افزایش تب مصرف با هیاهوی تبلیغات روند مصرف گرایی در جامعه چگونه است؟

در و دیوارهای شهر را که می نگرید تبلیغات همه رنگ از سر و کولش می بارد، اگر تا دیروز قیافه و ترکیب شهر به شیوه ای بود که شما را به آرامش فرامی خواند و تمامی خیابان ها و ساختمان هایش ترکیبی یکنواخت، متعادل و زیبا داشت، امروز اما در و دیوارهای شهر را تبلیغات فراگرفته و زیبایی خیابان ها و خانه ها در پشت پرده پلاکاردهای تبلیغاتی کاملاً محو شده است.
تبلیغات رنگارنگی که هرکدام با شیوه ای جدید شما را به دنیایی از مصرف زدگی و تجمل گرایی دعوت می کند، حتی برخی از شرکت های تولیدی گوی سبقت را ازرقبای خود ربوده اند و با اعلام اینکه «خرید یک کالا متضمن خرید رایگان کالاهای دیگر خواهد بود» هیاهو و جارو جنجال به راه انداخته اند و هر روز به شگردهای تازه ای برای جلب مشتری پناه می برند.
سیل خروشان تبلیغات کالاهای مصرفی در سال های اخیر در کلان شهرهای کشورمان دامنه بسیار وسیعی را به خود اختصاص داده و حتی اتوبوس های عمومی، پل های عابر پیاده، زیرگذرها و... نیز از این سیل خروشان در امان نمانده اند. تبلیغات تلویزیونی، رادیویی، مطبوعات، نقاشی دیوارهای کوتاه و بلند، پلاکارد در اندازه های مختلف، بروشور، کارت و... ازجمله ابزارهای مهم تبلیغات هستند، تبلیغاتی که این روزها فرم و قیافه شهرها را باب میل خود طراحی می کنند و در آشفته بازاری رقابتی برای جلب مشتری به هر حیله و نیرنگی پناه می برند. اما سؤال اساسی اینجاست که چرا تمامی تبلیغاتی که وجود دارد به نوعی مردم را به سمت دنیای مصرف زدگی تشویق و هدایت می کند و از آنها می خواهد تابه مصرف فلان کالای وارداتی یا تولیدی داخل بپردازند، و به راستی حرکت به سمت مصرف زدگی و رواج دامنه تجمل گرایی در جامعه روبه رشد کنونی چه زیان هایی را متوجه کشورمان خواهد کرد و تبعات این مسئله در درازمدت چه خواهد بود؟
● کیفیت فدای کمیت
امروز با این واقعیت انکارناپذیر روبرو هستیم که کیفیت کالاهای مصرفی در قیل و قال تبلیغات کاذب شرکت ها فدای کمیت شده است. از یک طرف بسیاری از کالاهای وارداتی به کشورمان- که معمولاً تولیدی از کشورهای چین و کره هستند- با نازلترین کیفیت وارد کشور می شوند، ازطرف دیگر هم همین تبلیغات کاذب مردم را در انتخاب کالای مرغوب موردپسندشان سردرگم می کند. محمد فرامرزی، یکی از فروشندگان گوشی تلفن همراه در خیابان جمهوری به آشفته بازار گوشی های ساخت چین و کره اشاره می کند و می گوید: «تبلیغات این شرکت ها بسیار وسیع است اما در مقایسه با هجم تبلیغات، کالاهای مذکور کیفیت لازم را ندارند، مثلا یک شرکت معتبر تولید گوشی تلفن همراه که تبلیغات بسیار گسترده ای برای فروش بیشتر به راه انداخته، به همان اندازه که تبلیغاتش وسیع است، کالای تولیدی اش کیفیت ندارد.»
وی می گوید: «به عنوان مثال از یک مدل گوشی با یک نام و عنوان، چند کشور در آسیای شرقی مبادرت به تولید آن کرده اند و هر کدام به تبلیغات خود می پردازند، حال در هیاهوی این تبلیغ، مشتری سرگردان است و نمی داند فلان گوشی مورد نظرش را با آرم ساخت کره بخرد یا فنلاند، و یا تشخیص اجناس ژاپنی با چینی و کره ای بسیار مشکل است.»
«اکبر رستگاری» از فروشندگان سیم کارت تلفن همراه در پاساژ علاءالدین خیابان جمهوری نیز در پاسخ به سؤالم به تبلیغات کاذب اشاره می کند و می گوید: «متأسفانه هر روز شاهد تبلیغات همه جوره ای هستیم که مردم را به خرید بیشتر تشویق می کند که در بلند مدت چنین روندی به زیان جامعه تمام خواهد شد.»
این فروشنده می گوید: «امروز تبلیغات سیم کارت های تلفن همراه آنچنان گسترده شده که یکی از همین شرکت ها گفته است در عوض خرید یک سیم کارت، سیم کارت دیگری بدون قید قرعه جایزه خواهد داد! این در حالی است که سیم کارت های تولیدی همین شرکت هیچگونه کیفیت آنتن دهی مناسب ندارد و اغلب مردم از محصولات آن ناراضی و گلایه مندند.»
«میرزاپور» یکی از کارمندان دولت که برای خرید سیم کارت تلفن همراه به خیابان جمهوری آمده معتقد است بسیاری از تبلیغات موجود کاذب است و باید دولت با اعمال کارهای کارشناسی شده به کنترل و مهار آنها بپردازد.
وی می گوید: «در میان شرکت های تولیدی سیم کارت تلفن همراه، یکی از شرکت ها از تبلیغات و هیاهوی بیشتری برخوردار است و با بهره گیری از شگردهای روانشناختی تأثیر در مخاطب عام می کوشد محصول بی کیفیت و نامرغوب خود را به مردم قالب کند، شرکت مذکور به جای اینکه به فکر بالابردن کیفیت خدمات دهی سیم کارت تولیدی خود باشد متأسفانه هر روز در حال بالابردن سطح تبلیغات در رسانه ها و در و دیوار شهر است.»
● هجوم تبلیغات کالاهای مصرفی در کشورمان
به گونه ای است که هدایت و کنترل نیازها و خواسته های افکار عمومی را در چنبره خود دارند، و اگر نظارتی بر شیوه های تبلیغی برخی شرکت های تولیدی صورت نگیرد چه بسا سلیقه های مردم را همین تبلیغات کاذب به ناکجاآباد بکشانند!
امروز بسیاری از مردم کشورمان از اجناس خریداری شده مصرفی که تبلیغات گسترده ای را پشت سرخود دارند رضایت چندانی ندارند اما شرکت های تولیدی و واردکنندگان چنین کالاهای نامرغوبی از محصول خود کاملا احساس رضایت می کنند!
«رضا ملکشاهی» کارشناس مسائل اجتماعی در گفتگو با سرویس گزارش روز کیهان می گوید: «بسیاری از شرکت های تولیدی داخلی و شرکت هایی که به واردات کالاهای خارجی می پردازند به فکر سود بیشتر هستند تا کیفیت محصول، از همین رو مردم باید به این نکته توجه کنند که هر کالایی باید از مرغوبیت و استانداردهای لازم برخوردار باشد و هیچگاه تبلیغات بازگوکننده مرغوبیت واقعی اجناس نیست.»
این کارشناس مسائل اجتماعی رواج مصرف زدگی را به زیان جامعه می داند و می گوید: «مصرف زدگی به تجمل گرایی دامن می زند و سبب گسترش زرق و برق های کاذب در زندگی می شود، امروز اگر دقت کرده باشید بسیاری از خانواده ها تحت تاثیر تبلیغات کاذب خود را گرفتار تجمل گرایی های افراطی کرده اند و به خرید کالاهایی می پردازند که چندان به آنها نیازی ندارند، ادامه وگسترش این روند جامعه اسلامی ما را به بیماری مصرف زدگی گرفتار خواهد کرد که خود مصرف زدگی تبعات و زیرشاخه های وسیعتری از جمله تجمل گرایی، ایجاد شکاف طبقاتی و چشم و هم چشمی را شامل می شود.»
وی در ادامه می گوید: «تجمل گرایی سبب می گردد تا فرهنگ مادیت جایگزین معنویت شود، یعنی در دنیای تجمل گرایی آن چنان که انسان به وجود وسایلات غیرضروری و تجملی زندگی در این جهان بها و اعتبار می دهد، نیمی از آن را به فکر معنویت نیست و اصولا در چنین دنیایی همه چیز تجملی است و از عمق و معنای خاصی برخوردار نیست.»
یک کارشناس امور فرهنگی نیز معتقد است که باید تبلیغات کالاهای مصرفی نظام مند شوند و به شیوه ای هدایت گردند تا به جامعه آسیبی وارد نسازد.
وی خاطر نشان می کند: «گویا در جامعه کنونی ما تبلیغات کالاهای موجود از هیچ قاعده و قانونی تبعیت نمی کند و هر شرکتی با شگردهایی خاص به فریب مردم می پردازند، این در حالی است که تبلیغات نباید آدرس غلطی برای مخاطب و وسیله ای برای فریب مشتری باشد.»
● زیرشاخه های مصرف زدگی
از جمله پیامدهای مصرف زدگی که جامعه را به سمت فقرروانی و آسیب های دیگر اجتماعی به پیش می برد، تجمل گرایی است.
حجت الاسلام رضاییان، کارشناس امور خانواده زندگی انسان را به سه بخش، زندگی ضروری، رفاهی و تجملی تقسیم می کند و معتقد است که در زندگی ضروری، انسان به دنبال تامین نیازهای اولیه و ضروری است و تامین خوراک و پوشاک را سرلوحه فعالیت های اقتصادی روزانه خود قرار می دهد.
در اسلام نیز این حد از تامین معیشت برای مردم در زندگی مشترک واجب است. در زندگی رفاهی، انسان درصدد تامین رفاه بیشتر برای خانواده است و تلاش می کند امور روزمره خود را از حد ضرورت فراتر برده، خوراک و پوشاک و مسکن بهتر و بیشتری برای خانواده خود فراهم نماید. این قبیل تلاش ها نیز در دستورات اسلامی ستوده شده و از آنها به «جهاد» تعبیر شده است، یعنی در اسلام زندگی بهتر همراه با رفاه بیشتر منع نشده است.
وی درباره زندگی تجملی می گوید: «اما آنچه که جامعه را به سمت هلاکت نزدیک می کند زندگی تجملی است. مصداق روشن زندگی تجملی اسراف در مصرف است، به عنوان مثال اگر شخصی که در خانه خود دارای وسیله خوراک پزی مناسب است اما درصدد باشد که چون در منزل اقوام و خویشاوندان نوع جدیدی از این وسیله وجود دارد، وی نیز باید با فروش آن وسیله به سمساری، مدل جدید همان کالا را فراهم نماید و به چشم و هم چشمی بپردازد، این برخورد اولین گام به سمت ورطه تجمل پرستی است.»
وی می گوید:«دنیای مادی غرب با همین تفکر مصرف زدگی و تجمل گرایی به دنیای مادیت بیشتر برای کسب لذت گرفتار آمده و در این دنیا هویت ارزشی و انسانی خود را فراموش کرده و تمامی ارزش ها و کرامت های معنادار انسانی را بی معنا و پوچ قلمداد می کند، ما نیز باید مواظب باشیم در این میدان هلاکت گرفتار نشویم.»
● صادرات کالاهای مصرفی به ایران با هدف کم شدن ارز خارجی
انستیتو سیاست خاورمیانه واشنگتن، نتیجه مطالعات سال ۲۰۰۰ خود را منتشر کرده است و در آن تاکید نموده که صادرات کالاهای مصرفی به ایران باید از سرگرفته شود. چون این کار باعث کم شدن ارز خارجی موجود در ایران خواهد شد.
محمد حسن قدیری ابیانی، دکترای مدیریت استراتژیک و سفیر جمهوری اسلامی در مکزیک درباره نتیجه همین مطالعات منتشر شده واشنگتن می گوید: «ممکن است تصور شود که سیاست های فوق مربوط به دشمنی غرب با ایران در نظام جمهوری اسلامی است اما اسناد و مدارک نشانگر آن است که غرب اصولاً با ملل مسلمان خصومت داشته و سیاست خویش علیه مسلمانان را حتی در زمان رژیم های دست نشانده نیز دنبال می کرده، و برای اعمال همین سیاست ها بوده که با کودتا و هزار طرفند و توطئه دیگر، رژیم های مزدوری را بر کشورها حاکم کرده است.»
● تلاش غرب برای ترویج فرهنگ مصرف گرایی در ایران
فرهنگ مصرف زدگی و تجمل گرایی در جامعه ای که بسیار گسترده است در ادارات دولتی و غیر دولتی نیز نمود می یابد، مصرف های بی رویه در ادارات، تجمل گرایی ها و تغییر مکرر دکوراسیون ها، نشات گرفته از این فرهنگ غلط است.
آنتونی پارسونز، آخرین سفیر انگلیس در رژیم شاه که پس از ۵ سال سفارت و فقط ۵ روز قبل از فرار شاه از کشور، ایران را ترک کرد در کتاب خود تحت عنوان «غرور و سقوط» متن اظهاراتش را در سال ۱۹۷۴ میلادی- ۱۳۵۲ شمسی- خطاب به بازرگانان انگلیس و کسانی که دست اندرکار تجارت و معامله با ایران بودند، چنین به رشته تحریر درآورده است: «نخستین کاری که اینجا می کنید این است که تا می توانید کالاهایتان را بفروشید و فقط در صورتی سرمایه گذاری کنید که برای فروش کالایتان چاره ای جز این کار نداشته باشید، اما اگر مجبور باشید در اینجا سرمایه گذاری کنید به میزان حداقل ممکن سرمایه گذاری کنید و صنایعی را انتخاب کنید که قطعات و لوازم آن از انگلستان وارد شود، مانند صنایع مونتاژ، که در واقع سوار کردن قطعات صادراتی انگلیس در ایران است. در این محدوده و با توجه به این نکات، من معتقدم که ایران یکی از بهترین بازارهایی است که شما می توانید برای مصرف کالاهای خود در جهان سوم پیدا کنید...»
دکتر قدیری ابیانی در تحلیل خود در این باره می گوید: «اظهارات سفیر سابق انگلیس در کتاب خاطراتش که در اوج روابط حسنه انگلیس با رژیم شاه بیان شده نشان دهنده ماهیت سیاست انگلیس نسبت به ایران و سایر ملل جهان سوم است، مسلماً توصیه مقام های انگلیسی به کسانی که مسئولیت طراحی و سازماندهی امور قانونگذاری، اقتصادی، گمرکات، تبلیغات و ... ایران را به عهده داشته اند نیز در راستای همین سیاست برای رشد مصرف گرایی در ایران بوده است.»● جا به جایی فرهنگ ها مصرف به جای تولید روند مصرف گرایی در جامعه چگونه است؟
در جوامع توسعه نیافته رواج مصرف گرایی بسترساز آسیب های اجتماعی دیگری از جمله شکاف طبقاتی، تجمل گرایی، عدم خودباوری توانایی تولید و گسترش روحیه مادی گرایی می شود که اگر فرایند مصرف با تولید به توازن و تعادلی یکنواخت و یکسان نرسد قطعا در آینده ای نه چندان دور چنین جوامعی با چالش های جدی اقتصادی روبرو خواهند شد.
پس از انقلاب صنعتی، کشورهای غربی و ارو پای به سرعت مسیر توسعه پایدار را طی کردند و با مدیریت تولید و مصرف به تبلیغ برای عرضه تولیدات مازاد بر نیاز خود در دیگر کشورها خصوصا کشورهای جهان سوم پرداختند.
سیاست استعماری و استکباری غرب در تبلیغ محصولات تولیدی شان به شیوه ای طراحی، ترسیم و هدایت شد که مصرف گرایی را در بسیاری از کشورهای جهان سوم، توسعه نیافته و کمتر توسعه یافته به شدت بالابرد و این موضوع تا بدانجا پیش رفت که فرهنگ مصرف زدگی را در این کشورها پایه ریزی کرد.
با بنیان نهادن فرهنگ مصرف گرایی در چنین کشورهایی، کم کم روحیه خودباوری و توانایی های داخلی برای تولید و رفع نیازهای مصرفی در کشورهای جهان سوم رخت بر بست و این کشورها بنا به خواست اربابان غربی خود به جامعه ای کاملا مصرف زده و جیره خوار دنیای استکباری غرب مبدل شدند و بازارهای کشورهای توسعه نیافته بهترین بستر برای عرضه محصولات کشورهای صنعتی شناخته شد و بازرگانان و تاجران اروپایی و آمریکایی هرگونه جنس مرغوب و نامرغوب را با تبلیغاتی وسیع و گسترده در چنین بازارهایی به فروش می رساندند.
اما در چند دهه اخیر برخی از کشورهای توسعه نیافته کوشیدند تا از زیر پرچم استکباری غرب رها شوند و با تقویت روحیه خودباوری در جوانان، اندیشمندان و نخبگان به استقلال دست یابند و راه توسعه پایدار را با تکیه برداشته های داخلی خود ادامه دهند. در ایران نیز این اتفاق با سقوط رژیم منحوس پهلوی و آغاز انقلاب اسلامی شکل گرفت و شعارهای نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی، ایرانی جنس ایرانی بخر و... سرلوحه حرکت های خودجوش مردمی شد.
اما با روی کار آمدن دولت های سازندگی و اصلاحات تبلیغ کالاهای غربی و غیرایرانی به صورت گسترده ای در جامعه رواج پیدا کرد.
● اهداف دنیای استکباری غرب
دنیای استکباری غرب با سرمایه و قدرت صنعتی خود توانسته است اشیای گران بها، لوکس و اغلب کالاهای تجملاتی و شیک را به بازار مصرف وارد کند و وجود مادیت خود را که تجسمی از عدم، پوچی و بیهودگی است معنا و ماهیت ببخشد و به یاری این تمدن مادی و با توسل به این کالاها بر بازارهای اقتصادی و مصرفی کشورهای جهان سوم مسلط شود.
دکتر محمدرضا حیدری، روانشناس و استاد دانشگاه در گفت وگو با سرویس گزارش روز کیهان می گوید: «در جامعه اسلامی ما با وجود فرهنگ ضدغربی، ریشه های مصرف زدگی و تجمل پرستی در بعضی خانواده های شهری و روستایی نهفته است که باید به عنوان یکی از مظاهر غرب زدگی، آسیب شناسی گردد و راه حلی برای آن پیشنهاد شود.»
وی می گوید: «آنچه را می توان به عنوان راهکارهای کار بردی برای پیش گیری از گسترش پدیده مصرف زدگی مطرح کرد در حقیقت از بین بردن عوامل همین مصرف گرایی است و مهمترین عامل جلوگیری از این پدیده هویت بخشی و توجه به توانمندیهای داخلی درعرصه اقتصادی و تولیدی است.»
دکتر حیدری می گوید: «یکی از زمینه های ترویج و گسترش فرهنگ مصرف زدگی که جامعه را به سمت غربزدگی پیش می برد ترویج مدهای غربی آنهم توسط وسایل ارتباط جمعی داخلی است. به عنوان مثال پخش فیلم ها و سریال هایی که به تجمل گرایی و مصرف زدگی بها می دهند و به نشر چنین فرهنگی می پردازند در درازمدت همین مسئله در جامعه اثر می گذارد و به تدریج تجمل گرایی به صورت فرهنگ خودی درمی آید و حساسیت های آن نیز به تدریج از میان می رود، از این رو مشارکت با فرهنگ بیگانگان در انتخاب مد و الگوهای تجملاتی زندگی خود زمینه مصرف گرایی را در جامعه رواج می دهد.»
● مبارزه با مصرف گرایی
بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران امور اجتماعی معتقدند که تاًثیر محیط اجتماعی و نقش جامعه در تکوین شخصیت و هویت یابی فرد و کاهش روحیه مصرف گرایی بسیار مهم و موثر است.
مدرسه، خانواده، همسالان و شهروندان در جهان امروز که درحقیقت عصر ارتباطات الکترونیکی محسوب می شود به عنوان نقش های فردی و اجتماعی بر افراد تاثیر می گذارد. اگر به جامعه پذیری ارزش های اسلامی بیندیشیم می توانیم در درازمدت مانع بزرگی در برابر مصرف گرایی ایجاد کنیم، چرا که افراد تحت تاًثیر فضای فرهنگی هستند که در آن زندگی می کنند.
«جرالد سگال» مدیر مطالعات انستیتو بین المللی استراتژیک لندن در هفته نامه آمریکایی نیوزویک در مقاله ای عمق سیاست خصمانه غرب در قبال ایران را نشان داده و می نویسد: «غرب به شیوه ای که کمونیسم را مهار و آلوده کرد با سایر دشمنان خود - از جمله جمهوری اسلامی- باید چنین عمل کند، آلوده سازی شیوه های فراوانی دارد که تجارت با دشمن از راه های اصلی آلوده سازی جوامع است، اکنون نیز باید یک استراتژی دوگانه مهار و آلوده سازی در دستور کار باشد و خوشبختانه آلوده سازی شیوه های فراوانی دارد که یکی از آنها تجارت در کالاهای غیراستراتژیک باکشوری مثل ایران است...»
اما این اقدام دنیای استکباری غرب مصداق آیات ۶۹ تا ۷۱ سوره مبارکه آل عمران است که می فرماید: «گروهی از اهل کتاب آرزو می کنند کاش شما را گمراه می کردند درصورتی که جز خودشان کسی را گمران نمی کنند و نمی فهمند.»
خداوند متعال در آیات ۱۱۸ تا ۱۲۰ سوره مبارکه آل عمران می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، ازغیرخودتان دوست و همراه مگیرید، آنان از هیچ نابکاری در حق شما کوتاهی نمی ورزند، آرزو دارند که در رنج بیفتید، دشمنی از لحن و سخنانشان آشکار است، و آنچه را در سینه شان نهان می دارند بزرگتر است، درحقیقت ما نشانه های دشمنی آنان را برای شما بیان کردیم اگر تعقل کنید... اگر به شما خوشی رسد آنان را بدحال می کند و اگر به شما گزندی رسد بدان شاد می شوند...»
● فرهنگ تولیدگرایی به جای مصرف گرایی
دربعد از انقلاب اسلامی کشورمان یکی پس از دیگری پله های توسعه پایدار را طی کرد و عرصه های مختلف اقتصادی، پژوهشی، علمی، فرهنگی و... به جایگاههای ممتاز و برتری دست پیدا کرد، که همه این موفقیت ها در گرو تشویق به تولید و توجه به توانمندی های داخلی صورت گرفته است.
خانم عشرت شایق، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو و عضو فراکسیون اشتغال و کارآفرینی در مجلس شورای اسلامی مخاطب سؤالاتم قرار می گیرد و جایگزینی فرهنگ تولید به جای مصرف گرایی را از ضروریات اقتصاد کشور می داند.
خانم شایق می گوید: «ایجاد تسهیلات برای تولیدکنندگان و تعمیم و تقویت روحیه تولید و جایگزینی فرهنگ تولید به جای مصرف گرایی از نیازهای ضروری اقتصاد کشورمان است.»
از این عضو کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی می خواهم تا توضیحات بیشتری بدهد، می گوید: «اگر ما بتوانیم فرهنگ تولید داخلی را جایگزین فرهنگ مصرف گرایی آن هم مصرف کالاهای تجملاتی غیرایرانی کنیم، همین مسئله در رشد اقتصادی و ارتقای سطح زندگی مردم نقش تعیین کننده و دایمی خواهد داشت و ما را به سمت توسعه متوازن و پایدار هدایت می کند.»
این عضو فراکسیون اشتغال و کارآفرینی مجلس معتقد است که موفقیت از طریق کار و تولید دارای اثرات فراگیر و ماندگاری در جامعه است.
شایق با اشاره به نقش آموزش های شغلی در افزایش بهره وری و توسعه نیروی کار در جامعه می گوید: «افزایش بهره وری و توسعه نیروی انسانی ماهر، خلاق و مبتکر به تولید کالاهای بادوام و با کیفیت منجر خواهد شد و رفته رفته این موضوع به رواج فرهنگ تولید و کمرنگ شدن فرهنگ مصرف گرایی می انجامد.»
نماینده مردم تبریز در پاسخ به این سؤال که با توجه به محدود بودن ظرفیت اشتغال در بخش دولتی چگونه می توانیم به توسعه نیروی کار و جایگزینی فرهنگ تولید بپردازیم، می گوید: «در این زمینه معتقدم که با گسترش کمی و کیفی مراکز آموزشی فنی و حرفه ای و ارایه مشاوره و همچنین تسهیلات مالی به متقاضیان اشتغال باید از همه ظرفیت های بخش خصوصی و تعاونی برای بالا بردن نرخ اشتغال در کشور استفاده شود، گرچه باید اذعان داشت که سهم دو بخش خصوصی و تعاونی در اقتصاد کشورمان در مقایسه با بخش دولتی بسیار اندک است و این مسئله باید بهبود یابد.»
شایق می گوید: «دو مقوله مهم مصرف گرایی و تولیدگرایی باید با هم و همراه هم حرکت کنند، که اگر چنین باشد به توسعه پایدار خواهیم رسید اما متأسفانه این روزها شاهدیم که خوی مصرف گرایی
به طور مستقیم و غیرمستقیم در کشورمان در حال ترویج و تبلیغ است و گوی سبقت را از تولیدگرایی ربوده، از همه تأسف بارتر این که مصرف گرایی جامعه ما به سمت مصرف کالاهای داخلی نیز حرکت نمی کند بلکه دست های پیدا و پنهانی در کار است و می خواهد مصرف گرایی بر مدار کالاهای غیرایرانی را رواج دهد که این مسئله به محصولات مشابه داخلی آن ضربه می زند و حتی باعث ورشکسته شدن بسیاری از کارخانه های تولیدی و بیکاری قشر عظیمی از کارگران خواهد شد.»
● تبلیغ کالاهای خارجی بیشتر از تولیدات داخلی است
اما دکتر محمد کاویانی، کارشناس علوم اجتماعی و استاد دانشگاه از منظر دیگری به این موضوع می نگرد و معتقد است که دست استکبار جهانی در کار است تا شیوه ای از مصرف گرایی را در جامعه امروز ایران رواج دهد که صرفاً مردم را به سمت مصرف کالاهای خارجی سوق دهد.
وی می گوید: «به عنوان مثال امروز به خوبی شاهدیم که تبلیغات خرید تلویزیون های غیرایرانی بسیار زیادتر از تلویزیون های ساخت وطن است، و یا اگر به در و دیوارهای شهرها نگاه کنید یا صفحات تبلیغات و آگهی روزنامه ها و رسانه ملی را ببیند خواهید دید که درصد بالایی از حجم این تبلیغات به کالاها و اجناس غیرایرانی اختصاص دارد، از طرفی هم همین کالاهای غیرایرانی از خدمات دهی مناسب پس از فروش برخوردار است و دفاتر نمایندگی آنها در سراسر کشور به وفور تبلیغ و اعلام می شود، اما کمتر کسی از دفاتر فروش همان محصول از نوع تولید داخلی باخبر است و اصولا از نحوه خدمات پس از فروش، کیفیت محصولات و قیمت کالاها اطلاعات چندانی در دست نیست و اطلاع رسانی جامع و کاملی در این زمینه صورت نمی گیرد.»
دکتر بهمن امامی، استاد علوم ارتباطات و مدرس دانشگاه نیز به نحوه تبلیغ کالاهای خارجی در ایران اشاره می کند و می گوید: «یکی از شگردهای خاص شرکت های خارجی برای عرضه محصول تولیدی شان ایجاد شور و شوق خرید در مخاطب است و از همین ترفند به شیوه ای استفاده می کنند که امروزه می بینیم دو ماراتن عجیبی برای فروش کالاهای تولیدی در میان مردم ایجاد کرده اند و خیلی ها به فکر تعویض مثلا گوشی تلفن همراه خود هستند و دوست دارند آخرین مدل گوشی را بخرند، نتیجه همین تبلیغات که در سال های اخیر دامنه وسیعی را به خود اختصاص داده این می شود که مردم توان پس انداز ندارند، نداشتن پس انداز نیز باعث می شود دولت در زیرساخت های خرد و کلان اقتصادی تنها باشد و کم کم چرخه اقتصادی کشور به کندی حرکت کند.»
دکتر امامی در ادامه می گوید: «وقتی می آییم کالاهایی را می خریم که محصول کشورهای خارجی است همین مسئله روند مصرف گرایی را بالا و تولید داخلی را پایین می آورد و در عین حال سبب خروج ارز از کشور می شود.»
دکتر امامی در پاسخ به این سؤال که چه زمانی کشورمان می تواند به توسعه پایدار برسد، می گوید: «زمانی می توانیم به توسعه متوازن و پایدار برسیم که روند تولید و مصرف را مدیریت کنیم، یعنی تمام مشکلات ما در عرصه تولید و مصرف به نحوه مدیریت اقتصادی برمی گردد، وقتی ورود هر نوع کالایی به کشور آزاد است و از تولیدکنندگان داخلی حمایت نمی کنیم خود به خود به اقتصادی بیمار دست خواهیم یافت که راه علاجی ندارد.»
بسیاری از صاحب نظران امور اقتصادی معتقدند که دولت باید از ورود کالاهای خارجی که مشابه داخلی آن با کیفیت مرغوب و استاندارد لازم موجود است جلوگیری کند و یا با تعرفه بالا اجازه عرضه آنها در بازارهای داخلی را بدهد.
اما سوای این موارد امروز با این واقعیت روبرو هستیم که واردات بی رویه محصولات خارجی به بازارهای کشورمان سبب ورشکستگی بسیاری از کارخانه های تولیدی داخلی شده و چه بسا کارخانه هایی که به همین دلیل تعطیل شده و خیل عظیمی از کارگران آن نیز از کار بیکار شده اند، با این حال دولت و دست اندرکاران اقتصادی باید با مدیریتی توانمند به یاری تولیدکنندگان داخلی بشتابند و با حمایت از اجناس ایرانی به احیای شعار معروف «ایرانی جنس ایرانی بخر» بپردازند.مصرف گرایی به عنوان یک فرآیند اجتماعی در قرن بیستم در غرب ظاهر و کم کم دامنأ آن به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی کشیده شد، اما نیرویی که موج مصرف گرایی را در کشورهای جهان سوم به وجود آورد استفاده از روش های نوین بازاریابی است که شرکت های بزرگ تولیدکنندأ کالاهای مصرفی با استفاده از مشاوران حرفه ای وارد فعالیت های تبلیغی شدند. گسترش فرهنگ مصرف گرایی در کشورمان تا بدانجا کشیده شده که رغبت برای خرید کالاهایی که نیاز اساسی در آن دیده نمی شود بالا رفته و به تشدید رفتارهای غلطی که در اسلام از آن به عنوان اسراف یاد می کنیم منجر گردیده است و متأسفانه در برخی خانواده ها مصرف گرایی نوعی افتخار محسوب می شود.
جامعه شناسان معتقدند هنگامی که زیربنای مناسب تولید و درآمدی وجود نداشته باشد و در عین حال بر مصرف تأکید شود آسیب های متعددی در جامعه بروز می کند.
در کشور ما مصرف گرایی سدی در مقابل توسعه پایدار است، زیرا مانع از سرمایه گذاری جهت طرح و اجرای زیرساخت های توسعه می شود، از طرفی هم هر اندازه که درون جامعه تبلیغات ناسالم در سطح بالا و سطح فرهنگ عمومی مصرف در حد پایین باشد به همان اندازه نیز امکان پذیرش روحیأ راحت طلبی و تجمل پرستی بیشتر خواهد بود و افراد به سمت فرهنگ مصرف گرایی غلط گرایش پیدا می کنند و رفته رفته این موضوع در تفکرات آنها نهادینه می شود.
● مصرف گرایی و عدم امنیت اقتصادی
در کشورهای در حال توسعه، مصرف گرایی با عدم امنیت اقتصادی توام می شود و همین مسئله مصرف گرایی را تشدید می کند و وسایل ارتباط جمعی نیز به مهمترین ابزار مدگرایی و تبلیغ برای کالاهای مصرفی تبدیل می شوند.
دکتر کریم لهسانی استاد علوم اجتماعی رواج مصرف گرایی را از دو زاویه مورد تحلیل قرار می دهد و می گوید: «نخست حراج های پی درپی کالاها و دیگری اشاعأ کارت های اعتباری در جوامع کمتر توسعه یافته به رواج مصرف گرایی دامن می زند، مثلا در چنین جوامعی در طول یک ماه به بهانه های مختلف حراج کالاها وجود دارد، در حراج کالا از یک روان شناسی استفاده می شود و آن ایجاد احساس نیاز کاذب است، یعنی مشتری کالایی را که در حراج می بیند فکر می کند که نیاز دارد، در حالی که اگر حراج نبود چنین احساسی به او دست نمی داد. از سوی دیگر فرد در بازار باید احساس کند که همه وقت پول برای خرید دارد، برای حل این مسئله از مکانیزم کارت های اعتباری استفاده شد، یعنی مشتری هرگاه احساس نیاز کرد حتی اگر پول نقد هم نداشته باشد می تواند با داشتن کارت اعتباری به خرید بپردازد، به بیان دیگر باید گفت که دراین زمینه از یک طرف نوعی نیاز کاذب ایجاد می کنند از طرف دیگر هم با رواج کارت های اعتباری قدرت خرید را حتی به شکل مصنوعی بالا می برند، با این حال درجوامع کمتر توسعه یافته تمامی کالاهای خریداری شده توسط مردم مصرف نمی شود زیرا نیاز واقعی نبوده اند.»
این استاد علوم اجتماعی معتقد است که اگر بتوانیم آگاهی و سطح فرهنگ عمومی مصرف را افزایش دهیم قادرخواهیم بود که هم برای بهره وری تولید را افزایش دهیم و هم از مصرف گرایی جلوگیری نماییم.»
مصرف گرایی سبب شکاف بین طبقات مختلف مردم خواهد شد. این شکاف طبقاتی که منجربه افزایش تمایز اجتماعی شده افزایش نفوذ فرهنگ بیگانگان را به همراه خواهد داشت.از طرفی هم هر اندازه توزیع ثروت و درآمد درون جامعه نامتوازن باشد روحیه مصرف گرایی رواج و گسترش سریعتری خواهد داشت.
محمد عسکری زاده، استاد دانشگاه و صاحب نظر در علوم اقتصادی می گوید:«نظام سرمایه داری بدون مصرف گرایی و رواج آن قادر به ادامه حیات نخواهد بود، از همین رو جست و جو برای بازار مصرف کالاهای تولیدی درکشورهای دیگر از جمله جهان سومی را در دستورکار قرارداده است.»
وی می گوید:«بخشی از وظایف مسئولان آموزش درست مصرف در سطوح مختلف آموزش های اجتماعی است، اما باید اذعان نمود که متاسفانه تلاشی موثر برای آموزش این مسئله درکتب درسی مدارس و دانشگاه ها و یا در فیلم و سریال های تلویزیونی مشاهده نشده، به دلیل همین ضعف آموزش ها، تشدید روحیه تجمل گرایی و مصرف گرایی توسط طبقه دلال و غیرمولد جامعه و نظام سرمایه داری به وجود آمده است.»
● نیاز به مهندسی فرهنگی داریم
دکتر بهمن امامی، استاد علوم ارتباطات نیز درگفتگو با سرویس گزارش روز کیهان به ضرورت مهندسی فرهنگی درکشور اشاره می کند و می گوید:«در مهندسی فرهنگی باید این مسئله را به درستی تشریح و تبیین کنیم که جامعه درعین حالی که باید در رفاه باشد، درهمان حال تفکر و نگرش تولیدی هم داشته باشد.»
وی می گوید:« درجهان امروز که آن را دهکده می نامند داد و ستد از دیرباز تاکنون مرسوم بود اما نکته حائز اهمیت این است که ما باید این داد و ستد را به درستی مدیریت کنیم، واردات یا صادرات بی رویه به اقتصاد جامعه ضربه می زند اما باید اعتراف کرد که در بخش واردات کالا به کشورمان از مدیریت و نظارت قوی و خوبی برخوردار نیستیم.»
دکتر امامی می گوید:«ما زمانی می توانیم به توسعه پایدار برسیم که روند تولید و مصرف در کشورمان را به بهترین شکل ممکن هدایت، نظارت و مدیریت کنیم، در بعد از انقلاب اسلامی این روند به خوبی پیش رفت اما درسال های اخیر به سمت مصرف گرایی آن هم از نوع غیر ایرانی روی آوردیم».
این استاد دانشگاه واردات بی رویه کالاهایی که مشابه داخلی آنها موجود است را به زیان جامعه اقتصادی کشور می داند و می گوید: «وقتی از کشور چین کفش وارد می کنیم آن هم با کیفیت پایین و قیمت بسیار ارزان، همین مسئله سبب ورشکسته شدن کارخانه های داخلی و در یک کلام مختل شدن مدیریت اقتصادی جامعه خواهد شد.»
● لزوم برنامه ریزی برای الگوهای مصرفی
با توجه به پیشرفت های دنیای تکنولوژی و ایجاد نیازهای جدید در جامعه لازم است تا دولتمردان برنامه های مدونی را برای الگوهای مصرفی در جامعه تهیه و تدوین کنند.
یکی از مهمترین الگوهای مصرف گرایی صحیح این است که باید از طریق آموزش های رسمی به کودکان، نوجوانان و جوانان این امر را در مراکز آموزشی محقق کنیم و سپس مصرف گرایی غلط و صحیح را به شیوه آموزش های غیررسمی از طریق رسانه های جمعی به ویژه رادیو و تلویزیون به بزرگسالان جامعه نشان دهیم.
در کنار این مسائل خط تولید نیز باید از فرآیندهای کیفیتی لازم عبور کند و کالاها از مرغوبیت خاصی برخوردار باشد و در عین حال اشاعه دهنده مصرف گرایی افراطی نباشد. اما خانم عشرت شایق، نماینده مردم تبریز و عضو فراکسیون اشتغال و کارآفرینی مجلس در گفت وگو با سرویس گزارش روز کیهان با انتقاد به سیاست های یک بام و دو هوای برخی شرکت های تولیدی داخلی می گوید: «با عنایت به اینکه مصوبه مجلس درباره اولویت خرید با کالاهای داخلی داریم و با صراحت آمده است که اگر کالایی در داخل تولید می شود نباید برای تهیه آن کالا به واردات آن پرداخت اما متأسفانه شرکت های خودروساز ما از قطعات داخلی یا استفاده نمی کنند و یا اینکه مورد استفاده شان بسیار کم و ناچیز است.» از خانم شایق می خواهم در این باره بیشتر توضیح دهد، می گوید: «مثلا در تبریز شرکت ماشین سازی داریم که به تولید و ساخت قطعات خودرو برابر استانداردها و کیفیت لازم می پردازد اما شرکت های خودروساز داخلی ترجیح می دهند قطعات مورد نیاز خود را از کشورهای خارجی بخرند که این کار سبب می شود از یک طرف تولیدکنندگان داخلی ما با ورشکستگی و بی رونقی روبرو شوند و همچنین خیل عظیمی از کارگران بی کار شوند. از طرف دیگر هم به خروج ارز از کشور منجر می شود و سبب می گردد بازار خارجی پررونق و بازار داخلی بی رونق شود.»
از این عضو کمیسیون اصل ۰۹ مجلس شورای اسلامی درباره علت عدم خرید قطعات خودرو توسط خودروسازان داخلی می پرسم، پاسخ خانم شایق در این زمینه جالب و تأمل برانگیز است: «خودروسازان داخلی برای خرید کالا و قطعات چینی یا کره ای و... سفری ۵۱ روزه به خارج می روند و با شرکت های خارجی قرارداد می بندند، شرکت طرف قرارداد هم به افرادی که به این سفر می روند پورسانت می دهند که اصطلاح پورسانت در کشور ما به «زیرمیزی» تعبیر می شود، یعنی مدیران خودروسازی ما خودشان در پروسه ساخت خودرو شرکت ندارند بلکه افرادی که پایین تر از آنها قرار دارند همه کارها را انجام می دهند و حتی برای دریافت پورسانت از شرکت های خارجی حاضرند تولیدات داخلی را خریداری نکنند، جالب است که بدانید همین گروه حتی برخی قطعات را خریداری کرده و بعد بکارشان نیامده، آن را در انبارها پنهان کرده و صدایش را هم در نیاورده اند!»
خانم شایق می گوید: « این قبیل اقدامات خودروسازان داخلی ضربه به بیت المال و خلاف منافع ملی است و باید با متخلفین برخورد شود.»
وی می گوید: «برخی از مدیران خودرو ساز ما خودباوری ملی شان صفر است، چرا که تولیدات و زحمات بچه های خودمان راباور ندارند.» خانم شایق با تأسف انگیز خواندن اینکه امروز در سطح جهان در مصرف لوازم آرایشی در ردیف نخست قرار داریم می گوید: «متأسفانه حتی در این زمینه اطلاع رسانی هم نمی شود که برخی کرم و پمادهای لوازم آرایشی که از خارج وارد می شود از روغن حیوانی تهیه شده که آن حیوانات در شرع مقدس اسلام حرام گوشت یا نجس هستند و برای ما حرمت شرعی دارند. هنوز مشخص نیست که این همه پلاکارد در تبلیغ کالاهای خارجی در سطح شهرها چه معنا و مفهومی دارد و چرا تبلیغ کالاهای ایران مهجور مانده است.»
● آفت مصرف زدگی
وقتی که زیربنای مناسب تولید و درآمدی وجود نداشته باشد و در عین حال بر مصرف تاکید شود آسیب های متعددی در جامعه بروز می کند که مهمترین آنها مصرف گرایی بی رویه است.
خانم عفت شریعتی، نماینده مردم مشهد و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با سرویس گزارش روز کیهان مصرف زدگی را عامل اختلال در عرضه و تقاضا می داند و می گوید: «متأسفانه امروزه شرایط به گونه ای است که حتی در خیلی از منازل روستاییان کالاهایی یافت می شود که هیچگونه ضرورتی برای وجود آنها دیده نمی شود، رشد بی رویه برای تقاضای کالاهای غیراساسی حتی خلاف مکتب اسلام نیز هست، چون در اسلام به قناعت پیشگی توصیه شده، اما نحوه تبلیغات کالاهایی که می بینیم گویا از هیچ قانون و ضابطه ای تبعیت نمی کنند.»
خانم شریعتی به ترفندهای دشمنان اشاره می کند و می گوید: «امروز دست های پیدا و پنهانی جامعه را به سمت مصرف گرایی هدایت می کند و می خواهد توقع سیری ناپذیری در مردم ایجاد کند مثلاً جوان امروز ما فکر می کند که اگر از فلان کالا استفاده نکند مدرن بودنش زیر سؤال است، و یا عروس و دامادی که در ابتدای زندگی مشترک قرار دارند به خرید وسایلی مبادرت می کنند که اصولاً هیچگونه نیازی به وجود آن کالا ندارند.»
خانم شریعتی می گوید: «مایه تأسف است که سجاده و تسبیح ما از چین وارد می شود! و این خود نشان می دهد که هیچگونه نظارت و کنترلی بر واردات کالا به کشورمان وجود ندارد و حجم وسیع تبلیغات نیز فقط به بالا بردن سطح توقعات مردم و کشاندن آنها به سمت تجمل گرایی منجر شده است.»
وی تولیدگران ایرانی را مخاطب قرار می دهد و می گوید: «شرکت های تولیدی داخلی باید در کنار کار تولیدی به فکر بالا بردن سطح کیفیت محصولات خود باشند و این ذهنیت منفی که ایجاد شده و می گویند اجناس ایرانی بی کیفیت است را پاک کنند، مسئولان اجرایی نیز باید بر واردات کالاها نظارت و کنترل بیشتری اعمال نمایند.»
این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی از ضابطه مند نبودن تبلیعات کالاهای شرکت های خارجی انتقاد می کند و می گوید: «امروز تمامی رسانه های ما را تبلیغات شرکت های خارجی در نوردیده و هرکدام به نوعی سلیقه های مردم را به نفع خود مصادره می کنند، در حالی که ادامه این موضوع سبب ایجاد اختلالات اساسی در اقتصاد داخلی می شود و مردم را به سمت خرید و مصرف کالاهای خارجی هدایت می کند.»
«توریستن ویبلن» جامعه شناسی که تئوری «ولخرجی متظاهرانه» را برای اولین بار در سال های پایانی قرن نوزدهم مطرح نمود، در صورتی که الگوهای کنونی مصرفی در کشورهای در حال توسعه را مشاهده می کرد، از خجالت آب می شد، چون در دنیای جهان سومی ها خرید کالاهای لوکس و غیر ضروری به هدف و آرزوهای زندگی افراد تبدیل شده است.

ایرج نظافتی

منبع : روزنامه کیهان