آداب افطار کردن در ماه رمضان

● به تاخیر نیانداختن افطار
* قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لا یَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما عَجَّلُوا الفِطرَ (۱) ؛ مردم، تا وقتی که زود افطار می کنند، در نیکی اند.
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: عَجِّلُوا الإِفطارَ و أخِّرُوا السَّحورَ .(۲) ؛ افطاری را زود بخورید و سحری را به تأخیر اندازید.
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: مِن فِقهِ الرَّجُلِ فی دینِهِ تَعجیلُ فِطرِهِ و تَأخیرُ سَحورِهِ(۳) ؛ از دین شناسی مرد(فرد)، زود افطاری خوردن و تأخیر در سحری خوردن است.
● اول نماز، بعد افطار
*‌ تهذیب الأحکام عن زرارة و فضیل عن الإمام الباقر علیه السلام: «فی رَمَضانَ تُصَلّی ثُمَّ تُفطِرُ ، إلاّ أن تَکونَ مَعَ قَومٍ یَنتَظِرونَ الإِفطارَ، فَإِن کُنتَ مَعَهُم فَلا تُخالِف عَلَیهِم و أفطِر ثُمَّ صَلِّ، و إلاّ فَابدَأ بِالصَّلاةِ.»
قُلتُ: ولِمَ ذلِکَ؟ قالَ: «لِأَنَّهُ قَد حَضَرَکَ فَرضانِ: الإِفطارُ وَالصَّلاةُ، فَابدَأ بِأَفضَلِهِما، و أفضَلُهُمَا الصَّلاةُ.»
ثُمَّ قالَ: «تُصَلّی و أنتَ صائِمٌ فَتُکتَبُ صَلاتُکَ تِلکَ فَتُختَمُ بِالصَّومِ، أحَبُّ إلَیَّ.»(۴)
از امام باقر علیه السلام روایت شده است: «در (ماه) رمضان نماز می خوانی و سپس افطار می کنی، مگر آن که با گروهی باشی که منتظر افطارند. اگر با آنان بودی، بر خلاف آنان عمل نکن؛ افطار کن و سپس نماز بخوان، وگرنه اوّل، نماز بخوان.» گفتم: برای چه؟ فرمود: «برای آن که دو واجب برایت پیش آمده است: افطار و نماز. اوّل به آن بپرداز که برتر است و نماز، برترینِ آن دو است.» سپس فرمود: «نماز می خوانی، در حالی که روزه ای. پس، آن نمازت با روزه به پایان برده می شود. این نزد من، محبوب تر است.»
▪ قال الإمام الباقر علیه السلام: تُقَدِّمُ الصَّلاةَ عَلَی الإِفطارِ، إلاّ أن تَکونَ مَعَ قَومٍ یَبتَدِئونَ بِالإِفطارِ فَلا تُخالِف عَلَیهِم و أفطِر مَعَهُم، و إلاّ فَابدَأ بِالصَّلاةِ؛ فَإِنَّها أفضَلُ مِنَ الإِفطارِ، و تُکتَبُ صَلاتُکَ و أنتَ صائِمٌ أحَبُّ إلَیَّ. (۵) ؛ نماز را بر افطار مقدّم می داری، مگر آن که با گروهی باشی که اوّل، افطار می کنند. پس با آنان مخالفت نکن و با ایشان افطار کن، وگرنه اوّل، نماز بخوان؛ چرا که بهتر از افطار است و نمازت با حالت روزه نوشته می شود و این نزد من، محبوب تر است.
▪ قال الإمام الصادق علیه السلام: یُستَحَبُّ لِلصّائِمِ ـ إن قَوِیَ عَلی ذلِکَ ـ أن یُصَلِّیَ قَبلَ أن یُفطِرَ(۶)؛ برای روزه دار، مستحب است که اگر توان داشته باشد، پیش از افطار، نماز بخواند.
▪ عیون أخبار الرضا علیه السلام عن رجاء بن أبی الضحّاک ـ فی وَصفِ صَومِ الإِمامِ الرِّضا علیه السلام ـ کانَ ـ إذا أقامَ فی بَلدَةٍ عَشَرَةَ أیّامٍ ـ صائِما لا یُفطِرُ، فَإِذا جَنَّ اللَّیلُ بَدَأَ بِالصَّلاةِ قَبلَ الإِفطارِ(۷)؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از رجاء بن ابی ضحّاک، در توصیف روزه امام رضا علیه السلام نقل می‌کند: هر گاه در شهری دَه روز می ماند، روزه بود و افطار نمی کرد. پس چون شب فرا می رسید، اوّل پیش از افطار، نماز می خواند.
▪ و قَد رُوِیَ أیضا فی ذلِکَ أنَّکَ إذا کُنتَ تَتَمَکَّنُ مِنَ الصَّلاةِ و تَعقِلُها و تَأتی بِها عَلی حُدودِها قَبلَ أن تُفطِرَ، فَالأَفضَلُ أن تُصَلِّیَ قَبلَ الإِفطارِ، ...(۸) ؛ روایت شده که: هر گاه می توانستی نماز را آگاهانه و با همه حدود و آدابش، پیش از آن که افطار کنی، بخوانی، بهتر آن است که قبل از افطار کردن، نماز بخوانی؛ و اگر از کسانی بودی که دلت پیش افطار کردن بود و میل تو، تو را از نماز مشغول می کرد، اوّل، افطار کن تا وسوسه نفْسِ ملامتگر از تو برهد، جز این که شرط است که پرداختن به افطار پیش از نماز، سبب نشود که وقت نماز بگذرد.
● صدقه دادن
▪ قال الإمام الرضا علیه السلام: مَن تَصَدَّقَ وَقتَ إفطارِهِ عَلی مِسکینٍ بِرَغیفٍ، غَفَرَ الله لَهُ ذَنبَهُ، و کَتَبَ لَهُ ثَوابَ عِتقِ رَقَبَةٍ مِن وُلدِ إسماعیلَ(۹) ؛ هر کس پیش از افطار کردن، گِرده ای نان به بینوایی صدقه دهد، خداوند، گناهش را می آمرزد و برای او ثواب آزاد کردن بنده ای از فرزندان اسماعیل را می نویسد.
▪ قال الإمام الصادق علیه السلام: کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیهماالسلام إذا کانَ الیَومُ الَّذی یَصومُ فیهِ أمَرَ بِشاةٍ فَتُذبَحُ و تُقطَعُ أعضاءً و تُطبَخُ، فَإِذا کانَ عِندَ المَساءِ أکَبَّ عَلَی القُدورِ حَتّی یَجِدَ ریحَ المَرَقِ و هُوَ صائِمٌ، ثُمَّ یَقولُ: «هاتُوا القِصاعَ، اِغرِفوا لاِلِ فُلانٍ وَاغرِفوا لاِلِ فُلانٍ»، ثُمَّ یُؤتی بِخُبزٍ و تَمرٍ فَیَکونُ ذلِکَ عَشاءَهُ، صَلَّی الله عَلَیهِ و عَلی آبائِهِ(۱۰)؛ امام صادق علیه السلام فرمود که امام سجّاد علیه السلام هر روز که روزه می گرفت، دستور می داد که گوسفندی ذبح شود و قطعه قطعه و پخته گردد. عصر که می شد، بر روی دیگ ها خم می شد تا بوی آب گوشت را در حال روزه احساس کند. سپس می فرمود: «ظرف ها را بیاورید. برای فلان خانواده بریزید. برای فلان خانواده بریزید... .» سپس نان و خرمای خشک می آوردند و غذایش همان بود. درود خدا بر او و پدرانش باد!
● قرائت سوره مبارکه قدر
▪ قال الإمام زین العابدین علیه السلام: «إِنَّـآ أَنزَلْنَـهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» عِندَ فُطورِهِ و عِندَ سَحورِهِ، کانَ فیما بَینَهُما کَالمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سَبیلِ الله تَعالی(۱۱) ؛ هر کس هنگام افطاری و سحری خوردن، سوره «إنّا أنزلناه» بخواند، میان آن دو (وقت) همچون کسی خواهد بود که در راه خدا به خون خویش آغشته است.
● دعا کردن
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ لَدَعوَةً ما تُرَدُّ(۱۲) ؛ برای روزه دار، هنگام افطارش، یک دعای مستجاب است.
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ صائِمٍ دَعوَةً، فَإِذا هُوَ أرادَ أن یُفطِرَ فَلیَقُل عِندَ أوَّلِ لُقمَةٍ: یا واسِعَ المَغفِرَةِ اغفِر لی(۱۳)؛ هر روزه داری، یک دعا (ی مستجاب) دارد. پس هر گاه خواست افطار کند، هنگام اوّلین لقمه بگوید: «ای آن که آمرزشت گسترده است! مرا بیامرز!»
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لِکُلِّ عَبدٍ صائِمٍ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ عِندَ إفطارِهِ، اُعطِیَها فِی الدُّنیا أو ذُخِرَ لَهُ فِی الآخِرَةِ (۱۴) ؛ هر بنده روزه داری، هنگام افطارش، یک دعای مستجاب دارد، که آن، یا در دنیا به او داده می شود و یا برای آخرتش ذخیره می شود.
روایت شده شده که : هر گاه می توانستی نماز را آگاهانه و با همه حدود و آدابش، پیش از آن که افطار کنی، بخوانی، بهتر آن است که قبل از افطار کردن، نماز بخوانی؛ و اگر از کسانی بودی که دلت پیش افطار کردن بود و میل تو، تو را از نماز مشغول می کرد، اوّل، افطار کن تا وسوسه نفْسِ ملامتگر از تو برهد، جز این که شرط است که پرداختن به افطار پیش از نماز، سبب نشود که وقت نماز بگذرد.
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا تُرَدُّ دَعوَتُهُم: الصّائِمُ حَتّی یُفطِرَ، وَالإِمامُ العادِلُ، و دَعوَةُ المَظلومِ(۱۵) ؛ سه نفرند که دعایشان رد نمی شود: روزه دار، تا آن که افطار کند؛ پیشوای دادگر؛ و نفرین ستم دیده.
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أربَعَةٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَةٌ حَتّی تُفتَحَ لَهُم أبوابُ السَّماءِ و تَصیرَ إلَی العَرشِ: ... وَالصّائِمُ حَتّی یُفطِرَ (۱۶)؛ چهار نفرند که دعایی از آنان رد نمی شود، تا آن که درهای آسمان برای آنان گشوده شود و دعایشان به عرش برسد: ... (یکی از آنان) روزه دار، تا آن که افطار کند.
●خواندن دعای پیش از افطار ماه رمضان
▪ إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ قالَ: بِاسمِ اللهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلی رِزقِکَ أفطَرتُ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ (۱۷) ؛ پیامبر صلی الله علیه و آله، هر گاه افطار می کرد، می گفت: «به نام خدا. خدایا! برای تو روزه گرفتم و بر روزیِ تو افطار کردم. از من بپذیر! همانا تو شنوای دانایی.»
▪ عمل الیوم واللیلة عن ابن عبّاس: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ یَقولُ: اللّهُمَّ لَکَ صُمنا و عَلی رِزقِکَ أفطَرنا، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۱۸) ؛ به نقل از ابن عبّاس ـ پیامبر خدا، هر گاه افطار می کرد، می گفت: «خدایا! برای تو روزه گرفتیم و بر روزیِ تو افطار کردیم. پس از ما بپذیر! همانا تو شنوای دانایی.»
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إذا قُرِّبَ إلی أحَدِکُم طَعامٌ و هُوَ صائِمٌ فَلیَقُل: بِاسمِ الله وَالحَمدُللهِِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلی رِزقِکَ أفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ، سُبحانَکَ و بِحَمدِکَ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۱۹) ؛ هر گاه نزدیک یکی از شما که روزه است، غذایی آوردند، بگوید: «به نام خدا، و حمد از آنِ خداست. خداوندا! برای تو روزه گرفتم و بر روزیِ تو افطار کردم و بر تو توکّل نمودم. تو منزّهی و تو را می ستایم. از من بپذیر! همانا تو شنوای دانایی.»
▪ عمل الیوم واللیلة عن معاذ: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ قالَ: الحَمدُلله الَّذی أعانَنی فَصُمتُ، و رَزَقَنی فَأَفطَرتُ(۲۰) ؛ پیامبر خدا، هر وقت افطار می کرد، می گفت: «سپاس، خدایی را که مرا یاری کرد تا روزه گرفتم و روزی ام داد تا افطار کردم.»
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ دَعوَةً: اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ أن تَغفِرَ لی ذُنوبی(۲۱) ؛ روزه دار را هنگام افطارش، دعایی چنین است: «پروردگارا! تو را به آن رحمتت که هر چیز را فرا گرفته است، می خوانم که گناهانم را بیامرزی.»
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ یَصومُ فَیَقولُ عِندَ إفطارِهِ: «یا عَظیمُ یا عَظیمُ؛ أنتَ إلهی لا إلهَ لی غَیرُکَ، اِغفِر لِیَ الذَّنبَ العَظیمَ؛ إنَّهُ لا یَغفِرُ الذَّنبَ العَظیمَ إلاَّ العَظیمُ» إلاّ خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ کَیَومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ(۲۲)؛ هیچ بنده ای نیست که روزه بگیرد و هنگام افطارش بگوید: «ای بزرگ، ای بزرگ! تو معبود منی. هیچ معبودی جز تو نیست. گناه بزرگ مرا بیامرز! همانا گناه بزرگ را جز بزرگ نمی آمرزد» ، مگر آن که از گناهانش بیرون می آید ، همچون روزی که مادرش او را زاده است.
▪ قال الإمام الباقر علیه السلام: جاءَ قَنبَرٌ مَولی عَلِیٍّ علیه السلام بِفِطرِهِ إلَیهِ ... فَلَمّا أرادَ أن یَشرَبَ قالَ: بِاسمِ اللهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمنا و عَلی رِزقِکَ أفطَرنا، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ(۲۳) ؛ قنبر، غلام علی علیه السلام، افطاری را نزد وی آورد... . چون خواست بیاشامد، فرمود: «به نام خدا . خداوندا! برای تو روزه گرفتیم و با روزیِ تو افطار کردیم. پس، از ما بپذیر! همانا تو شنوای دانایی.»
▪ قال الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام: إذا أمسَیتَ صائِما فَقُل عِندَ إفطارِکَ: «اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلی رِزقِکَ أفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ» یُکتَب لَکَ أجرُ مَن صامَ ذلِکَ الیَومَ(۲۴) ؛ امام کاظم علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام فرمود: چون روزه بودی، هنگام افطار خویش بگو: «خداوندا! برای تو روزه گرفتم و بر روزیِ تو افطار کردم و بر تو توکّل نمودم» تا برایت پاداش کسی را بنویسند که آن روز را روزه داشته است.
▪ قال الإمام الرضا علیه السلام: مَن قالَ عِندَ إفطارِهِ: «اللّهُمَّ لَکَ صُمنا بِتَوفیقِکَ و عَلی رِزقِکَ أفطَرنا بِأَمرِکَ، فَتَقَبَّلهُ مِنّا وَاغفِر لَنا إنَّکَ أنتَ الغَفورُ الرَّحیمُ» غَفَرَ الله ما أدخَلَ عَلی صَومِهِ مِنَ النُّقصانِ بِذُنوبِهِ (۲۵)؛ هر کس هنگام افطارش بگوید: «خداوندا! با توفیق تو، برایت روزه گرفتیم و به فرمان تو با روزی ات افطار کردیم. پس، آن را از ما بپذیر و ما را بیامرز! همانا تو آمرزنده مهربانی»، خداوند، کاستی هایی را که او با گناهانش بر روزه اش وارد کرده، می آمرزد.
● افطار با خرما یا کشمش یا شیرینی یا شیر یا آب وِلَرم
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: أفضَلُ ما یَبدَأُ بِهِ الصّائِمُ بِزَبیبٍ أو شَیءٍ حُلوٍ(۲۶) ؛ برترین چیزی که روزه دار، افطارش را با آن آغاز می کند، کشمش یا چیزی شیرین است.
▪ قال الإمام الصادق علیه السلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله أوَّلُ ما یُفطِرُ عَلَیهِ فی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ، و فی زَمَنِ التَّمرِ التَّمرُ(۲۷) ؛‌ اوّلین چیزی که پیامبر خدا روزه اش را با آن افطار می کرد، در زمانِ رُطَب، رطب بود و در زمانِ خرما، خرما. (رُطَب، خرمای رسیده است و تَمر، خرمای خشک.)
▪ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: مَن أفطَرَ عَلی تَمرٍ حَلالٍ، زیدَ فی صَلاتِهِ أربَعُمِئَةِ صَلاةٍ(۲۸) ؛ هر کس با خرمای حلال افطار کند، به پاداش نمازش به اندازه چهارصد نماز افزوده می شود.
▪ قال الإمام الباقر علیه السلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا صامَ فَلَم یَجِدِ الحَلواءَ أفطَرَ عَلَی الماءِ(۲۹) ؛ پیامبر خدا، هر گاه روزه بود و حلوا (شیرینی) نمی یافت، با آب افطار می کرد.
▪ قال الإمام الصادق علیه السلام: کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ بَدَأَ بِحَلواءَ یُفطِرُ عَلَیها، فَإِن لَم یَجِد فَسُکَّرَةٍ أو تَمَراتٍ، فَإِذا أعوَزَ ذلِکَ کُلُّهُ فَماءٍ فاتِرٍ، و کانَ یَقولُ: یُنَقِّی المَعِدَةَ وَالکَبِدَ، ...(۳۰) ؛ پیامبر خدا، هر گاه افطار می کرد، با حلوا (شیرینی) آغاز می کرد و اگر نمی یافت، با شِکر یا چند خرما و اگر اینها هم نبودند، با آب ولرم افطار می کرد و می فرمود: «معده و کبد را تمیز می کند و بو و دهان را خوش بو می سازد و دندان ها را محکم می کند و سیاهی چشم را تقویت می کند و مردمک چشم را پر نور می سازد و گناهان را کاملاً می شوید و هیجان و رگ ها و صفرای غالب را می نشاند و بلغم را قطع می کند و حرارت معده را آرام می کند و سردرد را می برد.»
▪ قال الإمام الباقر علیه السلام: إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَستَحِبُّ أن یُفطِرَ عَلَی اللَّبَنِ(۳۱) ؛ علی علیه السلام خوش می داشت که با شیر، افطار کند.
▪ قال الامام الصادق علیه السلام: الإِفطارُ عَلَی الماءِ یَغسِلُ الذُّنوبَ مِنَ القَلبِ (۳۲) ؛ افطار با آب، آلودگی ها را از دل می شوید.

پی‌نوشت‌ها:
۱- صحیح البخاری: ۲/ ۶۹۲/۱۸۵۶، صحیح مسلم: ۲/۷۷۱/۴۸، سنن الترمذی: ۳/۸۲/۶۹۹، مسند ابن حنبل: ۸/۴۲۶/۲۲۸۶۸، کنز العمّال: ۸/۵۱۱/۲۳۸۸۶ .
۲- المعجم الکبیر: ۲۵/۱۶۳/ ۳۹۵، اُسدالغابة: ۷/۳۱۰/۷۴۲۶، الفردوس: ۲/۱۰/۲۰۸۴، سلسلة الأحادیث الصحیحة: ۴/۳۷۵ /۱۷۷۳، کنز العمّال: ۸/۵۱۰/۲۳۸۷۹ .
۳- تاریخ دمشق: ۵۲/۱۳۸/۱۰۹۵۶ عن أنس، کنز العمّال: ۸/۵۱۱/۲۳۸۹۰ .
۴- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۸/۵۷۰، مصباح المتهجّد: ۶۲۶ .
۵- المقنعة: ۳۱۸ .
۶- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۵، الإقبال: ۱/۲۳۷، بحارالأنوار: ۹۸/۸/۲ .
۷- عیون أخبارالرضا علیه السلام: ۲/۱۸۲/۵، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۴/۱۲.
۸- المقنعة : ۳۱۸ .
۹- فضائل الأشهر الثلاثة: ۹۶/۸۰ ، بحارالأنوار: ۹۶/۳۱۸/۱۰ .
۱۰- الکافی: ۴/۶۸/۳، المحاسن: ۲/۱۵۸/۱۴۳۲، من لا یحضره الفقیه: ۲/۱۳۴/۱۹۵۵، مکارم الأخلاق:۱/۲۹۷/۹۳۰، المناقب لابن شهر آشوب: ۴/۱۵۵، بحارالأنوار : ۹۶/۳۱۷/ ۶.
۱۱- الإقبال: ۱/۲۴۰ .
۱۲- سنن ابن ماجه:۱/۵۵۷/۱۷۵۳، المستدرک علی الصحیحین:۱/۵۸۳/۱۵۳۵، الدعاء للطبرانی: ۲۸۶/۹۱۹، کنز العمّال: ۸/۴۴۷/۲۳۵۸۵؛ بحارالأنوار: ۹۶/۲۵۵/۳۳ .
۱۳- مسند الشهاب: ۲/۱۲۸/۱۰۳۱، الدعوات: ۲۶/۴۴ .
۱۴- نوادر الاُصول: ۱/۱۹۰، کنز العمّال: ۸/۴۵۱/۲۳۶۱۳ .
۱۵- سنن الترمذی: ۵/۵۷۸/۳۵۹۸ ، سنن ابن ماجه:۱/۵۵۷/۱۷۵۲، مسند ابن حنبل: ۳ /۱۷۱/۸۰۴۹، صحیح ابن حبّان: ۸/۲۱۵/۳۴۲۸، السنن الکبری: ۳/۴۸۱/۶۳۹۳ .
۱۶- الکافی: ۲/۵۱۰/۶، من لایحضره الفقیه: ۲/۲۲۶/۲۲۵۵، فضائل الأشهر الثلاثة: ۸۶/۶۴، الأمالی للصدوق: ۳۳۷/۳۹۴.
۱۷- الدعاء للطبرانی: ۲۸۶/۹۱۸، المعجم الصغیر: ۲/۵۲، المعجم الأوسط : ۷/۲۹۸/۷۵۴۹، کنز العمّال: ۷/۸۱/۱۸۰۵۷ .
۱۸- عمل الیوم واللیلة لابن السنی: ۱۶۹/۴۸۰، المعجم الکبیر: ۱۲/۱۱۴/۱۲۷۲۰.
۱۹- کنز العمّال: ۸/۵۰۹/۲۳۸۷۳.
۲۰- تاریخ بغداد: ۱۲/۷۵/۶۴۸۲، الأذکار: ۱۷۲، کنز العمّال: ۷/۸۱/۱۸۰۵۸.
۲۱- المستدرک علی الصحیحین: ۱/۵۸۳/۱۵۳۵، سنن ابن ماجه: ۱/۵۵۷/۱۷۵۳، مستدرک الوسائل: ۷/۳۶۱/۸۴۱۷ .
۲۲- الإقبال: ۱/۲۴۰، البلد الأمین: ۲۳۱، المصباح للکفعمی: ۸۳۲، بحار الأنوار: ۹۸/۱۱/۲؛ تاریخ دمشق: ۵۴/۲۳۸/۱۱۴۷۹، کنز العمّال: ۸/۶۱۴/۲۴۴۰۰ .
۲۳- تهذیب الأحکام: ۴/۲۰۰/۵۷۸، مصباح المتهجّد: ۶۲۶/۷۰۴، بحار الأنوار: ۴۰/۳۳۹/۲۴.
۲۴- الإقبال: ۱/۲۴۶، بحارالأنوار: ۹۸/۱۵/۲ .
۲۵- فضائل الأشهر الثلاثة: ۹۶/۸۱، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۲/۶ .
۲۶- الفردوس: ۱ /۳۵۸/۱۴۴۵، بحارالأنوار: ۶۲/۲۹۶ .
۲۷- الکافی:۴/۱۵۳/۶، المحاسن:۲/۳۴۱/۲۱۷۳، دعائم الإسلام: ۲/۱۱۱/۳۶۳، بحار الأنوار: ۹۶/۳۱۴/۱۵ .
۲۸- الإقبال: ۱/۲۴۲، بحارالأنوار: ۹۸/۱۲/۲.
۲۹- الکافی:۴/۱۵۲/۱.
۳۰- الکافی: ۴/۱۵۳/۴، المقنعة: ۳۱۷، مکارم الأخلاق: ۱/۶۹/۸۶، روضة الواعظین:۳۴۱، بحار الأنوار: ۱۶/۲۴۲.
۳۱- تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۴، الإقبال:۱/۲۴۲، المحاسن: ۲/۲۹۲/۱۹۵۷، بحار الأنوار: ۹۸/۱۲/۲ .
۳۲- الکافی: ۴/۱۵۲/۳، تهذیب الأحکام: ۴/۱۹۹/۵۷۲، ثواب الأعمال: ۱۰۴/۱، الإقبال:۱/۲۴۲، الدعوات: ۷۹/۱۹۵.

منبع : خبرگزاری رسا