دانش اطلاع رسانی چیست؟

اكنون انستیتوی امریكائی دكومانتاسیون[۲] بر آن شده است تا نام خود را به انجمن امریكائی اطلاع رسانی بدل سازد بسیاری از ما كوشش میكنیم تا برای همكاران و دوستان خود توضیح دهیم كه اطلاع رسانی چیست و كار پژوهشگران این رشته علمی چه بوده ارتباط آن با دانش كتابداری و دكومانتاسیون چگونه است.آن دسته از ما كه بدنبال دادن چنین توضیحی در این زمینه هستند میدانند كه این كار وظیفه ای است دشوار؛ اینك بعنوان تمرین بر آن شدم تا با فراغ خاطر و نه تحت فشار پرس و جوی های مستقیم پاسخی برای این سوالات پیدا كنم. ولی از همین اول اجازه بدهید بگویم پاسخی معین و قطعی نیافته ام فقط امیدم آن است كه این مقاله كانون بحثی را فراهم سازد كه دست كم ذهن خود ما را روشن كند و به توضیح كاری كه میكنیم تواناتر سازد.
تعریف
اصطلاح "اطلاع رسانی" مدتی است كه برای ما آشنا است در نشریه: Annual Review of Information Science روبرت.س. تایلور تحت عنوان "جنبه های حرفه ای دانش اطلاع رسانی و تكنولوژی" سه تعریف برای دانش اطلاع رسانی آورده است. این سه تعریف دارای نكات مشتركی هستند اما هر یك به نكته ای خاص تاكید بیشتری كرده اند. تعریفی كه خواهیم داد از تركیب این سه تعریف بدست آمده است.دانش اطلاع رسانی عبارت است از رشته ای علمی كه درباره كیفیت و كاربرد اطلاعات، نیروهای حاكم بر جریان اطلاعات و همه ابزارهای آماده سازی اطلاعات برای دسترسی و استفاده مطلوب، تحقیق میكند.كار دانش اطلاع رسانی پرداختن به آن بخشی از دانش است كه به تولید گردآوری، سازمان دهی، ذخیره، بازیابی، ترجمه، انتقال، تبدیل، كاربرد اطلاعات مربوط میشود. دانش اطلاع رسانی همچنین درباره ارائه اطلاعات به روش طبیعی و مصنوعی و كاربرد قالب ها برای انتقال كامل اطلاعات و شیوه های آماده سازی اطلاعات و ابزارهای و فن های آن مانند ماشین های حسابگر و روش های برنامه ریزی آن به پژوهش میپردازد.دانش اطلاع رسانی علمی است تركیبی كه به رشته های دیگر مثل ریاضیات، منطق، زبان شناسی، فن ماشین های حسابگر، تحقیق در عملیات و هنر گرافیك، ارتباطات، دانش كتابداری، مدیریت و سایر رشته های مشابه نیز بستگی دارد.این علم هم دارای جنبه نظری است كه موضوع را صرف نظر از كاربرد آن به مطالعه میگیرد و هم دارای جنبه عملی كه خدمات و محصولات را ایجاد میكند.اگر این تعریف پیچیده بنظر میرسد از آن رو است كه خود موضوع غامض و چند بعدی است و تعریف ناگزیر باید جامع و مانع باشد.در حال حاضر دانش اطلاع رسانی كار اختصاصی هیچیك از سازمانها نیست لیكن بر حسب سنت كار انستیتوی امریكائی دكومانتاسیون مطالعه درباره دكومانتاسیون و اطلاع رسانی بوده است. ضمنا" باید دانست كه كتابداری و دكومانتاسیون جنبه های عملی علم اطلاع رسانی است و خط مشی ها و فن هائی كه كتابداران و دكومانتالیست در كار خود دارند بایستی مبنی بر اصل نظری علم اطلاع رسانی باشد و متقابلا صاحب نظران علم اطلاع رسانی بایستی فن های آزموده شده دست اندركاران را مورد مطالعه قرار دهند.
نیاز به اطلاع رسانی
هدف اطلاع رسانی بعنوان یك رشته علمی تهیه مجموعه اطلاعاتی است كه سبب پیشرفت نهادها گوناگون و روش هائی میشود كه وقف گردآوری و انتقال دانش هستند. این نهادها بر چند دسته اند از جمله: كتاب برای ثبت دانش مدرسه برای تعلیم دانشی كه در طول چند نسل گرد آمده است، كتابخانه برای ذخیره و انتشار دانش، سینما و تلویزیون برای بنمایش در آوردن دانش، مجله برای انتقال مكتوب آخر پیشرفت های فنی در زمینه معین و سرانجام كنفرانس برای انتقال شفاهی اطلاعات.این نهادها وظیفه مهمیرا كه بر عهده داشته اند انجام داده و میدهند ولی برای برآوردن نیازهای ارتباطی جامعه امروز كافی نیستند بعضی از عواملی كه به نارسائی آنها كمك میكند عبارتند از:
۱- رشد شفگت انگیز علوم و تكنولوژی و سرعتی كه با آن دانش نو عرضه میشود و دانش گذشته كهنه و منسوخ میگردد.
۲- سرعت كهنه شدن دانش فنی، بطوریكه فارغ التحصیلان قدیمی مجبورند برای نو كردن مهارت های خود بمدرسه برگردند.
۳- فراوانی دانشمندان دست اندركار و وجود مجلات علمی و فنی بسیار
۴- افزایش تخصص كه تفهیم و تفهم و مبادله اطلاعات را بین رشته های مختلف علمی مشكل میكنند.
۵- فاصله زمانی اندك بین پژوهش و كاربرد آن كه احتیاج به كسب اطلاع را آنی تر و شدیدتر میكند.
در نتیجه این گونه نیازهای مبرم، روش های موجود برای مبادله اطلاعات ناقص تشخیص داده شده اند.اطلاع رسانی همگام سایر علوم رشد نكرده است و حال وقف آن است كوشش بسیار وقف این كار شود. تا این عقب ماندگی جبران گردد. اگر شیوه های ارتباط و مبادله اطلاعات بهبود نیابند مانعی بزرگ در راه سایر علوم ایجاد میشود و عدم ارتباط سبب دوباره كاری و پائین آمدن میزان پیشرفت خواهد شد.بدین ترتیب اهمیت اطلاع رسانی و دلایل تاكید امروزه بر این رشته علمی واضح است انجمن اطلاع رسانی امریكا بیان محسوس این حقیقت است كه باید هر چه بیشتر كوشش خود را هم آهنگ كنیم و با مشكلات تازه ای دست و پنجه نرم نمائیم.كاربرد و پژوهش در اطلاع رسانی
همچنانكه در تعریف خود یادآور شدیم اطلاع رسانی هم جنبه ای نظری مطلق دارد و هم جنبه عملی. آنان كه در این رشته علمی دست اندر كارند بر حسب تحصیلات و علائق خود بر یكی از این دو جنبه تاكید بیشتری میگذارند. در این محدوده هم برای اهل نظر جا هست و هم برای اهل عمل و واضح است كه به هر دو دسته نیاز هست نظریه و عمل بنحوی ناگسستنی بیكدیگر پیوند یافته اند و هر یك از نتیجه كار دیگری استفاده میكند.پژوهنده اطلاع رسانی قلمرو وسیعی در اختیار دارد كه در آن میتواند تحقیقات خود را ادامه دهد. نگاه تندی به ۵۶۶ (باستثناء فهرست و واژه نامه) آخرین شماره (شماره ۱۴) "پژوهشها و دگرگونی های جاری در دكومانتاسیون" وسعت سرسام آور طرح در دست مطالعه را نشان میدهد. ۶۵۵ گزارش به ۹ رشته به شرح زیر تقسیم شده اند.
۱- نیازهای و استفاده های اطلاعات
مطالعه رفتاری استفاده كنندگان، مطالعه شواهد، الگوهای ارتباط، انتشارات و تحقیقات
۲- رونوشت برداری و ایجاد مدارك
تركیب بكمك ماشین حسابگر، میكروفرم، ثبت و ذخیره، نوشتن و ویراستاری

۳- تحلیل زبان
زبان شناسی محاسبه ای، واژه شناسی، آماده سازی، زبان طبیعی (متن)، زبانشناسی روانی، تحلیلی معنائی
۴- ترجمه
ترجمه ماشینی، ابزارهای كمكی ترجمه
۵-چكیده نویسی، طبقه بندی، اقتباس و نمایه سازی، مطالعه واژگان
۶- طرح سیستم
مطالعه تطبیقی، بازیابی اطلاعات، عملیات ماشینی كتابخانه، انتشار برگزیده اطلاعات
۷- تحلیل و ارزشیابی
مطالعه تطبیقی، كیفیت نمایه سازی، قالب ریزی، روش های آزمون و سنجش طرز عمل، كیفیت ترجمه
۸- شناخت الگو
آماده سازی تصویر، تحلیل گفتار
۹-دستگاه های سازگار كننده
هوش مصنوعی، خودكارها، حل مساله، دستگاههای خود سازمان ده. ملخص كلام آنكه پژوهش های اطلاع رسانی خواص و رفتار اطلاع، استفاده و انتقال اطلاع و آماده ساختن آنرا برای ذخیره و بازیابی مطلوب بررسی میكند.مطالعات نظری نباید در خلاء انجام شود و در حقیقت انجام هم نمیشود. پژوهش و كاربرد و نظریه و عمل پیوسته بر یكدیگر تاثیر میگذارند اما مانند سایر رشته های علمی، پژوهندگان اقلیتی كوچك ولی موثر را تشكیل میدهند بیشتر افراد در این رشته كوششان معطوف به جنبه های عملی است. و كارشان پرداختن به عملیات و مسائل مربوط به انتقال اطلاعات است. آنان وظیفه دارند برغم همه نارسائی ها دستگاه را بكار اندازد و در حوزه عمل به رفع نقائص بپردازند و نیز باید از فن های تازه كه پرورده میشود مطلع شوند و وقتی درستی آنها به اثبات رسید بكارشان بندند و در عرصه عمل آنها را ارزیابی كنند. اما باید بخاطر داشت كه بخصوص در اطلاع رسانی تمایز دقیقی بین پژوهش و فن وجود ندارد. منتهی باید دید كه هر كس به كدام جنبه تاكید میكند ولی آنچه مسلم است همه افراد به یك مجموعه از مسائل میاندیشند.هر رشته علمی باید نوعی وابستگی دانشگاهی داشته باشد بنابراین توجه باین نكته حایز اهمیت است كه اطلاع رسانی امروز در تعداد بسیاری از دانشگاهها بعنوان یك رشته علمی برسمیت شناخته شده است. موضوع هائی كه تدریس میشود در دانشگاه های مختلف فرق میكند اما این تفاوت بیشتر زاده امكانات حرفه ای است تا اختلاف عقیده درباره آنچه باید تدریس شود. این گونه گونی كاری است بسیار مطلوب زیرا این زمینه تحقیق هنوز بسیار جوان است و زود است كه برنامه درسی واحدی بصورت استاندارد پیشنهاد شود در همین حال تنوع برنامه ها پیشرفت و بررسی را تشویق میكند و همچنانكه دانشجویان از تحصیل فارغ میشوند. تاثیر رشد دهنده و یك شكل كننده ای بر برنامه درسی خواهند گذاشت.
خلاصه
در این جا یك بار دیگر مایلم به سوالات و پاسخ هائی كه سبب نوشتن این مقاله در اطلاع رسانی شدند اشاره كنم و نیز باید اضافه كنم كه این توضیحات باین قصد داده نشده اند كه آخرین پاسخ بدین سوالات باشند بلكه صرفا كانون هائی فراهم میآورند كه باید بیشتر در اطرافشان به بحث و تفسیر پرداخت.
اطلاع رسانی چیست؟
اطلاع رسانی علمی است مركب از چند رشته علمی دیگر كه خواص و رفتار اطلاعات، نیروهای حاكم بر جریان و استفاده از اطلاعات و فن های خاص آماده سازی اطلاعات، چه دستی، چه ماشینی را برای ذخیره، و بازیابی و انتشار مطلوب بررسی میكند.
دكومانتاسیون چیست؟
دكومانتاسیون یكی از بخش های كاربردی اطلاع رسانی است. كار دكومانتاسیون تحصیل، ذخیره، بازیابی و انتشار اطلاعات مفید ثبت شده بصورت گزارش و مجله است. بعلت ماهیت مجموعه و احتیاجات مراجعان، دكومانتاسیون بر استفاده از تجهیزات آماده سازی داده ها، رپروگرافی، میكروفیلم، بعنوان فن های پرداختن به اطلاعات تاكید بسیار میكند.
عالم اطلاع رسانی چه میكند؟
عالم اطلاع رسانی ممكن است در این رشته بعنوان پژوهنده، معلم یا متخصص كاربرد كار كند. بدین معنی كه ممكن است برای پرورش فن های تازه پرداختن به اطلاعات به پژوهش دست زد یا اطلاع رسانی درس داد یا نظریه و فن های اطلاع رسانی را بكار بست یا سیستم های پرداختن به اطلاعات را آفرید، تعدیل كرد یا بهبود بخشید.اطلاع رسانی رشته ای مهم و ضروری است و عالم اطلاع رسانی وظیفه مهمی در اجتماع بگردن دارد.
[۱] - Harold Borko, “Information Science, What is It?”. in key Paper in Information Science, ed. by Arthur W. Ebias (Washington, D.C.: The American Society for Information Science, ۱۹۷۱), P. ۱-۳
[۲] - Documentation
نوشته: هـ .بوركو
حسین دانشی
پرویز مهاجر

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی