بادباک‌هایی از جنس قلب

رومن گاری نیازی به معرفی ندارد، با این حال بد نیست بدانیم که در سال ۱۹۸۰ وقتی جسد او را یافتند، کنار آن یادداشت کوتاهی دیدند: «عاقبت، واقعیت را به‏طور کامل بیان کردم.» - او گلوله‏ای در دهان خود شلیک کرده بود و مرگ خود را همچون یک «هنر» رقم زده بود. این نویسنده که پدرش روس و مادرش فرانسوی - روسی و خود متولد سال ۱۹۱۴ در لیتوانی بود، به دو زبان فرانسه و انگلیسی تسلط کامل داشت- البته فرانسوی‏اش بهتر بود. در جنگ دوم جهانی به نهضت مقاومت پیوست و بعد از آن دیپلمات شد، اما تا آخرین سال عمر همچنان می‏خواند و می‏نوشت و با نام‏های دوگانه‏اش -رومن گاری- و امیل آژار - برنده جوایز مختلفی شد؛ نام‏های کوچک مستعاری که به روسی «سوزش» و «شراره» معنی می‏دهند. شاید زندگی این نویسنده طبق گفته و آرزوی مادرش (که تو یا ویکتور هوگو می‏شوی یا هیچ‏کس) رقم نخورد، اما جهان داستانی او به دلیل تأکید بر عظمت انسان، و نوعدوستی همواره در ادبیات بشری اعتبار خود را را حفظ خواهد کرد. «بادباک‏ها» و «زندگی درپیش رو»، پیچیدگی ساده‏ترین انسان‏ها و در عین سادگی پیچیده‏ترین آنها را برای ما بازنمایی می‏کنند. «میعاد در سپیده‏دم»، «خداحافظ گاری کوپر»، «سگ سفید» و داستان کوتاه تکان‏دهنده و درخشانش «کهن‏ترین داستان عالم» نه به این دلیل که مدت‏ها در خاطر خواننده باقی می‏مانند، بلکه به‏علت نگرش انسانگرایانه‏اش، خصوصاً نسبت به رنج بشر، جزو آثار ماندگار شده‏اند.
یکی از نوع‌دوستانه‌ترین رمان‌های رومن گاری پس از حدود هفت سال در ایران به چاپ دوم رسید؛ رمان «بادبادک‏ها» که از عشق عمیق دوران جوانی انسان‏هایی معمولی نسبت به یکدیگر و همچنین از مقاومت انسان‌ها (فرانسویان) در مقابل مهاجمان (آلمان‏ها) در جنگ جهانی دوم حکایت می‏کند. این رمان از دیدگاه اول شخص – لودویک - و در چهل و هفت فصل روایت می‏شود. زبان اثر و شکل کلی روایت، مثل بقیه آثار رومن گاری، صریح و ساده است و در بنیان به‏مفهوم متن نظر دارد؛ مفهومی که در رابطه با انسان‏های هراسیده، اما فاقد پیچیدگی‏های شخصیت‏های کنراد، ناباکف و فاکنر، مادیت پیدا می‏کند.
«لودویک فلوری» در کودکی خانواده‏اش را از دست می‏دهد. عمویش «آمبرواز» سرپرستی او را به‏عهده می‏گیرد. آمبرواز که پیش از جنگ پرخاشجو بود، پس از بازگشت از جنگ، رفتاری ملایم و مردمگرایانه در پیش می گیرد. چون در جبهه موفق به کسب مدال شده است، اجازه پیدا می‏کند که شغل موردعلاقه‏اش را انتخاب کند. او با توجه به تمایلات صلح‏جویانه‏اش شغل پستچی را انتخاب می‏کند. نویسنده با چنین انتخابی از جانب آمبرواز، انسانی را به ما نشان می‏دهد که به ساده‏زیستی و قناعت گرایش دارد و در اوقات فراغت بادبادک می‏سازد؛ چیزی که بی‏شک برای ما نماد پرواز و شاید بلندپروازی باشد. بعضی از بادبادک‏ها شامل تصاویر شخصیت‏های مهم و تاریخی فرانسه‏اند و بعضی دیگر تصاویری که بچه‏ها با آنها خوشحال می‏شوند. گرایش دیگر این شخصیت را همین‏جا می‏بینیم: به‏جای پرداختن به هنرپیشه‏ها و ورزشکارها، به مشاهیرِ استخوان پوسیده و کودکان زنده می‏اندیشد. اما بازدیدکنندگانی که از طبقات بالای اجتماع و بوژوازی هستند، بعضا با حالتی تحقیرآمیز به او نگاه می‏کنند و برخورد خوبی با او ندارند. لودویک از این برخوردها و نگاه ناراحت می‏شود، اما آمبرواز به او می‏گوید:«آدم وقتی کاری را دوست دارد، اصلاً نباید به آن‏چه که دیگران می‏گویند یا کاری که دیگران می‏کنند، اهمیت بدهد.» صداقت آمبرواز، اگر بپذیریم که نخستین گامِ صداقت با دیگران (و اصلاً با هستی، صداقت با خود است)، در همین نکته مشخص می‏شود. انسانی که ایدئولوژی خاصی ندارد، اما به اصول و پرنسیپ‏های «انسانی» پای‏بندی دارد. حتی عنوان «آمبرواز پیر دیوانه» را یک شوخی تلقی می‌کند و به آن می‌خندند. می‌داند که فلانی و بهمانی برای مضحکه بازی کنارش می‌ایستند و عکس می‌گیرند، اما وقعی به این رفتار‌ها نمی‌دهد: «بگذار دل‌شان خوش باشد».
لودویک و عمویش در مزرعه‏ای به‏نام «موت» در شهر نورماندی زندگی می‏کنند. لودویک در دره‏ای نزدیک به مزرعه یک کلبه سرخپوستی می‏سازد و گاهی برای مطالعه و سیر در تخیلات به آنجا می‏رود. یک‏بار با دختری زیبا و مو طلایی آشنا می‏شود که لیلا نام دارد. از آن روز به‏بعد لودویک هر روز در همان ساعت، لیلا را در کلبه می‏بیند. تا این‏که تا چهار سال بعد، از لیلا خبری نمی‏شود. طی این چهار سال لودویک پی می‏برد قصر ژار در نورماندی متعلق به لیلا و خانواده‏اش است. پدر او از اشراف لهستان و مادرش قبلاً در ورشو هنرپیشه بوده است و آنها گاهی تابستان‏ها به نورماندی می‏آیند.
لودویک طی آن چهار سال موفق می‏شود در سن چهارده‏سالگی دیپلم بگیرد و در رستوران کلوژولی به‏عنوان حسابدار مشغول کار شود. درعین حال مدام به لیلا فکر می‏کند و چهره، رفتار و گفتار او را به‏خاطر می‏آورد. با چنین شگردی، ما می‏بینیم که نویسنده برای لودویک هم «اصلی برای زیستن» برمی‏سازد. توجه خواننده را به این نکته جلب می‏کنم که رومن گاری اصولاً در پی دلیلی برای معنا بخشیدن به شخصیت‏هایش است. گاهی این اصول یک سر و گردن از کنش‏ها، گفتارها و رخدادهای مرتبط با شخصیت فراتر می‏روند، به‏همین دلیل به‏رغم آن‏که شخصیت‏هایش دوست‏داشتنی‏اند، اما به لحاظ زیباشناختی در حد و اندازه شخصیت‏های فاکنر و کنراد نیستند.
عاقبت بعد از چهار سال، لودویک با پدر و مادر لیلا، برادر او «تاد» و نیز «برونو» فرزندخوانده خانواده آشنا می‏شود. پدر لیلا کنت برونیکی در امور مالی نبوغ دارد، ولی آنچه را به دست آورده است، در قمار از دست می دهد و دچار بحران مالی می‏شود. همسرش هم «دلخوشی‏هایی» جدا از خانواده دارد. نویسنده بدون کمترین استفاده‏ای از نماد و استعاره و پیچیدگی، شخصیت‏های اشرافی و انحطاط یک خانواده اشراف‏زاده را به ما نشان می‏دهد. برای این منظور از نگاه راوی (لودویک) استفاده می‏کند؛ هر چندکه گاهی نه‏تنها به ایجاز بی‏اعتنا می‏شود، بلکه متن را دچار تطویل می‏کند.
«هانس» پسرعموی آلمانی لیلا نیز که یکی دیگر از دوستداران اوست وارد داستان می‏شود و پدر لیلا از لودویک می‏خواهد در کار حسابداری کمکش کند. لودویک به امید دیدن لیلا، سه سال تابستان‏ها نزد خانواده برونیکی کار می‏کند. طی این سال‏ها می‏فهمد که لیلا هدف مشخصی ندارد؛ هر روز یک شغل برای آینده خود انتخاب می‏کند، و حتی زمانی‏که با لودویک روابط عاشقانه برقرار می‏کند، تصمیم می‏گیرد «یک زن بد بزرگ» شود. لودویک او را فردی دمدمی مزاج می‏داند، اما احساس می‏کند او را همان‏طور که هست، دوست دارد. اگر رخدادها و گفتگوهای متن به‏دقت ارزیابی شوند، به‏خوبی می‏توان دریافت که گرایش‏های احساسی هر دو نفر، گونه‏ای لجاجت با کنش‏ها و واکنش‏های عاطفی آنهاست. توفیق نویسنده در این مورد انکارناپذیر است، اما برای نشان دادن این موضوع، کم حاشیه‏روی نشده است. البته خواننده با همین توضح‌ها متوجه شده است که نویسنده برای نشان دادن وجوه مختلف زندگی و نگاه انسان‌ها از شخصیت‌های متعدد استفاده کرده است تا تقابل و تضاد بیشتر برجسته شود.
پس از شروع جنگ، لودویک می‏شنود که محل اقامت خانواده برونیکی بمباران و با خاک یکسان شده است. برای کسب خبر، خود را به سربازخانه معرفی می‏کند، اما به دلیل بالا بودن ضربان قلب او را نمی‏پذیرند. لودویک فکر می‏کند در پاریس بهتر می‏تواند در جریان اخبار جنگ قرار گیرد. به آنجا می‏رود. پولش کم است، پس، مجبور می‏شود اتاقی در جای نامطلوب اجاره کند که توسط زنی به‏نام مادام ژولی اداره می شود. لودویک به استخدام مادام ژولی در می‏آید و به خواست او پیش کسانی می‌رود و به‏این ترتیب لودویک ناآگاهانه با شبکه مقاومت تماس می‏گیرد.
پس از مدتی مادام ژولی از لودویک می‏خواهد به نورماندی برگردد. هنوز مدت زیادی از بازگشت لودویک نگذشته است که آلمانی‏ها نورماندی را تصرف می‏کنند. لودویک در این زمان دوباره حسابدار رستوران کلوژولی است و برای این‏که لیلا را همیشه کنار خود داشته باشد، هر از گاهی به قصر خالی ژار می‏رود و خاطراتش را با لیلا برای خود بازسازی می‏کند. در یکی از شب‏هایی که به آنجا می‏رود، ناگهان با‌هانس و چند آلمانی دیگر روبه‏رو می‏شود. پی می‏برد که آلمان‏ها قصد دارند قصر را به‏صورت پایگاه درآورند. برای آنکه آلمان‏ها نتوانند به هدف‏شان برسند قصر را آتش می‏زند. پلیس فرانسه او را دستگیر می‏کند و توسط آنها و آلمان‏ها بازجویی می‏شود. پلیس به آلمانی‏ها یادآور می‏شود که در خانواده لودویک دیوانگی یک امر موروثی است.‌هانس نیز که حالا یک افسر آلمانی است، با شهادت دروغ و «این‏که شبِ آتش‏سوزی تا صبح با لودویک و آمبرواز در خانه آنها بوده» سبب آزادی لودویک می‏شود. راوی و خواننده نمی‏دانند علت شهادت دروغ‌هانس چیست، و نویسنده حقیقت امر را ناگفته می‏گذارد تا بعد. در این بخش از داستان، فضا خیلی شلوغ می‏شود و نویسنده به خود مجال نمی‏دهد که انرژی داستانی اثرش را روی شخصیت‏های مختلف پخش کند. رویدادهایی از حاشیه شخصیت‏سازی بیرون زده می‏شوند و شخصیت‏های فرعی یا حتی درونکاوی شخصیت‏های اصلی، پخته از کار درنمی‏آیند. در چنین موقعیت‏هایی، نویسنده‏هایی همچون کنراد و فاکنر از حجم، شدت و سرعت رخدادها کم‏ می‏کنند تا بیشتر به شخصیت‏ها «رنگ» بدهند یا ضرباهنگ داستان را کند می‏کنند تا به هدف‏شان برسند؛ هر چند کنراد به دلیل علاقه زیاد به رمانس، از شرح ماجراجویی‌ها خودداری نمی کند. اما رومن گاری به چنین شگردهایی دست نمی‏زند و ذهن خواننده را با اطلاعات پیرامونی بمباران می‏کند.
لودویک پس از آزادی، فعالانه به جبهه مقاومت خدمت می‌کند؛ کمتر به لیلا فکر می‏کند و با او گفت‌وگوی خیالی داشته دارد. ساختار رمان از این به‏بعد، به‏رغم برخورداری از نقاط تعلیق پرشمار، به‏دلیل پراکندگی، تا حدی سست می‏شود، اما پس از چند صفحه قوت خود را بازمی‏یابد. به همین دلیل است که اکثر منتقدین روی تقطیع و همگرایی رخدادهای یک رمان حساسیت به خرج می‌دهند و پراکندگی با همگرا یی اندک را آسیب جدی تلقی می‌کنند.
باری، لودویک در جریان فعالیت‏هایش پیام‏هایی از زنی به‏نام مادام «استرهاوزی» دریافت می‏کند که خبرهای موثقی درباره آلمان‏ها به او می‏دهد. پس از مدتی که آن خانم را می‏بیند متوجه می‏شود که او کسی جز مادام ژولی نیست. برونو نیز که خلبان شده است، در خاک فرانسه سقوط می‏کند. لودویک او را می‏بیند و فراری می‏دهد. بنابراین نه مادام ژولی همان کسی است که لودویک (و خواننده) می‏پندارد نه برونوی احساساتی. آنها در عین گرایش به آزادی، همان‏گونه که ظاهراً از مبدائی نامتعین می‏آیند، ظاهراً به فرجام نامعلومی هم می‏روند؛ از این رو در مجموع اسیر سرنوشتی‏اند که روایت (یا درواقع زندگی) برای‏شان تعیین کرده است. در واقع رمان می خواهد این حقیقت را یادآور شود که «جبهه‌های مقاومت» در کشورهای مختلف فقط از چند روشنفکر تشکیل نشده بود و حتی زن‌های بدنام و جوان‌های به اصطلاح الکی خوش هم در خدمت این جبهه‌ها بودند.
از آن سو، پس از حمله آلمان‏ها مادر لیلا مبتلا به حملات هیستری و پدرش دچار کوری روانی می‌شود و تاد به جبهه مقاومت می‌پیوندد و خود لیلا مجبور می‌شود که برای حفظ خانواده و جانش معشوقه یک آلمانی بشود. لودویک «غمگین می‏شود، اما حس می‏کند هنوز هم لیلا را دوست دارد و نمی‏تواند به‏خاطر آلودگی جسمش، روح او را نادیده بگیرد». این احساس یکی از زیباترین نکات سراسر داستان است و هرگز هم نه‏تنها دستخوش میان‏مایگی و سستی نمی‏شود، بلکه خواننده حس می‏کند که یکی از انگیزه‏های روایت، درواقع همین عشق لودویک است - عشقی که تبیین و حتی وصف نمی‏شود.
با شنیدن خبر سوءقصد ناموفق‌هانس به جان هیتلر، خواننده هم مثل لودویک غافلگیر می‏شود. لودویک سعی می‏کند ‌هانس را که حالا زخمی شده، از کشور خارج کند، ولی کار پیش نمی‏رود و ‌هانس خودکشی می‏کند. لیلا هم دستگیر و زندانی می‏شود، در زندان او را شکنجه می‏دهند. او پس از آزادی سر از جای بدی در می‏آورد که مدیریتش با مادام ژولی است. مادام به لودویک پول می‏دهد که برای آوردن لیلا به پاریس برود. اما یک شب قبل از این تصمیم لیلا با قیافه و روحیه‏ای درهم‌شکسته پا به خانه لودویک می‏گذارد. لودویک او را با روی گشاده می‏پذیرد. لیلا آنچنان ناامید است و آن‏قدر احساس گناه می‏کند که هر شب، پس از خوابیدن لودویک، با شمع دست خود را می‏سوزاند. لودویک متوجه می‏شود و به او می‏گوید«نباید خودت را مقصر و گناهکار بدانی چرا که مقصر اصلی جنگ، هیتلر، فرانسه و عوامل دیگرند».
آمبرواز نیز با شنیدن این خبر که شماری از کودکان را برای کشتن به آلمان می‏فرستند، بادبادک‏هایی با نشان‌های خاص می‏سازد و آنها را به پرواز در می‏آورد. به‏دست آلمان‏ها دستگیر می‏شود و به‏خاطر دیوانگی خانوادگی دوباره آزاد می‏شود. یک افسر زن آلمانی از او می‏خواهد بادبادکی از پوست یک انسان برایش بسازد و چون او قبول نمی‏کند، به‏عنوان اسیر به اردوگاهی در لهستان منتقل می‏شود. بنابراین در اوج کشتار، ما با کاراکتری روبه‏رو هستیم که نمی‏تواند حتی در برابر «نشانه و نشان شر» هم انفعال به‏خرج دهد. او «تیپ» مردم بی‏ادعای معمولی است که در معمولی بودن‏شان و حتی گناه کردن‏شان صداقت دارند؛ تیپ مورد علاقه رومن گاری.
پس از شکست آلمان، اهالی محل، لیلا را به‏دلیل این‏که با مردهای آلمانی‏ رابطه داشته است، دوره می‏کنند و از آرایشگر می‏خواهند که موهای او را از ته بتراشد. لودویک سر می‏رسد و لیلای افسرده و غمگین را از دست آنها نجات می‏دهد. روزهای بعد به‏منظور اعتراض به اهالی که همچون فاشیست‏ها عمل می‏کنند، دست لیلا را در دست می‏گیرد و در خیابان‏ها می‏گرداند و مردم را از کارشان پشیمان می‏کند. در اینجا نویسنده به شکلی غیرمستقیم «عوام گرایی» را می‌کوبد و نشان می‌دهد که دامن زدن به سنت‌های کهنه و افکار ارتجاعی – که معمولا شرایط را نادیده می گیرد- همان قدر در فرانسه خطرناک است که در آلمان.
وضعیت روحی لیلا بهتر می‏شود و با لودویک ازدواج می‏کند. آمبرواز پس از ازدواج آنها برمی‏گردد و خواننده می‏فهمد که او در طول ماه‏های گذشته برای کودکان کشورهای مختلف بادبادک ساخته است.
همان‏طور که خواننده پی‏برده است، این رمانِ مملو از شخصیت اصلی و فرعی است. البته سه محور اساسی هم دارد: لودویک و عمویش آمبرواز، ساختارِ اشرافی و در حال انهدام خانواده لیلا، و بالاخره محور جنگ که رویداهای آن شخصیت‏های دیگری را عرضه می‏کند که در مجموع تبارشناسی روایی نسبتاً کاملی از موقعیت تاریخی- سیاسی اجتماع است: شخصیت‏هایی همچون مادام ژولی، مارسلین دوپرا و ... لودویک تجلی عینی یک انسان خیالباف، عاشق و در عین‏حال متعهد است که در برابر «انسان»، بیش از «انسانیت و اخلاق» سر تسلیم فرود می‏آورد. عمویش نمونه انسان‏های قانعی است که «نمی‏توانند دوست نداشته باشند و بدی کنند» و «در مقابل همنوعان‌شان خیلی سخت‌گیری نشان نمی دهند.». اگر خوب دقت شود، تمام شخصیت‏ها تعّین روایی خود را به‏نوعی از همین محور جنگ تغذیه می‏کنند؛ و این شیوه‏ای است که رومن گاریِ انساندوست تقریباً در بیشتر آثارش به‏کار می‏برد. به عبارت دیگر نویسنده برای رسیدن به این نقطه، جنگ یعنی یکی از شریرانه‏ترین اعمال بشری را بهانه روایت محور سوم قرار داده است. این مرکز، این امکان را به نویسنده می‏دهد تا نگرش خود را نسبت به نوع بشر و تقسیم‏بندی‏های مختلف جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی در قالب رخدادها و شخصیت‏های داستانی به نمایش بگذارد. بر اساس این رمان،‌ هانس آلمانیِ و لودویک فرانسوی، آمبرواز ساده‏دل و مادام ژولی بدنام صرف‏نظر از تفاوت‏های‏شان و در مواردی اختلاف‏های بنیادین شخصیتی ‏شان، گاه در امری مشخص به‏وحدت خودجوش می‏رسند؛ وحدتی درونی، خودخواسته و از هر حیث انسانی. برعکس، ممکن است انسان‏های پاک و ساده، گاه در اثر سُنت و جهل درست به‏همان اعمالی دست بزنند که تا دیروز علیه آن می‏جنگیدند؛ مثل رفتار مردم دهکده با لیلا به‏دلیل رابطه او با آلمانی‏ها. رومن گاری حتی این رابطه را اگر نگوییم توجیه، دست‏کم به‏دقت برای ما تصویر می‏کند تا خودمان تصمیم بگیریم که آیا یک دختر حق دارد برای نجات خانواده‏اش با مردی از قوای دشمن رابطه داشته باشد یا نه؟ اگر قرار باشد همین دختر در ازاء جان خود جان اعضای خانواده‏اش را نجات دهد، درباره او چه فکر می‏کنیم؟ آیا در حالت اول نسبت بدکاره و در حالت دوم نسبت مبارز نمی‏دهیم؟
سؤال‏های پرشماری درباره شخصیت‏ها و نفس جان‏فشانی‏ها و ایستادگی‏ها، و اضمحلال خودبه‏خودی یک خانواده اشرافی برای خواننده مطرح می‏شود که همه به‏نوعی به مفاهیمی برمی‏گردند که همواره برای رومن گاری دغدغه بوده‏اند. حتی زندگی شخصی‏اش هم نشان می‏دهد که در پی چه بود و چرا متن‏هایش به زندگی‏اش نزدیک بوده‌اند.

فتح‌الله بی نیاز

منبع : روزنامه فرهنگ آشتی