تاثیر عوامل جمعیتی و شرایط محیطی بر راهبردهای سیاسی ـ امنیتی اسرائیل

طی چند سال گذشته در اظهارات مقامات ارشد اسرائیلی و تحلیل گران و صاحبنظران یهودی در آژانس جهانی یهود تحلیل های ارائه شده در کنفرانس های متعدد برگزار شده از جمله کنفرانس سالانه هرتزلیا و مواضع مقامات سیاسی نظامی و امنیتی داخل اسرائیل به طور مداوم از عامل جمعیت به عنوان چالش و بحران اصلی رودروی دولت اسرائیل طی دهه های آینده سخن گفته می شود. محور و اساس نگرانی و دغدغه این افراد برهم خوردن موازنه جمعیتی به سود اعراب و فلسطینی ها طی دو دهه آینده و در اقلیت قرار گرفتن جمعیت یهودیان در اسرائیل می باشد. این نگرانی جدی در بین سیاستمداران اسرائیلی و متفکران یهودی باعث اتخاذ سیاست های راهبردی در سطوح سیاسی و امنیتی گردیده است . خروج از غزه احداث دیوار حائل امنیتی و عقب نشینی احتمالی از بخش هایی از کرانه غربی را می توان کوشش دولت یهودی برای حفظ بقا و موجودیت اسرائیل دانست . در این چارچوب تشکیل دولت فلسطینی و جدایی از اعراب و فلسطینی ها به نیازی امنیتی برای دولتمردان اسرائیلی تبدیل شده است . علاوه بر عامل جمعیت شرایط جغرافیایی خاص مشکل دسترسی به منابع آبی و تراکم بیش از حد جمعیت در داخل اسرائیل بر نگرانی های سیاستمداران اسرائیلی افزوده است . مقاله حاضر سعی بر آن دارد با بررسی وضعیت جمعیتی و شرایط محیطی اسرائیل تاثیر عوامل مذکور را بر تدوین راهبردهای سیاسی و امنیتی اسرائیل مورد ملاحظه قرار دهد.
● تحلیل
آریل شارون در یک سخنرانی تاریخی و ماندگار در کنست (پارلمان اسرائیل ) در اردیبهشت ۱۳۸۲ در اظهارنظری که نشانگر تغییری بنیادین در افکارش بود اعلام نمود که اسرائیل برای حفظ امنیت خود باید از سرزمین های اشغالی نوار غزه و بخش های وسیعی از کرانه غربی خارج گردد. او تلاش می نمود مخاطبان خود به ویژه همفکران و هم حزبی های راستگرا و رادیکال خود و در سطحی دیگر افکار عمومی اسرائیل را مجاب نماید که تصمیم وی برای آنچه که حفظ اسرائیل به عنوان کشوری یهودی و دموکراتیک می خواند تصمیمی اجتناب ناپذیر است . این موضع از سوی شخصی بیان می گردد که زندگی شخصی و سیاسی خود را وقف ساخت و توسعه شهرک های یهودی نشین در نوار غزه و کرانه غربی نموده بود و در طیف بندی های سیاسی اسرائیل در جبهه راستگرایان افراطی قرار می گرفت . این ژنرال سابق در انتهای طیفی قرار داشت که خود را مدافعان راستین صهیونیسم می دانستند و تشکیل « اسرائیل بزرگ » اتوپیای همیشگی آنها بود. مهم ترین و اصلی ترین استدلال شارون و همفکرانش که پس از شکاف در لیکود حزب « کادیما » را تشکیل داده بودند هراس از به اقلیت افتادن جمعیت یهودیان با توجه به آمار نرخ رشد جمعیت یهودیان و اعراب ساکن اسرائیل و داخل سرزمین های اشغالی و به تبع آن مشکلات و چالش های احتمالی بود.
● نگرانی دائمی
موضوع جمعیت یهودیان از بدو تاسیس اسرائیل در ۶۰ سال گذشته تاکنون همواره موضوعی مهم و نگران کننده برای دولت یهودی بوده است . اساسا " بدون جمعیت یهودی فلسفه صهیونیسم و حیات و بقا دولت اسرائیل بی معنی می باشد. نگرانی همیشگی اسرائیل از بابت جمعیت یهودیان را می توان در چند نکته خلاصه نمود :
هدف اساسی بنیانگذاران و حامیان تشکیل دولت اسرائیل تشکیل سرزمینی برای تمام یهودیان جهان بود. بدون حضور یهودیان فلسفه وجودی دولت اسرائیل به زیر سوال می رود.
دولت اسرائیل از بدو تشکیل به منظور مقابله با چالش های پیش رو در محیط پیرامونی عربی (که موجودیت اسرائیل را نامشروع می دانستند) نیاز به تقویت بنیه نظامی (از بعد نیروی انسانی ) داشت .
از ابتدای شکل گیری اسرائیل یک اقلیت عرب در آنجا ساکن هستند. اعراب اسرائیل هیچ گاه احساس هویت مشترک با صهیونیسم نداشته و نخواهند داشت . افزایش جمعیت اعراب اسرائیلی به عنوان یک نگرانی جدی و بنیادین همواره وجود داشته است .
از زمان تشکیل اسرائیل تاکنون دولتمردان و سیاستمداران یهودی همواره دغدغه امکان بازگشت میلیون ها آواره فلسطینی به سرزمین شان را دارند (آوارگان فلسطینی جنگ ۱۳۲۷ ) . بازگشت احتمالی آوارگان به معنای پایان موجودیت دولت یهودی خواهد بود . این نگرانی در سرسختی نمایندگان اسرائیل در موضوع آوارگان در مذاکرات ۱۰ ساله صلح با طرف فلسطینی مشهود بود .
پس از جنگ ۶ روزه خرداد ۱۳۴۶ اسرائیل خود را بین جمعیت زیادی از اعراب فلسطینی ساکن نوار غزه و کرانه غربی محصور دید . مهم ترین دغدغه و نگرانی اسرائیل در حال حاضر نرخ بالای رشد جمعیت فلسطینی ها در سرزمین های اشغالی می باشد.
نگرانی از بابت رشد جمعیت فلسطینی ها و اعراب داخل اسرائیل تبدیل به هراس جدی در بین تحلیل گران یهودی و سیاستمداران اسرائیلی شده است ; این نگرانی توام با بحث های مربوط به هویت یهودی همواره در اسرائیل وجود داشته است و طی سال های گذشته مشاهده می گردد که نگرانی مشترکی بین نیروهای مختلف سیاسی در این باره شکل گرفته است . وجود چنین اجماع نسبی در بین طیف های مختلف سیاسی (حتی لیکود) در طیف مذهبی اسرائیل کمتر به چشم می خورد. مجموعه شکاف های داخلی در اسرائیل (مذهبی و قومی ) در کنار مجموعه دیگری از عوامل خارجی (استمرار مناقشه با فلسطینی ها) باعث شده است تا تصویر یهودیان اسرائیل از خود به عنوان یکی از ارکان اصلی حس هویت جمعی و نیز سیاست های هویتی صهیونیستی دچار چالش جدی شود. هسته اصلی و کانونی تصویر یهودیان از خود در گذشته و حال آسیب پذیری است . ایجاد یک نظم جدید سیاسی اجتماعی مستلزم حل و فصل تعارضات درونی و مقابله با آسیب هاست . روابط بین صهیونیسم و یهودیت و بین ناسیونالیسم و مذهب همچنان در جامعه اسرائیل نامشخص است . مقاومت شدید افراطیون مذهبی در موضوع خروج ارتش اسرائیل از نوار غزه موید این ابهام است . اما با وجود مخالفت سرسختانه این طیف نکته ای که امروزه بر سر آن در اسرائیل وفاقی وجود دارد این است که اسرائیل همچنان باید دموکراتیک و یهودی باقی بماند. این خواست مشترک البته تفاسیر و تعاریف متفاوتی را از سوی هر کدام از گروه های سیاسی و مذهبی به همراه داشته است .
● واقعیات جمعیت شناسی
نگرانی از به اقلیت افتادن یهودیان گویاتر می شود . براساس ) ICBS (با نگاهی به آمار و ارقام منتشره از سوی اداره مرکزی آمار اسرائیل مقایسه نرخ رشد جمعیت بین یهودیان و اعراب (داخل اسرائیل و فلسطینی های ساکن غزه و کرانه غربی ) موازنه جمعیتی بین یهودیان و اعراب کمتر از دو دهه آینده به سود فلسطینی ها تغییر خواهد کرد.
ترکیب جمعیتی در سرزمین های اشغالی (به میلیون نفر)
این آمار و ارقام تاییدکننده نگرانی دولت اسرائیل و تحلیل گران یهودی است . براساس استدلال دولت خروج اسرائیل از نوار غزه و قسمت هایی از کرانه غربی و احداث دیوار حائل امنیتی و در مجموع متارکه و جدایی از فلسطینی ها به منظور حفظ هویت یهودی اسرائیل ضرورت پیدا می کند. این نگرش دولت همان گونه که ذکر گردید در بین طیف های مختلف سیاسی و مذهبی مدافعان و مخالفانی دارد.
طبق آمار دولت اسرائیل در حدود یک و نیم میلیون از جمعیت اسرائیل را اعراب تشکیل می دهند (در حدود ۱۹ درصد) که با توجه به نرخ رشد جمعیت آنان تا سال ۱۴۰۴ از کل جمعیت اسرائیل را شامل می شوند . شهروندان عرب اسرائیل به زبان عربی صحبت می کنند و هویت کاملا عربی دارند. شکاف بین جامعه اعراب اسرائیل از نظر توسعه و پیشرفت اقتصادی نسبت به بدنه اصلی جامعه یهود یکی از مهم ترین شکاف های موجود در سطح جامعه اسرائیل است . تبعیض های آشکار علیه اعراب توسط دولت های اسرائیل باعث تشدید نارضایتی اعراب از دولت گردیده است . جمعیت در حال رشد و همسویی و قرابت فکری اعراب اسرائیلی با فلسطینی ها به دغدغه ای امنیتی برای اسرائیل تبدیل شده است . اعلام خبر عقب نشینی اسرائیل از غزه برخلاف آنچه که تصور می شد موجب ایجاد هراس در میان اعراب شد; چرا که این امر احتمال اسکان مجدد شهرک نشینان در الجلیل (در شمال اسرائیل ) را در پی خواهد داشت . در فروردین ۱۳۸۴ ) قبل از خروج اسرائیل از غزه ) دولت اسرائیل گردهمایی تحقیقاتی با عنوان « توسعه شمال کشور و الجلیل » را برپا ساخت . به گفته « حنه اسوید » شهردار سابق منطقه عرب نشین « ایلایون » این گردهمایی مطرح سازی دوباره « طرح یهودی کردن » الجلیل یا به عبارتی واژگون سازی واقعیت دموگرافی این منطقه است که ۵۱ درصد آن را اعراب تشکیل می دهند . در نظرسنجی که طی سال های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ صورت پذیرفته است مشخص می شود که افکار عمومی در اسرائیل اگرچه همچنان به ایده ها و اصول برابری و حقوق مدنی پای بند هستند اما از سویی دیگر هیچ قرابت و نزدیکی با شهروندان عرب از خود بروز نمی دهند . ۶۳ درصد در سال ۱۳۸۵ و ۶۶ درصد در سال ۱۳۸۶ علاقمند به مهاجرت اعراب اسرائیلی از اسرائیل بودند . در بررسی دقیق تر مشخص گردید که نگاه جامعه اسرائیلی نسبت به شهروندان عرب در طول انتفاضه دوم (۱۳۸۳ ۱۳۸۱ ) و جنگ سال ۱۳۸۵ حزب الله و اسرائیل نسبت به دوره زمانی قبل و بعد از آن منفی تر شده است . اعراب طی دو دهه آینده به اقلیتی تعیین کننده در محیط داخلی اسرائیل تبدیل خواهند شد. نرخ بالای زاد و ولد در بین اعراب نسبت به یهودیان به عامل نگرانی و دغدغه دولتمردان تبدیل شده و باعث اعمال سیاست های « عرب زدایی » مناطق عرب نشین (در شمال اسرائیل ) شده است . این درحالی است که اسرائیل فلسطینی های ساکن بیت المقدس را شهروندان اسرائیل می داند و بیت المقدس را جزیی از خاک خود می داند.
● تراکم جمعیت
یکی از عوامل نگران کننده دیگر برای دولتمردان یهودی میزان بالای تراکم جمعیت در اسرائیل است . سال ۱۳۸۶ تراکم جمعیت در اسرائیل (پس از هلند) در رتبه دوم قرار داشت . تراکم جمعیت در هلند ۳۹۹ نفر در هر کیلومتر مربع می باشد و در اسرائیل ۳۵۰ نفر در هر کیلومتر مربع است . این میزان تراکم (نسبت جمعیت به وسعت ) با وجود صحرای نقب (در جنوب کرانه غربی ) محاسبه گردیده است . صحرای نقب ۶۰ درصد از وسعت اسرائیل را شامل می گردد که منطقه ای بیابانی و غیرمسکونی است . بدون درنظر گرفتن صحرای نقب تراکم جمیعت به دو برابر این میزان می رسد; یعنی ۸۴۵ نفر در هر کیلومتر مربع . این میزان بالای تراکم تبعات امنیتی سیاسی اجتماعی اقتصادی و زیست محیطی فراوانی می تواند به دنبال داشته باشد. هرگونه حمله احتمالی به مراکز جمعیتی اسرائیل می تواند برای اسرائیل بسیار پرهزینه و خطرناک باشد. حملات موشکی حزب الله به بندر حیفا به عنوان یکی از مراکز مهم صنعتی و پرجمعیت اسرائیل این شهر را در ترس و رکود فرو برد. فارغ از نگرانی های امنیتی و سیاسی موضوع دسترسی شهروندان به منابع آبی یکی از اصلی ترین دغدغه های پیش روی دولتمردان یهودی و یکی از علل استمرار اشغال بلندی های جولان و تسلط بر دریای جلیله در شمال کرانه غربی بوده است . طی چند سال گذشته میزان آب سفره های زیرزمینی (آکیفرها) کاهش یافته است و سطح آب دریای جلیله به طور چشمگیری کاهش داشته است . این درحالی است که با توجه به افزایش جمعیت تقاضا برای آب افزایش یافته است . مخالفان جدی عقب نشینی احتمالی اسرائیل از کرانه غربی قطع دسترسی به منابع آبی در شمال کرانه غربی را یکی از عوامل مخالفت خود با تصمیم آتی دولت می دانند. مجموعه این شرایط می تواند در میزان مهاجرت به اسرائیل بسیار تاثیرگذار باشد.
● جمعیت طیف های مذهبی
طبق آمار منتشره نرخ رشد جمعیت در بین یهودیان در طول دوره زمانی ۱۳۸۴ ۱۳۷۹ درحدود ۸ ۱ ـ۶ ۱ درصد بوده است . جمعیت در بین غالب اسرائیلی های سکولار همچنان رو به کاهش و در بین یهودیان مذهبی و الترا ارتدوکس ها رو به افزایش می باشد. با توجه به افزایش جمعیت در بین اقشار مذهبی تر جامعه اسرائیل و سیاست های اقتصادی دولت به ویژه در دولت نتانیاهو این اقشار از سیاست های اقتصادی دولت بیشتر آسیب پذیر بوده اند و همواره خواستار ارتقا و بهبود وضعیت رفاهی افزایش تامین اجتماعی و دادن امتیازاتی از سوی دولت به خانوارهای پرجمعیت شده اند. مذهبیون و الترا ارتدوکس ها با دو نگاه متفاوت دولت اسرائیل را به چالش می کشند.
برطبق آمار رسمی دولت اسرائیل جمعیت هاردی ها (یهودیان الترا اراتدوکس مقید به آموزه های یهودی ) نسبت به سایر یهودیان طی سال های گذشته رشد بالاتری داشته است و تا سال ۱۳۹۸ بیست درصد از جمعیت کل یهودیان را شامل می شود . یوسف لیپید معاون سابق نخست وزیر و رهبر حزب سکولار « شینوی » و شماری دیگر از مقامات چپ گرای اسرائیل بر این اعتقادند که رفتار هاردی ها تناسبی با سیاست های دولت اسرائیل و هنجارهای حاکم بر جامعه اسرائیل ندارد. این طیف از جامعه اسرائیل بقا دولت یهودی را تنها در هنجارهای معنوی و مذهبی جستجو می نمایند . این شرایط جمعیتی و کاهش مداوم نرخ رشد از ابتدای دهه ۷۰ شمسی تاکنون درحالی است که نرخ رشد اعراب فلسطینی ساکن در نوار غزه و کرانه غربی همچنان بالاترین رشد در دنیا محسوب می گردد. نرخ رشد ساکنان نوار غزه بین ۲ ۴ تا ۴ ۴ درصد و نرخ رشد ساکنان غربی در حدود ۸ ۳ درصد می باشد . کاهش نرخ رشد یهودیان و افزایش نرخ رشد اعراب و فلسطینی ها زمینه ساز بحرانی جمعیتی برای اسرائیل است .
این بحران موجب نگرانی و هراس آژانس جهانی یهود نیز گردیده است . در چنین شرایطی است که نیروهای افراطی داخلی و بنیادگرایان مذهبی هرگونه توافق و عقب نشینی در چارچوب زمین در برابر صلح را رد کرده و با آن به مخالفت می پردازند و نیروهای سیاسی چپ گرا بر لزوم خروج از سرزمین های اشغالی و جدایی از فلسطینی ها و در نهایت تشکیل دو دولت تاکید می نمایند. برخی از جریان های مخالف برنامه خروج اسرائیل از سرزمین های اشغالی با ایجاد شک و تردید در آمارهای ارائه شده میزان واقعی جمعیت اعراب فلسطینی و نرخ رشد جمعیت آنها را کمتر ذکر می کنند. استدلال این گروه بر این تحلیل استوار است که بخشی از اعراب ساکن در نوار غزه و کرانه غربی همواره در حال جابه جایی و تردد می باشند و امکان سرشماری دقیق از آنها وجود ندارد. براساس استدلال این گروه حتی در صورت عدم واگذاری سرزمین های اشغالی جمعیت یهودیان دو برابر اعراب خواهد بود.
● مهاجرت نگرانی تازه
دولت اسرائیل برای یهودی ساختن فلسطین از ابتدای موجودیتش در اواخر دهه چهل میلادی سیاست جذب مهاجران یهودی را در پیش گرفت و صهیونیسم با شعار « سرزمین بدون ملت برای ملتی بدون سرزمین » بستر لازم را برای مهاجرت یهودیان از سراسر دنیا به اسرائیل فراهم نمود . دولت اسرائیل به خصوص پس از فروپاشی شوروی در طول دهه ۷۰ شمسی توانست مهاجران یهودی زیادی را جذب اسرائیل نماید و دولت های اسرائیل همواره با تکیه بر « قانون بازگشت به اسرائیل » که یکی از اصول تاسیس دولت یهودی بود تمام تلاش خود را برای تشویق و ترغیب یهودیان دنیا برای اقامت در اسرائیل به کار می بستند. با توجه به چالش های ایجاد شده به ویژه از منظر فرهنگی زبانی و سطح درآمد اقتصادی بین مهاجران با غالب جامعه اسرائیل طی دو دهه گذشته در چند سال اخیر نگرانی هایی در سطوح عالی سیاسی بروز کرده است . در پائیز سال گذشته میر تشریت وزیر کشور کابینه اسرائیل در جمع شرکت کنندگان در اجلاس آژانس جهانی یهود و در واکنش به خواست و تاکید آنها در تقویت مهاجرت یهودیان به اسرائیل خواستار اعمال اصلاحاتی در قوانین مربوط به شهروندی یهودیان و مهاجرت آنان به اسرائیل گردید. تشریت با اشاره به رشد افکار نئونازی در بین مهاجران جوان مهاجر از اتحاد شوروی سابق که به طور خودکار شهروندی اسرائیل را کسب نموده اند قانون بازگشت به اسرائیل را مورد انتقاد شدید قرار داد. وزیر کشور خواستار آن شد که قبل از کسب شهروندی مهاجران باید ۵ سال در اسرائیل اقامت داشته باشند و به سوگند وفاداری به اسرائیل و گذراندن دوره های زبان عبری ملزم شوند. این نگرانی به طور مشخص نشانگر آن است که سیاست قدیمی جذب مهاجران یهودی در اسرائیل نیز اکنون با چالش ها و بحران هایی مواجه گردیده است .
● نتیجه گیری
در پشت مناقشه طولانی مدت و خونین خاورمیانه جمعیت به عنوان عامل نگران کننده و هراس آور برای حاکمیت اسرائیل و متفکران پای بند صهیونیسم تبدیل شده است . دولت اسرائیل ۶۰ سال است که در برابر واقعیات مقاومت می نماید . اسرائیل همواره به دنبال مظلوم نمایی و اقناع جامعه جهانی از آسیب پذیری بالای خود بوده است . اینک شرایط جمعیتی و وضعیت محیطی به سمتی می رود که اسرائیل فارغ از تمامی تهدیدات خارجی در درون با وضعیتی متفاوت مواجه شده است . پاشنه آشیل اسرائیل ترکیبی از کاهش رشد جمعیت یهودیان افزایش جمعیت اعراب اسرائیلی و فلسطینی ها تراکم بیش از حد جمعیت و مشکلات محیطی و به ویژه دسترسی به منابع آبی است . اسرائیل پس از ۶ دهه محکوم به درک واقعیت ها خواهد شد . نگرانی های جمعیتی و محیطی به اضافه چالش های قومی ـ مذهبی ایجاد شده در جامعه اسرائیل تضادهای نهفته در ایدئولوژی صهیونیسم را بیشتر از هر زمان دیگری عیان کرده است . ایجاد یک نظم جدید سیاسی ـ اجتماعی مستلزم حل وفصل این تعارضات درونی است . ریشه مشکلات اسرائیل به این واقعیت برمی گردد که تشکیل موجودیتی به نام اسرائیل اساسا امری تحمیلی در یک شرایط خاص تاریخی بوده است . وقتی کشورهای دارای تاریخ و جغرافیای طبیعی در تولید و باز تولید هویت ملی خود مشکلاتی دارند به طریق اولی مشکلات اسرائیل به دلیل غیرطبیعی بودن آن به مراتب بیشتر خواهد بود.
موضوع جمعیت یهودیان از بدو تاسیس اسرائیل در ۶۰ سال گذشته تاکنون همواره موضوعی مهم و نگران کننده برای دولت یهودی بوده است
از زمان تشکیل اسرائیل تاکنون دولتمردان و سیاستمداران یهودی همواره دغدغه امکان بازگشت میلیون ها آواره فلسطینی به سرزمین شان را دارند (آوارگان فلسطینی جنگ ۱۹۴۸ ) بازگشت احتمالی آوارگان به معنای پایان موجودیت دولت یهودی خواهد بود
از ابتدای شکل گیری اسرائیل یک اقلیت عرب در آنجا ساکن هستند که هیچگاه احساس هویت مشترک با صهیونیسم نداشته و نخواهد داشت . افزایش جمعیت اعراب اسرائیلی به عنوان یک نگرانی جدی و بنیادی همواره اسرائیل را تهدید کرده است
مهم ترین دغدغه و نگرانی اسرائیل در حال حاضر نرخ بالای رشد جمعیت فلسطینی ها در سرزمین های اشغالی است
بر اساس نرخ رشد جمعیت بین یهودیان و اعراب (داخل اسرائیل و فلسطینی های ساکن غزه و کرانه باختری ) موازنه جمعیتی بین یهودیان و اعراب کمتر از دو دهه آینده به سود فلسطینی ها تغییر خواهد کرد
پاشنه آشیل اسرائیل ترکیبی از کاهش رشد جمعیت یهودیان افزایش جمعیت اعراب اسرائیلی و فلسطینی ها تراکم بیش از حد جمعیت و مشکلات محیطی و به ویژه دسترسی به منابع آبی است .

مرکز تحقیقات استراتژیک
محمود دهقانی هرندی

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی