یک قطره تا بحران آب

اگر فیلم «آقای هالو» را دیده باشید حتماً بیابانهایی که هنرپیشه اصلی فیلم قصد خریداری آن را داشت را به خاطر دارید، که الآن بخشهایی از همین سرزمینی شده که من و تو در حال حاضر، نشسته ایم، کار می کنیم، درس می خوانیم و در نهایت زندگی می کنیم، در قوطی کبریتهایی که هم اکنون جای خود را به آن زمینهای وسیع داده. اما تهران سه دهه پیش کجا و الآن کجا؟ رشد بی رویه جمعیت به دلیل مهاجرت به تهران و در پی آن ناهمگونی فرهنگی و عدم برنامه ریزی صحیح و دهها مورد دیگر کلان شهر تهران را با مشکلات فراوان روبرو ساخته است.
تهران برخلاف اغلب شهرهای بزرگ دنیا در کنار رودخانه به وجود نیامده به همین دلیل بخشی ازآب موردنیاز از نقاط دوردست و رودخانه های اطراف تأمین و منتقل می شود تا سال ۱۳۰۶ آب شهر توسط ۲۶ رشته قنات با مجموع آبدهی حدود ۷۰۰ لیتر در ثانیه تأمین می شد. دراین سال عملیات احداث کانال انتقال آب رودخانه کرج به تهران آغاز شد. این کانال که ۵۳ کیلومتر طول داشت و آب را از روستای بیلقان کرج به جمشید آباد تهران منتقل می کرد طی ۴ سال احداث شد و با توجه به اینکه ۲۰ کیلومتر از این کانال سرپوشیده و بقیه روباز بود لذا احتمال آلودگی و تلف شدن آب وجود داشت. از طریق این کانال مقدار ۵۳ سنگ به عنوان حق آبه و مقداری هم به عنوان سهمیه نه هشتادو چهارم به آب تهران افزوده شد و به این ترتیب جمعاً قریب به یکصد سنگ (حدود ۱۶۰۰ لیتر در ثانیه) آب توسط جویها در شهر توزیع و به آب انبارهای منازل انتقال می یافت.
در سال ۱۳۲۹ طرح اولیه لوله کشی تهران برای جمعیتی معادل نهصدهزار نفر به مرحله اجرا درآمد و دو خط لوله فولادی به قطر ۴۰ اینچ و با ظرفیت ۲۴۲ هزار مترمکعب در شبانه روز برای انتقال آب از آبگیر بیلقان به اولین تصفیه خانه تهران (جلالیه ) درنظر گرفته شد.بهره برداری از خط اول خطوط لوله فولادی و تصفیه خانه جلالیه در سال ۱۳۳۴ آغاز شد. همچنین درسال ۱۳۳۳ به منظور مهار بارشهای آسمانی ، مطالعات ساخت سد امیرکبیر در ۴۰کیلومتری شمال غربی تهران (از آبگیر خرسنگ کوه) درحوالی کیلومتر ۲۳ جاده کرج به چالوس نزدیک به روستای واریان آغاز شد.
ساختن این سد در سال ۱۳۳۷ شروع و در اوایل ۱۳۴۲ پایان یافت و بهره برداری از آن آغاز شد. به منظور پاسخ گویی به نیاز فزاینده تهران به آب شرب، تصفیه خانه شماره دو (کن) و دو خط لوله بتنی به قطر ۲۰۰۰ میلی متر جهت انتقال آب از آبگیر بیلقان به محل تصفیه خانه مزبور احداث شد و از سال ۱۳۴۲ مورد بهره برداری قرار گرفت.از آنجا که رشد جمعیت و سیل مهاجرت به تهران همچنان ادامه داشت، نیازهای جدیدی نیز همزمان به وجود آمد، لذا متصدیان برآن شدند که برای افزایش ظرفیت تأمین آب و توسعه تأسیسات چاره اندیشی و اقدام کنند. دراین زمینه استفاده از منابع آب زیرزمینی موردتوجه قرار گرفت تا در کنار آب قنوات و سد کرج بخشی از نیاز آبی تهران بویژه در ماههای اوج مصرف (خرداد - تیر- مرداد - شهریور) را جبران کنند.
از سال ۱۳۴۲ حفر چاههای عمیق آغاز و روز به روز بر تعداد این چاهها افزوده شد. در سال ۱۳۴۰ مطالعه و ساخت سد لتیان در ۳۲ کیلومتری شمال شرق تهران به منظور مهار آب رودخانه جاجرود آغاز شد. در طرح توجیهی ساخت این سد و تأمین بخشی از آب تهران و آب کشاورزی دشت ورامین موردتوجه قرار داشت. سد لتیان درسال ۱۳۴۶ به بهره برداری رسید و استفاده از آب آن که به وسیله تونل تلو (به طول ۹ کیلومتر و به قطر ۲‎/۷ متر ) به حومه شرقی تهران می رسد، آغاز شد، از همان زمان ساخت سومین تصفیه خانه تهران در منطقه حکیمیه تهران پارس مطرح شد.
این تصفیه خانه در سال ۱۳۴۷ در مدار بهره برداری قرار گرفت. عملیات توسعه تصفیه خانه سوم و احداث تصفیه خانه شماره ۴ در سال ۱۳۶۳ به اتمام رسید و مورد بهره برداری قرار گرفتند. به دنبال افزایش نیازهای آبی تهران مطالعات و ساخت یک سد خاکی روی رودخانه لار در شمال شرقی تهران در بلندیهای کوه کلان در دامنه قله دماوند در ناحیه ای به نام پلور در کیلومتر ۶۵ جاده هراز (تهران - آمل) در سال ۱۳۵۳ آغاز شد. ساخت این سد در سال ۱۳۶۰ پایان یافت و بهره برداری از آن در سال۱۳۶۳ آغاز شد. به گفته کارشناسان یکی از اهداف ساخت سد لار تأمین بخشی از آب شرب تهران بود ولی به دلیل مشکل فرار آب، بهره برداری از سد مذکور به میزان ظرفیت اسمی آن میسر نشد.
آب ذخیره شده در مخزن این سد به وسیله تونل کلان (به طول ۲۰کیلومتر و قطر ۳ متر) تا سه کیلومتری دریاچه سد لتیان انتقال یافته و پس از برق گیری در دو نیروگاه کلان و لوارک جهت تغذیه سد لتیان از طریق رودخانه به این دریاچه می ریزد. رشد بی رویه تهران وضعیتی را به وجود آورده که منابع آب موجود یعنی سدهای کرج ، لتیان و لار و چاههایی که قرار بود فقط در ماههای اوج مصرف مورد استفاده قرار گیرند، دیگر کفاف مصرف شهروندان تهرانی را ندهند و به ناچار برداشت از منابع زیرزمینی روبه افزایش نهاد. سقف مجاز برداشت از منابع زیرزمینی ۲۵۰میلیون مترمکعب در سال تعیین شده است.
آمار میزان و منابع تأمین آب تهران طی سالهای ۱۳۳۴ تا ۱۳۸۱ نشان می دهد برداشت طراحی شده و سیستماتیک از منابع آب زیرزمینی تهران (شامل چند سفره کوچک در شمال شهر مانند نیاوران، دره مقصود بیک و محمودیه و یک سفره بزرگ که از تپه های عباس آباد شروع شده و تا جنوب تهران ادامه دارد) در سال ۱۳۴۲ آغاز شده و نسبت آب تأمین شده از منابع زیرزمینی به کل آب تأمین شده از ۰‎/۰۵‎/۱۳ در سال ۱۳۴۲ به ۴۹ درصد در سالهای اخیر رسیده است.
همچنین برداشت از سدکرج با ظرفیت ۲۰۵ میلیون مترمکعب در سال۱۳۴۲ آغاز و دراین سال مقدار ۵۶ میلیون مترمکعب از آب موردنیاز تهران از سد امیرکبیر تأمین و حداکثر برداشت از سد مزبور به مقدار ۳۳۹ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۷۳ بوده و در سال ۱۳۸۱ معادل ۳۳۰ میلیون مترمکعب از آب موردنیاز شهرتهران از این سد تأمین شده است. در آغاز بهره برداری از سد لتیان در سال ۱۳۴۷ مقدار ۱۳‎/۳ میلیون مترمکعب از آب موردنیاز تهران از این سد تأمین شد و این مقدار تا سال ۱۳۶۳ به ۱۶۵ میلیون مترمکعب در سال افزایش یافت.
با به بهره برداری رسیدن سد لار در سال ۱۳۶۳ هرساله مقداری از آب سد لار به دریاچه سد لتیان منتقل می شود اما این تنها بخشی از صورت مسأله است. پرسش های فراوانی پیرامون آب تهران وجوددارد. چندی پیش مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران در نشستی با خبرنگاران به مناسبت پانزدهمین سالگرد تأسیس شرکتهای آب و فاضلاب اعلام کرد که آب شهر و استان تهران از لحاظ میزان نیترات، میکروارگانیسم ها و... مشکلی ندارد و مطابق با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی است. در حالی که گفته می شود آب شرب برخی مناطق حاشیه ای جنوب تهران آلوده است و این تناقض هاله ای از ابهام پیرامون موضوع مطروحه پدیدمی آورد.
●گامی برای تحقق خودکفایی
در اواخر آبان ماه سال جاری سمینار آب، فاضلاب، انرژی و مواد زائد با حضور مهندس شفیعی معاون وزیرنیرو در امور آب و فاضلاب شهری و هیأت تجاری _ بازرگانی آلمان در ایران برگزارشد. طی این سمینار مهندس شفیعی اظهارکرد: ۱۲ کارگاه تخصصی طی سال ۲۰۰۳ توسط مسؤولان وزارت اقتصاد و کار ایالت نور دراین وستفالن و متخصصان آلمانی با مشارکت وزارت نیرو و مدیران و کارشناسان شرکتهای آبفا در شهرهای تهران، اصفهان، اهواز، شیراز، همدان، تبریز و رشت تشکیل شده است.
وی در ادامه به چشم انداز مطلوب بخش آب و فاضلاب در افق سال ۱۴۰۰ اشاره کرد و دسترسی به برخورداری صددرصد جمعیت شهری و روستایی کشور به آب شرب و بهداشتی با معیارها و استاندارد کمی و کیفی، دسترسی و برخورداری کلیه شهرها و روستاهای مواجه با بحران زیست محیطی به سامانه های جمع آوری و تصفیه و دفع فاضلاب، الزام تطبیق فرایند تصفیه و دفع فاضلاب های صنعتی با استانداردهای ملی، تحقق خودکفایی و خوداتکایی مالی واحدهای آب و فاضلاب در عرضه خدمات بر مبنای قیمت تمام شده و دستیابی به ساختار اداری و مدیریتی کارآمد با هدف تسهیل و ارتقای خدمات را از مهمترین برنامه های آینده عنوان کرده است. افت کمی و کیفی در سفره های آب زیرزمینی و فرسوده بودن بخش قابل توجهی از تأسیسات توزیع آب شهرها و روستاها و پایین بودن شاخص برخورداری جمعیت روستایی از آب آشامیدنی و بهداشتی را نمی توان نادیده گرفت. همچنین باتوجه به بارندگی های کم امسال در تهران وضعیت مناسبی را نمی توان پیش بینی کرد.
●این مشکل در سال ۸۰ نیز وجودداشت
به گفته مهندس محمدعلی اشرافی رئیس قسمت طراحی و نظارت امور تأمین آب در آن سال از منابع زیرزمینی بالغ بر ۸۰ درصد استفاده شد: «در مطالعه هیدرولوژیک چه کمی و چه کیفی دارای پتانسیل مطلوبی هستیم که مطابق با استاندارد روز هستیم.»
او به پیشرفتهای روز اشاره می کند: «از آلمان مشاوره گرفتیم که طرح نوین حفاری چاهها به اجرا درآید. در برخی مناطق سفره بافت زمین تا عمق ۲۵۰ متری یکنواخت است ولی در برخی مناطق ناهمواریهایی دارد. در طرح فوق سفره آب را تفکیک می کنیم که اگر با کیفیت مناسب نباشد به وسیله دوغاب سیمان آن را بسته، آب زیر را می گیریم و سپس عملیات بهره برداری را آغاز می کنیم.»
با این همه تنوع سفره های آب زیرزمینی باعث می شود روش های مختلف مورداستفاده قرارگیرند. محمدعلی اشرافی می گوید: در مناطق مقصودبیک و ولنجک سفره ها ظرفیت محدودی دارند که با برداشت زیاد خشک می شوند.سفره عمومی تهران از خیابان آل احمد تا جمهوری به سمت انقلاب است که منابع تغذیه ای دارند. مخروط افکن یکی از سفره های بالقوه قابل استفاده است. در مسیر دربند، دارآباد عمده آب زیرزمینی از رودخانه کن در منتهی الیه غربی شروع و تا حوالی نارمک ادامه می یابد. می توان پرسید با بارندگی های کم، راه چاره برای جلوگیری از بحران چیست؟
اشرافی اینگونه پاسخ می دهد: ظرفیت برداشت از آب زیرزمینی بیشتر از ۵۰۰ میلیون مترمکعب نیست و مصرف سالانه آب تهران حدود ۱ میلیارد مترمکعب است. باید برای برداشت از منابع زیرزمینی سقف داشته باشیم.
مدیریت مصرف باید با دقت برنامه ریزی کند. آب تهران ازنظر کیفیت مشکلی ندارد ولی باید مراقب حجم باشیم.آب قصه ای به درازای تاریخ دارد. هر قطره اش می تواند پایانی بر یک تراژدی باشد گاه قدر قطره ها را نمی دانیم. بحران آب هر لحظه می تواند گریبانگیرمان شود ولی گویا تا به چشم نبینیم باور نمی کنیم. این یک هشدار جدی است. خیلی جدی. بدون آب زندگی چقدر زود می میرد.
وفا شمس

منبع : روزنامه ایران