کنفرانس های گذشته بازنگری NPT

مشكل جلوگیری از بروز این وضعیت همواره موضوعی محوری در بحث های هسته ای بوده است. هدف تلاش های اولیه كه در سال ۱۹۴۶ آغاز شد، ایجاد سیستمی بین المللی بود برای آن كه همه كشورها بتوانند به فناوری هسته ای تحت پادمان مناسب دسترسی پیدا كنند. این تلاش ها سه سال بعد بدون نتیجه پایان یافت. دلیل بی نتیجه ماندن آن هم اختلافات سیاسی جدی میان قدرت های بزرگ بود. در آن زمان هم آمریكا و هم شوروی سلاح هسته ای آزمایش كرده بودند و مشغول تجهیز زرادخانه هایشان بودند.
در دسامبر سال ۱۹۵۳ دوایت آیزنهاور رئیس جمهور آمریكا در پیشنهاد خود با عنوان «اتم ها برای صلح» در هشتمین نشست مجمع عمومی ملل متحد خواستار آن شد كه سازمانی بین المللی برای پاسداری و تضمین فناوری هسته ای صلح آمیز ایجاد شود تا مانع از توسعه توان تسلیحات هسته ای كشورهای دیگر باشد. نتیجه پیشنهاد او ایجاد آژانس بین المللی انرژی هسته ای در سال ۱۹۵۷ بود. مسئولیت این آژانس دوگانه بود، از یك طرف باید فناوری هسته ای را اشاعه می داد و از طرف دیگر آن را كنترل می كرد. كمك های فنی آژانس به كشورها در سال ۱۹۵۸ شروع شد. یك نظام پادمان موقت برای راكتورهای كوچك هسته ای هم در سال ۱۹۶۱ ایجاد شد كه سه سال بعد نظامی جامع تر جای آن را گرفت.
بحث درباره اصل عدم تكثیر هسته ای از سال ۱۹۵۷ آغاز شده و در اوایل دهه ۱۹۶۰ به اوج رسید. پیمانی در این زمینه تدوین شد كه در اواخر دهه ۱۹۶۰ به توافق و امضای كشورها رسید. در بند ۱۰ این پیمان كه اكنون همه آن را به NPT می شناسند، آمده است كه ۲۵ سال بعد از عملی شدن این پیمان كنفرانسی تشكیل شود تا طی آن بعد از بررسی شرایط موجود تصمیم گیری شود كه آیا این پیمان برای مدتی دیگر تمدید بشود یا نه. این كنفرانس در ماه مه ۱۹۹۵ برگزار شد و سپس طبق مواد پیمان مقرر گردید كه هر ۵ سال یك بار كنفرانسی برای بازبینی در NPT برگزار شود. در هر كنفرانس بیانیه نهایی صادر می شود كه باید به توافق اعضا برسد. این بیانیه علاوه بر ارزیابی چگونگی اجرای مواد پیمان در پنج سال گذشته، حاوی توصیه های برای تقویت آن هم هست.
در كنفرانس های سال ،۱۹۷۵ ۱۹۸۵ و ،۲۰۰۰ توافق درباره بیانیه پایانی اجلاس بدست آمد اما در سال های ،۱۹۸۰ ۱۹۹۰ و ۱۹۹۵ توافق به دست نیامد. آنچه موجب به دست نیامدن توافق درباره بیانیه های نهایی كنفرانس های بازبینی گذشته از جمله سال ۱۹۹۵ شد اختلاف در باره پایبندی یا عدم پایبندی كشورهای دارای سلاح هسته ای به الزامات بند ۶ (خلع سلاح هسته ای) و همچنین موضوعاتی چون آزمایش هسته ای ، توسعه كیفی تسلیحات هسته ای، تضمین های هسته ای كشورهای دارای سلاح هسته ای به كشورهای غیر هسته ای و همكاری در بخش انرژی هسته ای برای مصارف هسته ای بود.
كنفرانس بازبینی ۱۹۹۵
كنفرانس بازبینی سال ۱۹۹۵ دو هدف داشت، یكی بازبینی چگونگی كار پیمان و دیگری تصمیم گیری درباره تمدید آن. در ۱۱ ماه مه ،۱۹۹۵ كنفرانس تصمیم گرفت كه NPT را تمدید كند. در این كنفرانس اگرچه توافقی در باره بازبینی اجرای NPT بدست نیامد اما كشورها بدون رای گیری مجموعه ای از تصمیمات را به تصویب رساندند. این تصمیمات در این زمینه ها بود: a) عوامل تحكیم و تقویت روند بازبینی پیمان b) اصول و اهداف عدم تكثیر و خلع سلاح هسته ای c) تمدید نامحدود پیمان. در كنار این تصمیمات قطعنامه ای هم برای خاورمیانه تصویب شد. به طور كلی همانطور كه هانس بلیكس مدیر كل وقت آژانس بین المللی انرژی هسته ای گفت، كنفرانس بازبینی سال ۱۹۹۵ فقط پیام های خوش یمنی فرستاد و تأكید كرد كه هدف نهایی این پیمان ایجاد دنیایی عاری از سلاح هسته ای است.
در این كنفرانس پیشنهاد هایی هم از سوی كشورها ارایه شد كه نتیجه ای نداشت. از جمله آنها پیشنهاد ونزوئلا بود كه خواستار تمدید پیمان برای یك دوره ۲۵ ساله دیگر شد. همچنین كانادا پیش نویس پیشنهادی را بین شركت كنندگان پخش كرد مبنی بر این كه تمدید NPT به رای اعضا گذاشته شود.
از پنج كشور دارای سلاح هسته ای، چهار كشور یعنی فرانسه، روسیه، آمریكا و انگلیس از همان ابتدا از تمدید نامحدود NPT حمایت می كردند. چین بعدها به آنها پیوست. در هفته سوم كنفرانس، بیش از یكصد كشور درخواست تمدید نامحدود NPT را امضا كردند.
اختلاف درباره بند ۶ (مربوط به خلع سلاح) میان كشورهای به اصطلاح شمال و جنوب در كنفرانس بازبینی سال ۱۹۹۵ مانع از دستیابی به اجماع درباره بیانیه پایانی كنفرانس شد. اولین اختلاف وقتی روی داد كه مكزیك دو سؤال را مطرح كرد: اول این كه آیا بند یك و دوی پیمان با استقرار سلاح هسته ای از سوی آمریكا و انگلیس در خاك كشورهای غیرعضو ناتو، نقض نشده است؟ و آیا تجهیزات و فناوری هسته ای كه براساس توافقنامه دو جانبه دفاعی آمریكا و انگلیس، به لندن داده شده نقض بند یك NPT نیست؟ بسیاری از كشورهای غیر مسلح به سلاح هسته ای با مكزیك موافق بودند كه انتقال این تجهیزات مطابق با وظایف و تعهدات NPT نیست. اما آمریكا و انگلیس و عده ای از كشورهای ناتو این را قبول نداشتند. موضوع دوم كه باعث بروز اختلاف شد نكته ای بود كه از سوی ایران و چندین كشور عربی مطرح شد. آنها گفتند كه كشورهای مسلح به سلاح هسته ای باید مسئولیت دسترسی كشورهای غیر عضو در NPT به ویژه اسرائیل، به فناوری حساس هسته ای را به عهده بگیرند.
نكته سوم مربوط به نقض تعهدات عراق و كره شمالی براساس بند دوم NPT بود كه البته مخالفت چندانی با این موضوع وجود نداشت.
بحث درباره چرخه سوخت، پادمان هسته ای و پادمان انتقال دریایی مواد هسته ای از جمله دیگر موضوعات مورد اختلاف در این كنفرانس بود.
در باره موضوع چرخه سوخت، چند كشور معدودی كه در سیاستگذاری هایشان تصمیم گرفته اند از انرژی هسته ای برای تولید برق استفاده نكنند، از تایید نیرومندانه تكنولوژی چرخه سوخت بیمناك بودند. اما كشورهای دیگر «دخالت در اختیار تصمیم گیری داخلی خود را» در حوزه فعالیت صلح آمیز هسته ای محكوم و در برابر آن مقاومت می كردند. كنفرانس بازنگری، بعد از همه این اختلافات تأكید كرد: «حق انتخاب و تصمیم گیری هر كشوری در این باره باید محترم شمرده شود البته بدون آن كه توافقنامه های همكاری و سازوكاری بین المللی به خطر بیافتد...»
كنفرانس بازبینی ۲۰۰۰
انتظار می رفت كه كنفرانس بازبینی سال ۲۰۰۰ هم توان مكانیزم های جدید بازبینی و هم مفهوم پاسخگو بودن را بیازماید. این كنفرانس در نتیجه گیری از اهدافش موفق بود و توانست در باره عملكرد گذشته پیمان و همچنین چند موضوع دیگر به توافق برسد. از جمله این موضوعات مورد توافق، عدم تكثیر هسته ای و خلع سلاح، پادمان هسته ای و استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای بود. این اولین بار در ۱۵ سال گذشته بود كه كشورهای عضو توانستند روی یك سند نهایی اجماع كنند.
در حقیقت بعد از آن كه اختلافات موجود، كنفرانس بازنگری سال ۱۹۹۵ را تقریباً كم نتیجه گذاشت، كشورهای عضو توافق كردند كه در سالهای بعد به منظور آماده شدن برای كنفرانس سال ۲۰۰۰ چندین نشست برگزار كنند تا در آن اهداف، اصول و راه های چگونگی تشویق به اجرای كامل پیمان بررسی شود. مجمع عمومی سازمان ملل یك كمیته آمادگی و مقدماتی تشكیل داد و این كمیته تا برگزاری كنفرانس بازنگری، سه بار تشكیل جلسه داد موضوع همگانی كردن NPT، عدم تكثیر هسته ای، خلع سلاح هسته ای، مذاكره درباره كنفرانسیون منع تولید سوخت برای سلاح های هسته ای یا دیگر مواد انفجاری، تضمین های امنیتی به كشورهای عضو NPT، پادمان های آژانس بین المللی انرژی هسته ای، ایجاد مناطق عاری از سلاح هسته ای و استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای از جمله محورهای مذاكرات در كمیته های مقدماتی كنفرانس بازنگری سال ۲۰۰۰ بود.
در سند نهایی كنفرانس بازنگری سال ،۲۰۰۰ نقش محوری NPT در تلاش های جهانی برای تقویت نظام عدم تكثیر و خلع سلاح هسته ای، مورد تأكید قرار گرفت. در این بیانیه همچنین علاوه بر اشاره به آزمایش هسته ای هند و پاكستان در سال ۱۹۹۸ و توجه كنفرانس به این موضوع، تاكید شد كه هر كشور عضو جدیدی در NPT فقط به عنوان یك كشور غیر مسلح به سلاح هسته ای پذیرفته می شود، چه دارای توان هسته ای باشد و چه نباشد.
مهم ترین دستاورد این كنفرانس، وارد كردن مجموعه ای از گام های عملی برای پیشبرد تلاش های سیستماتیك و پیشرو در اجرای بند ۶ پیمان بود.
این گام ها همچون معیاری عمل می كنند كه براساس آن پیشرفت آینده كشورها سنجیده می شود. یكی از مهم ترین آنها توافق كشورهای هسته ای در تعهد آنها به نابودی كلی زرادخانه های هسته ای و خلع سلاح هسته ای است. این تعهد برای اولین بار صورت می گرفت.
رئیس الجزایری این كنفرانس، سند نهایی ۲۵ صفحه ای آن را نتیجه ای موفقیت آمیز و حاصل توافق حساس و سخت میان طرف های مختلف با مواضع متفاوت دانست. كوفی عنان دبیر كل سازمان ملل هم این كنفرانس را یك توافق تاریخی خواند و ضمن تبریك به همه شركت كنندگان، آن را گامی مهم در جهت دستیابی بشر به دنیایی صلح آمیز تر توصیف كرد.
با این حال نماینده آمریكا كه كشمكش آن با عراق درباره اثبات نقض تعهدش به NPT به بن بست رسیده بود، گفت: ارزیابی ها درباره نتیجه این كنفرانس متفاوت است.
كنفرانس بازبینی سال ۲۰۰۰ در شرایط حساسی برگزار می شد. از یك سو هند و پاكستان به تازگی آزمایش هسته ای انجام داده بودند و خود را كشورهای هسته ای می دانستند، از سوی دیگر روابط میان قدرت های بزرگ در سال ۱۹۹۹ به وخامت گراییده بود و در بدترین سطح از زمان پایان جنگ سرد قرار داشت. روسیه و چین نگران برنامه دفاع موشكی آمریكا و نقش ناتو بعد از افزایش حملات هوایی آن علیه یوگسلاوی بودند. پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) بی اثر شده بود و كنفرانس خلع سلاح به بن بست رسیده بود. نشست های كمیته مقدماتی هم همه را ناامید كرده و نتیجه مشخصی بدست نداده بود.
در این شرایط، كنفرانس بازنگری سال ۲۰۰۰ به این دلیل با موفقیت همراه شد كه حتی كشورهای مسلح به سلاح هسته ای بیم آن را داشتند كه هرگونه ناكامی NPT را با بحران روبه رو كرده و بی اثر كند و به این ترتیب كشورهایی مانند هند و پاكستان از این وضعیت استفاده كنند. اكثر كشورها در این باور هم عقیده بودند كه رژیم عدم تكثیر هسته ای باید آنقدر نیرومند باشد كه بتواند چالش های جنوب آسیا و مخالفت آمریكا با CTBT را تحمل كند. كشورها همچنین خواستار آن بودند كه با نقض كنندگان پیمان همچون عراق و كره شمالی به خوبی برخورد شود. دستیابی به توافق در كنفرانس بازنگری ۲۰۰۰ همچنین برای مقابله با یكجانبه گرایی آمریكا و به ویژه برنامه دفاع موشكی آن لازم بود. با وجود آن كه كشورهای عضو از همه این شرایط با خبر بودند اما با سطح اندكی از انتظارات به كنفرانس رفتند و امید چندانی نداشتند.
با این حال علی رغم همه دستاوردهای كنفرانس بازنگری سال ،۲۰۰۰ سند نهایی، نتیجه سازش میان طرف های مختلف بود. اكنون بعد از ۵ سال و در كنفرانس بازنگری سال ۲۰۰۵ معلوم می شود كه نتایج به دست آمده در آن كنفرانس چقدر موفقیت آمیز بوده است.
منبع:بنیاد كارنگی

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا