اطراف ساحل نشسته بودیم که متوجه شدم آنها در گوشه ای از ساحل با توری محوطه ای را درست کرده بودند که شبیه باغچه ای کوچک و یا محل نگهداری مرغ و خروس بود. آنها این محوطه را برای نگهداری تخم ها درست کرده بودند. به این ترتیب که هر شب که لاک پشت ها به ساحل می آمدند و تخمگذاری می کردند، آنها تخم ها را از جایی که مادرشان گذاشته بود بر می داشتند و در اینجا دوباره زیر ماسه می کردند. علت این کار برای سهولت در مراقبت و کنترل آنها بود و اگر این کار را نمی کردند معلوم نبود چه بلایی سر تخم لاک پشت ها بیاید!
هوا به طور کامل تاریک شده بود. همه منتظر بودیم و من از همه بیشتر! اما نمی دانم با چه اعتماد به نفسی به دوستم گفتم «مطمئن باش امشب با دست پر برمی گردیم»!
ناگهان یک نفر به نقطه ای تاریک در ساحل اشاره کرد. بله، یک توده سیاه از آب بیرون آمده و روی شن های ساحل به پیش می رفت. نخستین لاک پشت ماده به ساحل آمده بود.
تا زمانی که لاک پشت نقطه مناسب را پیدا و شروع به حفر چاله نکرده نباید به هیچ وجه به آن نزدیک شد. چون اگر احساس خطر کند از کارش منصرف شده و به دریا برمی گردد. اما وقتی شروع به تخمگذاری کرد می توان به آرامی به آن نزدیک شد و آنرا تماشا کرد.
● خطر انقراض در کمین
بیش از ۲۰۰ میلیون سال است که لاک پشت های دریایی در آب های نواحی گرمسیری و فلات قاره زندگی می کنند. جانوران عظیم الجثه ای که انگشتان دست و پاهایشان به باله های شنا تغییر شکل یافته و از آنها شناگران ماهری ساخته است.
پنج نوع از ۸ نوع لاک پشت های دریایی که در جهان وجود دارد در آب های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می کنند. یک نوع از آن ۵ گونه، لاک پشت «پوزه عقابی» است که بشدت در خطر انقراض است.
این لاک پشت در خلیج فارس از هم نوعان خود در جهان کمی کوچک تر و کم وزن تر است. طول متوسط لاک آنها بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر، پهنای آن ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر و وزن متوسط آنها ۴۰ کیلوگرم است. لاک پشت های پوزه عقابی از اسفنج ها، مرجان های نرم و حلزون های دریایی تغذیه می کنند. به همین دلیل آرواره هایشان به شکل منقار عقاب درآمده است. آنها آب مورد نیاز را از موادی که می خورند به دست می آورند و نمک اضافی را از طریق غده های نمک که در گوشه عقبی چشمشان قرار دارد دفع می کنند.
تخمگذاری لاک پشت های پوزه عقابی زودتر از گونه های دیگر آغاز می شود. از اواخر اسفندماه ماه و ابتدای فصل بهار تخمگذاری شروع و تا پایان فصل ادامه می یابد. آنها در فصل تخمگذاری به طور معمول ۲ و گاهی ۳ بار به فاصله ۲ هفته به ساحل می آیند و عمل تخمگذاری را تکرار می کنند.
لاک پشت ها معمولاً در شب به ساحل می آیند. لاک پشت های نر هرگز به ساحل زادگاهشان بر نمی گردند ولی لاک پشت های ماده پس از رسیدن به سن بلوغ (معمولاً پس از ۳۰ سالگی) برای تخمگذاری به همان ساحلی برمی گردند که در آن زاده شده اند و به احتمال بسیار زیاد همه تخمگذاری های بعدی نیز در همان ساحل زادگاه صورت می گیرد.
لاک پشت ماده وقتی تصمیم به تخمگذاری می گیرد به ساحل آمده و پس از پیدا کردن مکان مناسب و امن با باله هایش شروع به کندن یک چاله می کند.عمق یک چاله حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر است. پس از آن شروع به تخمگذاری می کند و طی نیم ساعت حدود ۱۰۰ تخم می گذارد. در پایان کار روی تخم ها را با ماسه می پوشاند و به دریا برمی گردد. کل این فرآیند دو تا دو ساعت و نیم زمان می برد.
نوزادها پس از ۴۵ تا ۷۵ روز از تخم بیرون آمده و با تلاش و زحمت فراوان خود را از میان شن و ماسه به بیرون می کشند. بچه لاک پشت ها موقع بیرون آمدن از تخم ۵ سانتیمتر طول دارند و وزن آنها کمتر از ۲۰ گرم است. نوزادها بعد از بیرون آمدن از میان ماسه ها به طرف روشن ترین افق یعنی دریا حرکت می کنند. نورهای مصنوعی (شهر و روستاها و...) می تواند آنها را گمراه کند و از مسیرشان منحرف شوند! مرغ ها و پرندگان دریایی، لاشخورها، خرچنگ ها و ... از دشمنان بچه لاک پشت ها هستند و قبل از رسیدن به دریا ممکن است آنها را شکار کنند. حتی پس از رسیدن به دریا هم خطرات زیادی آنها را تهدید می کند و تنها عده کمی از بچه لاک پشت ها ( حدود یک درصد آنها) به بلوغ می رسند.
● تجربیات منطقه آزاد قشم برای حفاظت
محمد ابراهیم لاریجانی؛ معاون سیاحتی منطقه آزاد قشم می گوید: گردشگران برای دیدن تخمگذاری لاک پشت از اواسط اسفند ماه تا اواخر مرداد ماه به این منطقه می آیند.
وی درباره ویژگی های گردشگران این منطقه می افزاید: گردشگران به طور معمول دانشجویان، اکوتورها هستند که به طور هدفمند به این ساحل می آیند. هم اکنون چند شرکت طبیعت گردی مانند تور گشت و مؤسسه طبیعت گردی آوای طبیعت پایدار اقدام به ورود گردشگران در این ساحل زیبا می کند.لاریجانی در ادامه صحبت های خود از نبود اقدام های حفاظتی از لاک پشت های پوزه عقابی در جزایر هنگام، هرمز و لارک اظهار نگرانی و خاطرنشان کرد: سازمان منطقه آزاد قشم آمادگی دارد تا از لاک پشت های این جزایر به مانند ساحل شیب دراز محافظت و تجربیات زیست محیطی خود را به صورت یک طرح حفاظتی پیاده کند تا نسل آنها منقرض نشود.
ساخت سرویس بهداشتی، کمپ نگهبانی، راه اندازی فروشگاه های صنایع دستی و همچنین به وجود آوردن محلی برای فروش غذاهای محلی و نان محلی برای اهالی بومی از جمله فعالیت های اولیه سازمان منطقه آزاد قشم در اطراف این ساحل است. همچنین فرصتی برای اهالی منطقه فراهم آورده است تا با استفاده از قایق سواری درآمدزایی کنند.
● مسابقه زندگی
می گویند لاک پشت موقع تخمگذاری اشک می ریزد! البته این حالت به دلیل این است که درکنار چشم لاک پشت غده ای وجود دارد که نمک زیادی موجود در آب دریا و غذایی که لاک پشت می خورد را دفع می کند و به نظر می رسد که او دارد گریه می کند.
کارکنان آنجا تعریف می کردند یک لاک پشت به ساحل آمده بود که یکی از پاهایش را احتمالاً کوسه کنده بوده است. جالب این که یکی از افراد آنجا در حفر چاله به او کمک کرده بود و لاک پشت این لطف را با خوشرویی پذیرفته بود!
آن شب تا زمانی که ما بودیم ۳ لاک پشت به ساحل آمدند. البته همه آنها تخمگذاری نکردند.
در همین موقع که لاک پشت های مادر را پیگیری می کردیم سری به محل تخم ها زدیم. اینجا بود که با منظره شگفت انگیز دیگری مواجه شدم. یک بچه لاک پشت داشت از بین شن و ماسه خود را بیرون می کشید. ظرف ۱۰ دقیقه کپه ای از بچه لاک پشت ها درست شده بود.
بچه لاک پشت ها را در سبدی گذاشتیم و به نقطه ای از ساحل که دنج و آرام و دور از شلوغی و نورهای مصنوعی بود بردیم. در تاریکی و سکوت مطلق آنها را رها کردیم. آنها با شور و انرژی زیاد به طرف موج های آرام و باوقار دریا هجوم بردند.

آمن خادمی

منبع : روزنامه ایران