هشیاری را به چهار مرحله تقسیم کرده اند

هشیاری را به چهار مرحله تقسیم بندی کرده اند:
۱) JAGAT یا حالت بیداری.
بیداری = هشیاری + تفکر
۲) SWAPNA یا خواب
رؤیا = ناهشیاری + تفکر ← تو به خواب رفته ای ولی روند تفکر باقی است بنابر این در خواب تو رؤیا می بینی.
رؤیا همان تفکر کردن در خواب است.
رؤیا همان تفکر است ولی به زبانی بسیار ابتدائی تر:زبان تصاویر
۳)مرحله SUSHUPTI یا خواب عمیق است. خواب بدون رؤیا
در اینجا هشیاری = نا هشیاری بدون تفکر← تو هشیار نیستی، نمی دانی کجایی ، کیستی، تمامی هشیاری تو ناپدید شده و وجود تو در استراحت است.
تفکر، رؤیا و هشیاری هر سه ناپدید شده اند.
اینها سه مرحله عادی و معمولی از هشیاری انسان هستند.
۴) SAMADHI یا TURRIYA یا اشراق نام دارد. این مرحله هشیاری بدون تفکر
پس چهار مرحله هشیاری انسان وجود دارد:
۱) بیداری = هشیاری + تفکر
۲) اشراق = هشیاری منهای تفکر
۳) رؤیا = ناهشیاری + تفکر
۴) خواب عمیق = ناهشیاری منهای تفکر
بنابر این اشراق چیزی مانند هشیاری و خواب عمیق است.
پاتانجلی عارف و فیزیکدان هند باستان که علم یوگا را نظام بخشید ، حالت سامادهی را "خواب بیداری" WAKING SLEEP نامیده است. در خواب ، ولی بیدار!
خواب به این معنی که هیچگونه فکر و رؤیا وجود ندارد، و "بیدار" به این معنی که تو کاملاً هشیاری ، نور هشیاری تو آنجا هست. یعنی که تو آگاهی،‌یعنی که میدانی که هیچ دانشی در لحظه ی حال وجود ندارد و تمام افکار ناپدید شده ،‌یعنی که هشیارهستی که اینک هیچ رؤیایی در سر زمین آگاهی تو کمین نکرده و تو مطلقاً و تماماً " صفر" یا " هیچ" SHUN YAM هستی.
این چهار مرحله را به نوعی دیگر نیز میتوان بیان کرد:
۱) بیداری = هشیاری + تفکر ( مانند علم فعالیتی در بیداری است و یا مثل مقوله های منطق و خدا شناسی THEOLOGY.
۲ ) رؤیا = ناهشیاری + تفکر( هنر،‌شعر، نقاشی، موسیقی، برای همین است که ما هنرمندان را " خواب زده " یا هپروتی می خوانیم و به آنان زیاد اطمینان نمی کنیم. زیرا برای ما آنان نمی توانند راهنمایان خوبی به واقعیت باشند. ما از وجود آنان لذت می بریم،ولی نمی توانیم آنان را بعنوان "راهنما "‌برای رسیدن به حقیقت بپذیریم، زیرا آنان در رؤیاهای خود زندگی می کنند،‌آنان در حالت بیداری در خواب هستند! چشمانشان پر از رؤیاست.
۳)خواب عمیق = ناهشیاری منهای تفکر، تمام فعالیتها در خواب متوقف می شوند. بنابر این از خواب عمیق نه علم زاده می شود و نه هنر.
۴ ) اشراقی = هشیاری منهای تفکر، این وضعیت ، مادر دین و مذهب است.
زمانی که عیسی مسیح (ع) به اشراق رسید ، مسیحیت متولد شد ،‌زمانی که نانک NANAK به اشراق رسید مذهب SIKKISM متولد شد.
وقتی بودا به اشراق رسید بودیسم متولد شد. مذهب زاده اشراق است.
راستی این مرحله چگونه است؟ " اشراق" یعنی اینکه تو بتوانی بدون اینکه به خواب بروی ، تفکراتت را متوقف کنی و با این وجود،‌هشیارباشی. البته کاری است مشکل و طاقت فرسا، این، یکی از سخت ترین کارها و تقریباً ناممکن است.بیدار مانده و فکر کردن آسان است. به خواب رفتن و فکر کردن نیز آسان است. ولی مشکل ترین چیز این است که بیدار باشی و تفکر نکنی. زیرا که این کار دیگر بخشی از تکامل نیست.این دیگر تکامل EVOLUTION نیست، بلکه انقلاب است REVOLUTION است. این رندی نیست که بطور طبیعی و خود به خودی اتفاق بیفتد. تو باید آن را کسب کنی. این مرحله چالشی است در انتظار انسان. چالشی که فقط برازنده ی مقام انسان است و بسیار به ندرت انسانهایی پیدا شده اند که توان بر داشتن این امانت را داشته اند و تنها آنان که آن را پذیرفته اند لیاقت واژه آدم را دارند. دیگران فقط بشر هستند و تنها نام انسان را بر خود دارند . ما تنها انسانهای بالقّوه هستیم ، نه انسان واقعی.

احمد فرخ