«برنامه آموزشی» اولویت پیشگیری از فساد مالی در جوامع

موفقیت یا شکست راهبردهای کلان دولت ها در مقابله با پدیده فساد را می توان به این واقعیت وابسته دانست که تاچه حد درباره بهای واقعی فساد و پیامدهای وخیم آن در افکار عمومی نگرانی ایجاد شده است، بنابراین آماده سازی افکار عمومی جامعه در راستای حمایت موثر از اقدامات ضدفساد،امری فوق العاده تلقی می شود.
با توجه به این واقعیت که فساد مالی و اقتصادی امروزه به معضلی جهانی تبدیل شده است و تمامی کشورهای جهان اعم از توسعه یافته در حال توسعه و جهان سوم از پیامدهای مخرب آن در امان نمی باشند، بحث در خصوص اقدامات و تدابیری که بتوانند از بروز چنین معضلی پیشگیری نماید و یا اینکه در صورت وقوع آن، مرتکبین را مجازات و خسارات وارده را جبران کند اهمیتی دوچندان می یابد.
بر پایه این مسئله که مهمترین عامل اجتماعی موجد فساد، جهل و عدم آگاهی عمومی نسبت به ماهیت فساد، پیامدهای وخیم آن و چگونگی مقابله با آن است، در این مقاله برنامه ای مورد بحث و بررسی قرار می گیرد که هدف عمده از توسل به آن ارتقای سطح آگاهی و هوشیاری عموم اعضای جامعه نسبت به پدیده فساد و نحوه مقابله با آن است که در نهایت موجبات پیشگیری از بروز رفتارهای فساد آلود را فراهم می آورد. بحث در خصوص اهمیت و ضرورت وجود چنین برنامه ای و محتوی ماهوی آن نیز جایگاهی ویژه در این نوشتار دارد.
● مقدمه:
فساد مالی و اقتصادی امروزه پدیده ای جهانی است، معضلی که در دهه های اخیر بویژه در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه که تدابیر قدرتمندی در برخورد با آن نداشته اند به سطح بی سابقه ای رسیده است ؛ هر چند تمامی کشورهای جهان با هر میزان ثروت و قدرت نمی توانند ادعای مصونیت از پیامدهای مخرب آن را ابراز کنند.
به هر حال یکی از عناصر ذاتی هر بحث راجع به فساد، چارچوب حقوقی و قضایی است که فساد در آن رخ می دهد و اینکه چگونه این چارچوب می تواند به از میان بردن آن کمک کند.
مقابله با فساد مالی و اقتصادی دارای دو جنبه مجزی و منفک و در عین حال مرتبط با یکدیگر است. اولین جنبه، تدابیر پیشگیرانه مقابله با فساد مالی و اقتصادی است که سعی در ایجاد محیطی عاری از فساد دارد. دومین جنبه شامل قوانین ضدفسادی است که هدفشان مقرر کردن ابزارهای جبرانی و تنبیهی مناسب در مقابله با فساد مالی و اقتصادی است.
از این دیدگاه و صرف نظر از اینکه مبنای مورد توافق ما از مفهوم و انواع فساد چه باشد، مطالعات انجام شده در نهادهای معتبر بین المللی و کشورهای پیشرو در امر مبارزه با فساد حاکی از این واقعیت است که مهمترین عامل اجتماعی وقوع فساد، استمرار و گسترش آن در درجه اول به عدم آگاهی عمومی در خصوص ماهیت فساد، علل ارتکاب و عواقب وخیم آن و در گام بعدی عدم آگاهی عمومی در خصوص ماهیت فساد، علل ارتکاب و عواقب وخیم آن و در گام بعدی عدم آگاهی عمومی در خصوص شیوه های پیشگیری از ارتکاب فساد و مقابله با آن است.
عدم آگاهی در خصوص ماهیت فساد و پیامدهای آن سبب تسهیل ارتکاب فساد می گردد، از این جهت که مرتکبین آن یا اصلا نمی دانند آنچه که مرتکب یا متحمل می شوند از مصادیق فساد است یا اینکه به دلیل عدم اعتقاد به قبح رفتاری که مرتکب می شوند به راحتی آن را انجام می دهند و حتی در پاره ای از موارد ممکن است ارتکاب فساد را نوعی زیرکی و زرنگی به حساب آورند.
بر پایه همین تحلیل و در راستای پیشگیری از بروز رفتارهای فسادآلود، برنامه آموزش عمومی به عنوان یک اقدام پیشگیرانه اجتماعی قابل بحث و بررسی است. هدف عمده در این برنامه ارتقای سطح آگاهی و هوشیاری عموم مردم نسبت به پدیده فساد و نحوه مقابله با آن است، به نحوی که شهروندان جامعه شخصا از ارتکاب رفتارهای فاسد اهتراز ورزند و از کارگزاران بخش عمومی نیز انتظار صداقت و سلامت داشته باشند.
۱) اهمیت و ضرورت
آموزش یکی از عوامل موثردر کاهش و پیشگیری از فساد است. برای آنکه مردم جامعه ای بتوانند با فساد مقابله کنند و خود از ارتکاب آن اهتراز ورزند، آموزش و آگاه سازی آنان امری لازم و ضروری است. آموزش کارکنان دولتی در خصوص نحوه برخورد با فساد و بیان شیوه های گزارش دهی و آگاهی دادن به شهروندان در خصوص ماهیت فساد و پیامدهای وخیم آن و تشویق آنان به برقراری ارتباط بدون واسطه با مسئولان امر مبارزه با فساد، اقدامی لازم و ضروری است.
در واقع برای آنکه مردم جامعه ای بتوانند با فساد مقابله کنند و خود از ارتکاب آن اهتراز ورزند، پیش شرطی منطقی وجود دارد و آن آموزش و آگاهی سازی آنان است. انتظار مقابله با فساد از جامعه ای ناآگاه و بی خبر از پیامدهای وخیم فساد و شیوه های ارتکاب آن، انتظاری غیرمعقول و نادرست است، لذا در طراحی و پی ریزی رهیافتی موثر و کارآمد در جهت پیشگیری از فساد و مقابله با آن می بایست به آموزش عمومی به عنوان اصلی تخطی ناپذیر نگریست.
یکی از مهمترین دلایل توجه به امر، آموزش عمومی است که مردم می توانند به عنوان بزرگترین منبع اطلاعاتی برای نهادهای مبارزه با فساد ایفای نقش کنند.
باید به شهروندان آسیب دیده و همچنین مطلعین از وقوع رفتارهای فاسد آموخت که با جدیت شکایتشان را دنبال نمایند. باید آنها را متقاعد کرد که هیچ خطری آنها را تهدید نمی کند و اگر آنها از شکایتشان صرف نظر و نهادهای مبارزه با فساد را از وقوع رفتارهای فاسد مطلع نکنند، این کلیت جامعه مدنی است که آسیب می بیند.
در نهایت اینکه منتفع واقعی این برنامه، جامعه مدنی است. جامعه ای که از رهگذر آموزش و آگاه سازی در راه مبارزه با فساد و عواقب وخیم آن گام برمی دارد.
۲) محتوای برنامه آموزش عمومی
مردم می بایست یاد بگیرند:
▪ رشوه نپردازند و تقاضای پرداخت رشوه نکنند.
▪ در صورت بروز فساد، وقوع آن را به مراجع ذی صلاح اطلاع دهند.
▪ در مبارزات سیاسی رای شان را نفروشند.
▪ به کودکانشان ارزش های صحیح را بیاموزند.
تحقق این اهداف نیز در گرو برخورداری مردم از برنامه های آموزشی است که متضمن اطلاعات دقیقی در خصوص ماهیت فساد و نحوه وقوع و گزارش آن و سازوکارهای مقابله با آن باشد.
به نظر می رسد مواردی که در ادامه عنوان می شود می بایست در محتوای یک برنامه آموزش عمومی موثر در مقابله و پیشگیری از فساد لحاظ شود؛ مواردی که حداقل اطلاعات لازم درخصوص فساد را در اختیار مردم می گذارد و آنان را در امر مقابله با فساد تجهیز می کند، البته این موارد حصری نیست و می توان موارد دیگری را نیز با توجه به امکانات و ضرورتها بدان اضافه کرد.
۱-۲) ماهیت فساد (مالی و اقتصادی)
اساسا تا به امروز تعاریف زیادی از فساد مالی و اقتصادی ارائه شده، اما در جوامع گوناگون بر حسب نگرش ها و برداشت ها، این تعاریف متفاوت است. در سطح بین المللی نیز با تلقی های متفاوتی از مفهوم فساد مالی و اقتصادی رو به رو هستیم.
اما در سطح ملی و برای اینکه مردم و خصوصا کارگزاران بخش عمومی تصویر و درک روشنی از فساد داشته باشند می بایست در محتوای برنامه آموزش عمومی، فصلی را به ماهیت فساد و نحوه وقوع آن اختصاص داد. خصوصا این مسئله درباره کارگزاران بخش عمومی اهمیتی دوچندان می یابد، چرا که آنان همواره و به واسطه ماهیت فعالیت شان در بخش عمومی در معرض ارتکاب فساد قرار دارند، لذا می بایست در طی یک برنامه آموزشی خاص به درک روشنی از این مسئله برسند.
۲-۲) هزینه های فساد
در اینکه فساد بسیار نامطلوب است و هزینه های مستقیم و غیر مستقیم گزافی را بر جامعه تحمیل می کند اتفاق نظر وجود دارد. فقر، بهداشت ضعیف، امید زندگی پایین، توزیع نابرابر درآمد و ثروت، نرخ رشدهای پایین و حتی منفی برای بعضی از کشورها و شکست برنامه های توسعه ای آنان تنها بخشی از پیامدهای نامطلوب فساد است.
بعضی از نویسندگان پیامدهای فساد مالی و اقتصادی را در یک تقسیم بندی کلی به چهار دسته پیامدهای اقتصادی، پیامدهای سیاسی، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی و پیامدهای اداری تقسیم کرده اند و به شرح مبسوط آنان پرداخته اند.
به هر حال برای جلب پشتیبانی عمومی می بایست برای اعضای جامعه مدنی ثابت شود که فساد امری مضر و نامطلوب است. خصوصا در جامعه ای که مردم با دولت تعامل دارند، اهمیت آشنایی آنان با مضرات فساد دوچندان است. می توان به افرادی که با دولت معامله دارند درباره هزینه ها و غیر قطعی بودن جریان مناقصات فاسد توضیح داد و به مخاطبان عام تر نیز درباره افزایش هزینه ها و کاهش منافع توضیحاتی ارائه کرد.
باید این واقعیت که فساد باعث ضرر کلی به جامعه می شود و تنها افراد کمی را منتفع می سازد برای توده مردم اثبات شود. مردم باید بدانند که شاید با ارتکاب رفتاری فاسد اندکی منتفع شوند، اما در نهایت و با وقوع فساد این خود و فرزندانشان هستند که ضرر بیشتری می کنند.
۳-۲) اطلاعات مربوط به برنامه های مقابله با فساد
یکی از موضوعاتی که همواره بر وجود آن در محتوای برنامه آموزش عمومی در مقابله با فساد تاکید می شود، ترویج و نشر اطلاعات مربوط به برنامه های مقابله با فساد است. در واقع مردم می بایست همیشه از وجود چگونگی اجرای برنامه هایی که در مبارزه با فساد در جامعه و محیط زندگی شان در جریان است مطلع باشند تا از رهگذر این آگاهی، امکان جلب همکاری و پشتیبانی آنان از برنامه های پیشگیرانه و سرکوب گرانه در مواجهه با فساد وجود داشته باشد.
حتی می بایست از این طریق اطلاعات ویژه ای در خصوص نحوه و چگونگی همکاری با نهادهای تخصصی مبارزه با فساد را در اختیار مردم و کارمندان دولتی گذاشت. برای مثال نشانی و شماره تلفن مراجعی که در صورت وقوع فساد می توان به آنها گزارش داد می تواند به شکلی خاص مد نظر قرار گیرد.
این اعتقاد که مبارزه با فساد به نفع جامعه است و پشتیبانی عمومی از برنامه های مقابله با فساد امری لازم و ضروری می بایست به خوبی در توده اعضای جامعه مدنی بوجود آید. باید توجه داشت که اصولا موضوع متقاعد نمودن مطلعین و بزه دیدگان از فساد از این واقعیت که در صورت گزارش فساد، نامشان محفوظ باقی خواهد ماند و از آنها حمایت می شود و به هر شکلی از انتقام جویی دور نگه داشته خواهند شد، دارای اهمیت است.
۴-۲) پیام های کیفری
در محتوای یک برنامه آموزش عمومی قوی و موثر همواره می بایست سهمی در خور توجه برای آشنایی اعضای جامعه مدنی بویژه کارگزاران بخش عمومی، با احکام کیفری که در مقابله با فساد وضع شده اند در نظرگرفت.
اصولا انتشار پیام های کیفری می تواند حاوی دستورات پیشگیرانه برای مجرمین بالقوه باشد. در این حالت با تهدید کیفری تابعان حقوق کیفری از یک سو و به اجرا گذاشتن این تهدید از طریق مجازات کسانی که ممنوعیت های کیفری را نقض کرده اند به پیشگیری از ارتکاب جرایم کمک می شود.
جرم انگاری رفتارهای فاسد از جانب قانونگذار، حاوی پیام بازدارندگی از ارتکاب آن برای مخاطبان است. در واقع گنجاندن پیام های کیفری در محتوای برنامه آموزش عمومی همواره به مخاطبین آنها هزینه بالای ارتکاب فساد را گوشزد و آنها را تشویق به رعایت درستکاری و صداقت می کند.
حتی در سطحی گسترده تر انتشار اخبار و اطلاعاتی در رابطه با مراحل تحقیق، تعقیب و صدور احکام کیفری و رسیدگی های انتظامی در پرونده های فساد می تواند فوق العاده کارگشا باشد. انتشار این دسته از اخبار و اطلاعات همانند انتشار پیام های کیفری، ضمن اینکه حاوی پیام بازدارندگی برای مخاطبین آنان است، نشانگر هوشیاری و اطلاع ماموران مبارزه با فساد و عزم راسخ آنان در مقابله با این معضل می باشد.
در صورتی که انتشار این گونه اخبار و اطلاعات از مجری رسانه های جمعی خصوصا مطبوعات کثیرالانتشار صورت پذیرد، ضمن برانگیخته کردن علاقه مردم به دنبال کردن موضوع ، امکان نظارت هرچه بهتر آنها و برخورداری از حمایت جامعه مدنی از طرح های مقابله با فساد را به نحو شایسته تری افزایش می دهد.
۵-۲) تجربیات فرا ملی
با توجه به این واقعیت که فساد معضلی جهانی است و کشورهای مختلف جهان با هر سطح از پیشرفت مادی و صنعتی با آن دست به گریبان هستند، می توان از طریق بیان و انتشار تجربیات موفق دیگر کشورها در امر مبارزه با فساد، به راهکارهای جدیدی در این حوزه دست یافت.
بیان تجربیات موفق دیگر کشورها و اینکه چگونه توانسته اند فساد را تا حد زیادی کاهش دهند و با آن مقابله موثر کنند می تواند باعث ارتقای اعتماد به نفس عمومی در نزد مردم و خصوصا کارگزاران بخش عمومی شود. امروزه در جهان سازمان های بین المللی نیز وجود دارند که به شکل تخصصی به موضوع فساد پرداخته اند و مجموعه‌های درونی از راهکارهای مواجهه با فساد را تهیه و تدوین کرده اند که انتشار این قبیل از اسناد نیز می تواند بسیار موثر و راهگشا باشد.
۳) ابزار برنامه آموزش عمومی
چیزی که در اینجا مورد بحث قرار می گیرد، ابزار و وسایلی است که از طریق آنها می توان پیام های مبارزه با فساد را به مخاطبان عام و خاص ارائه کرد و در پی آن، نقاط ضعف و قوت هر کدام از آنها را برشمرد. همانند محتوا، ابزارهای ارتباطی نیز تا حد زیادی به مخاطبان آنها بستگی دارد.
نمی توان تنها با غنی سازی محتوای ماهوی برنامه آموزش، امید زیادی به پیشگیری از فساد و مقابله با آن داشت، بلکه می بایست با استخدام ابزار ارتباطی قوی و موثر و توجه به معایب و مزایای هر کدام از آنها، زمینه انتقال فراگیر پیامدهای ضدفساد را فراهم آورد.
برخی از این ابزار ارتباطی به شرح زیر هستند:
۱-۳) رسانه های جمعی (رادیو، تلویزیون و مطبوعات کثیر الانتشار)
رسانه های جمعی به واسطه برخورداری از طیف وسیع مخاطبان و سرعت بالای انتقال اخبار و اطلاعات، اولین و مهمترین گزینه جهت انتقال پیام های ضد فساد هستند. می توان از رسانه های جمعی برای دسترسی عمومی مردم به اطلاعات و برنامه های مقابله با فساد استفاده کرد.
گزارش فساد در رسانه ها مانع اعمال نفوذ افراد برای سکوت نگاه داشتن و عدم پیشگیری فساد می شود و لاجرم افشای فساد در رسانه ها، هزینه های اجتماعی و سیاسی فساد را برای مرتکبین آنها افزایش می دهد. آنچه در این میان حائز اهمیت است برخورد صادقانه با مردم است.
نمی بایست به بهانه هایی همچون مصلحت اندیشی و حفظ آرامش فضای جامعه، اطلاعات غیرواقعی و نادرست آنهم از طریق رسانه های جمعی به مردم داد، لذا در تهیه اطلاعات برای رسانه ها نمی بایست آنها را تعریف یا دستکاری کرد. می بایست جامعه را متقاعد کرد که رسانه‌ها هم در خصوص موفقیت ها و هم در خصوص شکست طرح های مقابله با فساد دست به تهیه گزارش و برنامه می زنند.
برای دسترسی هرچه بهتر به مردم (از طریق رسانه های جمعی) می بایست به عواملی همچون با سوادی، ارائه اخبار و گزارشات در قالب های مناسب زبانی و فرهنگی و برخورداری مخاطبان از امکانات فنی مناسب (همچون تلفن، گیرنده های رادیویی یا تلویزیونی و...) توجه کرد.
۲-۳) برگزاری همایش، نشست و کارگاه آموزشی
شاید بتوان ازطریق رسانه های جمعی مخاطب عام را راضی کرد ؛ اما عمدتا مخاطبان و اقشار خاصی وجود دارند که نیازمند ابزار انتقالی موثرتری در بحث آموزش هستند. برگزاری همایش نشست و کارگاه آموزشی متضمن فایده بیشتر برای این دسته از مخاطبان است. اولین فایده تمسک به چنین وسایلی، امکان برقراری ارتباط دوجانبه میان امر مبارزه با فساد (خصوصا در حوزه آموزش عمومی) با مخاطبان است.
این ارتباط دوسویه می شود تا با اطلاع از نقطه نظر مخاطبان و نظرخواهی از آنان در خصوص شیوه های مبارزه با فساد، امکان اصلاح شیوه های مبارزه با فساد و کارآمدی هرچه بیشتر آنها به نحو شایسته تری فراهم آید.
فایده دیگر اینکه، شاید اخبار و اطلاعاتی وجود داشته باشند که به سبب وجود بعضی از معاذیر قابلیت انتشار از رسانه های جمعی را نداشته باشند (مثل تخصصی بودن طبقه ای از اخبار و اطلاعات به نحوی که تنها به درد قشرخاصی همچون کارگزاران دولتی بخورد)، در حالی که برای تهیه و تدوین این قبیل ازاطلاعات هزینه زیادی صرف شده است که در نتیجه توسل به چنین وسایلی می تواند زمینه انتقال چنین اطلاعاتی را فراهم آورد.
اما اشکال عمده در رابطه با چنین ابزاری، پرهزینه بودن و زمان بری بالای آنهاست که می بایست در کنار فواید و مزایای آن مورد توجه قرار گیرد.
۳-۳) اینترنت
می توان از اینترنت هم در جهت انتشار پیامها و اخباری که در مقابله با فساد تهیه می شوند استفاده کرد و هم اینکه از مردم خواست از طریق اینترنت و در صورت مشاهده و اطلاع از رفتاری فاسد آن را به مراجع ذیربط گزارش کنند. امکان برقراری ارتباط دوسویه، مقرون به صرفه و سریع از لحاظ زمانی میان نهادهای مبارزه با فساد و مخاطبان آنها از ویژگیهای با ارزش این وسیله ارتباطی است.
اینترنت فی الواقع رسانه ای ارزان قیمت و مطرح در سطح جهانی است که بواسطه انعطاف پذیری بالا، جذابیت و تاثیرگذاری فوق العاده ای که داراست می تواند در پیشگیری از فساد و مبارزه با آن به خوبی مورد توجه قرار گیرد.
اینترنت به نحوی طراحی شده که امکان محدود کردن دسترسی به اطلاعات در آن وجود ندارد و کاربران آن به خوبی و پس از مدتی تلاش در محیط اینترنت طرق دستیابی به سایت هایی که امکان دارد دسترسی به آنها از سوی دولت ها محدود شده باشند را می یابند.
دولت ها می بایست سایت های تخصصی مبارزه با فساد ایجاد کنند و به شکلی منظم و روزآمد اخبار و اطلاعاتی که در این ابطه وجود دارد در آنها منتشر و ترویج کند. خصوصا می بایست اخباری درباره نحوه اجرا و نتایج طرح های ضدفساد انتشار یابد تا امکان آگاهی مردم از آنها و نظارت موثر بر آنها بوجود آید.
اشکال عمده اینترنت در حال حاضر، خصوصا در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم عدم امکان دسترسی بسیاری از مردم به آن است. ضمن اینکه استفاده از اینترنت متضمن آشنایی با پاره ای از اطلاعات فنی است که می بایست به افراد آموزش داده شود. با این حال و علی رغم رشد فزاینده کاربران اینترنتی در جهان هنوز هم در ترویج و انتشار اخبار و اطلاعات مقابله با فساد، استفاده از رسانه های جمعی همانند رادیو و تلویزیون و نشریات کثیرالانتشار قرار دارد.
۴) چالش ها و محدودیت ها
با توجه به این موضوع که عمدتا نهادهای متولی امر آموزش در جوامع امروزی متفاوت و متغیر می باشند ایجاد هماهنگی میان آنها کاری دشوار و نیازمند صرف وقت بسیار است و اگر این هماهنگی به خوبی صورت نپذیرد امکان دوباره کاری و اتلاف منابع مادی در این رابطه بسیار متحمل است. اصلاح و ارتقای سطح آگاهی های مردمی در خصوص معضل فساد و مبارزه با آن امری فوق العاده پر هزینه، زمان بر و دشوار است و نمی توان در مدت زمانی کوتاه و انجام چند برنامه موقت در این حوزه، به موفقیت چندانی دست یافت. برای موفقیت در این برنامه توجه به عنصر زمان و تداوم جریان آموزش امری لازم و ضروری است.
● نتیجه گیری:
برنامه آموزش عمومی که در اصل رهیافتی پیشگیرانه آن هم از نوع اجتماعی آن در مقابله با معضل فساد مالی و اقتصادی است، تدبیری موثر و کارآمد در پیشگیری از این پدیده می باشد. تدبیری که در مقیاسی وسیع در بخش دولتی و در پاره ای از موارد در بخش خصوصی، باعث افزایش و ارتقای سطح شفافیت می شود.
می توان موفقیت یا شکست استراتژی های کلان دولتها در مقابله با پدیده فساد را به این واقعیت وابسته دانست که تا چه حد درخصوص بهای واقعی فساد و پیامدهای وخیم آن در افکار عمومی نگرانی ایجاد شده است.
بنابراین آماده سازی افکار عمومی اعضای جامعه مدنی در راستای حمایت موثر و مجدانه از اقدامات ضد فساد امری فوق العاده و با اهمیت تلقی می شود و برنامه آموزش عمومی توان متحقق نمودن این مهم را داراست، لذا می بایست به عنوان رهیافتی موثر و با ارزش در برنامه های کلان ضد فساد لحاظ شود.

منبع : اقتصاد پنهان