پیامدهای تصویب لایحه صدور مجوز عملیات برون مرزی ارتش ترکیه

حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌.ک‌.ک) از سال ۱۹۸۴ جنگ مسلحانه‌ای را در مناطق کردنشین ترکیه علیه دولت مرکزی آغاز کرد.
از آغاز دهه ۱۹۹۰ که شمال عراق از کنترل بغداد خارج و جزء مناطق پروازممنوع اعلام شد، تا سال ۲۰۰۳ ارتش ترکیه ۲۴ بار برای تعقیب پ‌.ک‌.ک در شمال عراق عملیات محدود انجام داد. درواقع یک صدام ضعیف و مهار شده، بهترین گزینه برای ترکیه بود، زیرا نیروهای آن در شمال عراق می‌توانستند به راحتی مانور بدهند.
با سرنگونی صدام حسین، شمال عراق به یک شبه‌کشور تبدیل شد که همین مسئله یک تهدید اساسی برای ترکیه محسوب می‌شود زیرا کردهای ترکیه را که در طی دهه‌های گذشته از هویت قومی خود محروم شده‌اند، تحریک می‌کند.
پارلمان ترکیه ظاهراً در واکنش به کشته شدن ۲۴ سرباز ترک طی ۲ هفته اخیر توسط نیروهای پ.ک.ک، لایحه صدور مجوز عملیات برون مرزی ارتش در شمال عراق را با رأی قاطع ۵۰۷ موافق در مقابل ۱۹ مخالف به تصویب رساند.
در حقیقت این مصوبه برآیند مجموعه تحولاتی است که طی ۴ سال گذشته در روابط ترکیه و آمریکا به‌وجود آمده است. سیر تحولاتی که به مصوبه اخیر منجر شده به این شرح است.
پس از پایان جنگ جهانی دوم، آمریکا برای جلوگیری از گسترش نفوذ شوروی در اطراف آن اتحادیه‌هایی ایجاد کرد که مانند یک کمربند آن‌را محاصره کردند. ترکیه از جمله کشورهایی بود که در دوره جنگ سرد، موقعیت راهبردی ویژه‌ای را به دست آورد.
هری ترومن رئیس جمهوری وقت آمریکا دکترینی ارائه کرد که براساس آن دولت آمریکا موظف شد به کشورهایی که مورد تهدید کمونیسم واقع می‌شدند، با تمام توان کمک کند. از ژوئن ۱۹۴۷ طرح مارشال به منظور کمک اقتصادی و مالی به کشورهای اروپای غربی و در ژانویه ۱۹۴۸ برنامه «اصل ۴» برای کمک فنی و مالی به کشورهای جهان سوم آغاز شدند.
پیمان ناتو نیز به دنبال اجرای طرح مارشال تأسیس شد. آمریکا قصد داشت با عضویت ترکیه در ناتو، کمربند جنوبی در مقابل توسعه طلبی شوروی را که شامل پیمان‌های سیتو، سنتو و ناتو می‌شد، تکمیل کند. آنکارا از این موقعیت تا آغاز دهه ۱۹۹۰ استفاده کرد و به هم‌پیمان راهبردی آمریکا تبدیل شد.
با پایان جنگ سرد، ترکیه موقعیت راهبردی خود را از دست داد. اگرچه پیمان ناتو که فلسفه وجودی آن مقابله با شوروی بود، از بین نرفت اما این نهاد مأموریت‌‌های خود را باز تعریف کرد که البته دیگر ترکیه در این مأموریت‌ها نقش پررنگی نمی‌توانست بازی کند.
ناتو با طرح‌هایی چون «مشارکت در صلح» با جمهوری‌های سابق شوروی و کشورهای حاشیه جنوبی مدیترانه همکاری می‌کند و کشورهای این مناطق، مزیت نسبی جغرافیایی ترکیه را برای ناتو از بین برده‌اند.
پس از دوره جنگ سرد که آمریکا تلاش کرد تهدید اسلام را جایگزین تهدید شوروی کند، آنکارا می‌کوشید تا بار دیگر موقعیت خود را تقویت کند و این بار خود را به عنوان الگوی یک کشور اسلام مدرن و سکولار معرفی نماید. با به قدرت رسیدن اسلامگرایانی چون نجم‌الدین اربکان از حزب فضیلت، این طرح نیز ناکام ماند.
موقعیت راهبردی روبه افول ترکیه با تصمیم پارلمان این کشور مبنی بر مخالفت با استفاده آمریکا از خاک این کشور برای حمله به عراق در سال ۲۰۰۳ به طور کامل از بین رفت و در واقع این اقدام پارلمان ترکیه، سرآغاز مجموعه اقدامات مستقیم و غیر مستقیم آمریکا علیه آنکارا شد که آخرین آنها تصویب طرح شناسایی کشتار ارامنه در سال ۱۹۱۵ توسط امپراتوری عثمانی به عنوان نسل‌کشی در کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکاست.
با چراغ سبز آمریکا نیروهای پ.ک.ک در شمال عراق مستقر شده و مقامات آمریکا با هرگونه حمله ترکیه به این منطقه مخالفت کرده‌اند و این موضوع که یکی از مصادیق انتقام‌های واشنگتن از آنکاراست، موجب عصبانیت شدید مقامات ترک شده است.
آمریکا به هم‌پیمانان اروپایی خود نیز فشار وارد می‌کند تا شرایط عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را سخت‌تر کنند.
ترکیه براساس «تعهدات کپنهاگ» موظف شده که در مورد اقلیت‌های قومی خود با تأهل بیشتری برخورد کند.
در واقع مقامات آنکارا با یک پارادوکس مهم مواجه شده‌اند. از یک‌طرف مجبورند برای تحقق رؤیای تاریخی خود یعنی پیوستن به اروپا، یا کردها مدارا کنند، اما از طرف دیگر با تحولات شمال عراق، تمامیت ارضی خود را در معرض خطر می‌بینند. آمریکا نیز از همین فرصت استفاده می‌کند.
با ادامه تحرک کردها در شمال عراق، در کنگره آمریکا طرح به رسمیت شناختن کشتار ارامنه در سال ۱۹۱۵ به عنوان نسل‌کشی نیز مطرح شده و در کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان نیز تصویب شده است.
اگر چه در ظاهر دولت آمریکا از جمله جرج بوش از کنگره خواسته‌اند که از تصویب نهایی این طرح خودداری کنند اما آنگونه که نانسی پلدسی رئیس دمکرات مجلس نمایندگان اعلام کرد، این طرح به زودی تصویب خواهد شد.
این اقدام کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان با واکنش شدید مقامات ترکیه مواجه شده است. به نوشته روزنامه «آناتولین» رجب طیب اردوغان در این رابطه گفت: «کسی نمی‌تواند بدون سند درباره تاریخ ترکیه قضاوت کند.
صبر ما به دلیل اتهامی که به ما زده شده، به سرآمده زیرا ما بدون محاکمه، مجازات شده‌ایم.» عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه نیز در این رابطه اعلام کرده که سیاستمداران آمریکا مسائل بزرگ را قربانی یک بازی کوچک و کم ارزش داخلی کرده‌اند.»
دولت ترکیه قبل از آنکه کنگره آمریکا در ماه نوامبر برای نهایی طرح مذکور را آغاز کند، لایحه کسب مجوز حمله به شمال عراق را تهیه و از پارلمان خود گذراند. مرور اظهارات نخست وزیر ترکیه به خوبی ارتباط میان مصوبه پارلمان این کشور و مصوبه کمیته روابط خاص مجلس نمایندگان آمریکا را نشان می‌دهد.
اردوغان گفته است: «آنهایی که نمی‌توانند مانع عبور تروریست‌ها از مرزها شوند، حق ندارند به ما بگویند عملیات فرامرزی انجام ندهیم. ما طی ۲۳ سال گذشته هزینه‌های زیادی برای مقابله با تروریست‌ها پرداخت کرده‌ایم.
همانگونه که همه کشورها برای حفاظت از خود در مقابل تروریست‌ها اقدام می‌کنند، ما هم تصمیم گرفته‌ایم، این کار را انجام دهیم. ما تا حالا حسن تفاهم وجودی به خرج داده‌ایم اما طرف‌های ما اینگونه عمل نکرده‌اند.»
اردوغان همچنین گفت: «هیچ شخصی نمی‌تواند درباره عملیات فرامرزی به ما درس بدهد.» وی افزود: آیا آمریکا برای ورود به عراق که از هزاران کیلومتر دورتر آمده بود با ما مشورت کرد؟
مرور بخش دیگری از اظهارات نخست وزیر ترکیه درباره مفاد مصوبه پارلمان و نیز نحوه دخالت در شمال عراق نشان می‌دهد که این مصوبه با هدف توقف اقدامات تلافی‌جویانه آمریکا انجام شده است.
اردوغان می‌گوید: «هدف از تصویب این مصوبه حمله فوری ما به داخل خاک عراق نیست.» به تعبیر دیگر ترکیه قصد دارد این مصوبه را مانند شمشیر داموکلس بر روی سر آمریکایی‌ها نگه دارد و در صورت ادامه اقدامات تلافی‌جویانه، از آن استفاده کند.
با توجه به اینکه شمال عراق تنها منطقه‌ای است که در عراق از امنیت نسبی برخوردار است، مقامات ترکیه به آسیب‌پذیری کلی آمریکا در عراق در صورت ناامن شدن این منطقه آگاه هستند و به همین دلیل لایحه مذکور را در اسرع وقت در پارلمان خود تصویب کردند.
یاپ دوهوپ شفر دبیر کل ناتو در گفت‌وگوی تلفنی با عبدالله گل اعلام کرد که جامعه بین‌المللی به دنبال پایان دادن به بحران عراق است نه تشدید آن. به نوشته هفته‌نامه تایم، یک سوم سوخت تجهیزات نظامی آمریکا در عراق و ۷۰ درصد پروازهای آمریکایی به این کشور از طریق ترکیه انجام می‌شود. مقامات آنکارا احساس می‌کنند که با مصوبه اخیر پارلمان موقعیت خود را در برابر آمریکا تقویت کردند.
البته آنها از دیگر کارت‌های خود در منطقه نیز استفاده می‌کنند. سفر چهار روزه بشار اسد به ترکیه را نمی‌توان خارج از معادلات اخیر ارزیابی کرد. رئیس جمهور ترکیه به صراحت حمایت خود را از دخالت ارتش ترکیه در شمال عراق اعلام کرده و آن را حق مشروع آنکارا دانست.
با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری کنفرانس صلح خاورمیانه در آناپولیس مریلند آمریکا نیازمند بسیج کشورهای منطقه برای مشارکت در این کنفرانس است و ترکیه نیز می‌تواند در این رایزنی‌ها، آمریکا را کمک کند.
البته آنکارا می‌تواند به نیروهای مخالف آمریکا از جمله گروه‌های مبارز فلسطینی نزدیک شود و موفقیت آمریکا در این کنفرانس را کمتر کند.
حتی در صورت تداوم سردی روابط آنکارا و واشنگتن پیش بینی می‌شود که مقامات ترکیه روابط خود را با ایران تقویت کنند و دیدارهایی در سطح مقامات ارشد دو کشور با ابتکار آنکار انجام شود.
به طور کلی هدف ترکیه جلوگیری از اقدامات تلافی‌جویانه آمریکاست و تشدید روابط خصمانه خود با آن و تمامی اقدامات مذکور را می‌توان از این منظر تفسیر کرد.

ناصر پورحسن

منبع : روزنامه همشهری