جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی

تاریخ جنگ روانی از تاریخ حیات بشر جدا نیست، اما همیشه با این عنوان به كار گرفته نشده است و مانند سایر مفاهیم، در بستر تاریخ و همراه با مقتضیات زمان و مكان، متحوّل بوده و سیر تطوّر خود را تا به امروز پیموده است، به گونه ای كه در عصر حاضر، با استفاده از فن آوری، بر پیچیدگی آن افزوده شده است.در تعریف جنگ روانی، آمده است: «استفاده طرّاحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در خصوصیات فكری دشمن، با توسّل به شیوه هایی كه موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی شود.»۱
در قرآن كریم، آیات زیادی وجود دارد كه بیش تر آن ها ناظر به جنگ های صدر اسلام در عصر پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)می باشد. بخشی از این آیات در مقام پاسخ گویی به جنگ روانی دشمن بوده و در صدد است كه آن ها را خنثی كند، بخش دیگری از آیات، كه جنبه تعرّضی دارد، می خواهد روحیه طرف مقابل را تحت تأثیر قرار داده، به تسلیم وادارد; بخشی دیگر از آیات نیز در زمانی كه مسلمانان احساس ضعف وشكست می كنند، درصدد تقویت روحیه آنان است.
با مطالعه سنّت نیز می توان روایات متعددی را در این زمینه ذكر كرد. از مهم ترین روایات در این باب، روایاتی است كه حاكی از جواز به كاربردن خدعه در جنگ است: «الحربُ خدعهٔ».۲ جنگ روانی از مصادیق بارز «خدعه» به معنای «مكر، حیله و فریب» است.۳
در فقه اسلامی، خدعه در جنگ جایز است. علّامه حلّی(رحمه الله)در كتاب های تذكره و منتهی بر این مطلب، ادعای اجماع نموده است.۴ روایاتی كه علمای اسلام برای جواز خدعه در جنگ بدان استدلال نموده اند، گویای جواز جنگ روانی است.
پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) با نقشی همه جانبه، كه در جنگ ها به كار گرفته بود، دگرگونی بزرگی در آیین نبردهای جدید به وجود آورد. وی جنگ را به تمام جبهه ها كشاند و از هر سلاحی كه می توانست بهره گرفت; هم چنان كه نبرد همه جانبه در تمام جبهه ها جریان داشت، «جنگ روانی» نیز با شدت مورد استفاده قرار می گرفت. جنگ های مسلحانه نتیجه عوامل نظامی، اقتصادی و روانی است و به همین دلیل به «نبرد همه جانبه» تعبیر می شود.۵
قرآن كریم به مسلمانان مأموریت داده است تا كلیه نیروها و امكاناتی را كه می توان در راه جنگ و دفاع و رسیدن به قدرتی بازدارنده به خدمت درآورد، فراهم كنند: «و شما بر (مقابله) با آن ها، هر چه در توان دارید، از آلات جنگی و اسبان تازه نفس و آماده، برای تهدید و ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم آورید. و بر دیگران كه شما بر دشمنی آنان مطلّع نیستید و خدا به آن ها آگاه است نیز مهیّا باشید و...» (انفال ۸: ۶۰)
مرحوم طبرسی در این باره می نویسد: «اطلاق آیه "من قوّه" شامل انواع سلاح ها، افراد آموزش دیده، تأسیسات و آموزشگاه های نظامی، استحكامات، وحدت صفوف و نیروها، تلاش و تكاپوی ملی، رشد و قدرت و استقلال اقتصادی، موضع برتر سیاسی، استحكام باورهای ایدئولوژیك و بالاخره، هر آنچه از پشتوانه مادی و معنوی كه می توان به خدمت جنگ درآورد، می گردد.»۶
با توجه به گستره بحث «جنگ روانی در قرآن و سیره نبوی»، از میان ابزارها و مكانیسم های جنگ روانی، در این نوشتار، فقط موضوع «شایعه» مورد بررسی قرار می گیرد.
● تعریف شایعه
آنچه عموماً «شایعه» نامیده می شود، عبارت از شرح، پیش بینی و توصیف رخدادهایی است كه غالباً در قالب غیررسمی و تأیید نشده توسط منابع مسؤول شكل می گیرد، ولی با این وجود، از سوی بخش عظیمی از توده ها به طور جدّی مورد قبول قرار می گیرد. در مطالعه «شایعه» با دو تصور مختلف مواجه هستیم. برخی آن را یك پیام می دانند كه از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد، با این ملاحظه كه فرد آغازین زنجیره انتقال، یك شاهد عینی است كه گزارش او با حقیقت مطابق بوده و تحریف ها در فرایند انتقال صورت می گیرد. عنصر اساسی و تحلیل، همان گزارش، و مسأله اصلی آن، بیان علت انتقال است. از آن جا كه حالت طبیعی ارتباطات، یك هنجار درست فرض می شود، شایعه، یك حالت مرَضی و نابهنجار به حساب می آید. برخی دیگر شایعه را ترسیم و نمایش مختصر یك واقعه تصور می كنند كه در تعامل مردمی كه درگیر حادثه اند، به طور فشرده بیان می شود. در این دیدگاه، عنصر تحلیل، موقعیت و شرایط است و مسأله اصلی معلوم كردن این نكته است كه آن موضوع چگونه تفسیر می شود.۷
آلپورت و پستمن در كتاب روان شناسی شایعه، «شایعه» را چنین تعریف می كنند: «شایعه اصطلاحی است كه به یك اندیشه واقعی معیّن و ارائه شده اطلاق می گردد تا شنونده بدان باور یابد. شاید معمولاً از فردی به فرد دیگر، از طریق كلمات شفاهی انتقال می یابد، بی آن كه نیاز به دلیل و مدركی داشته باشد.»۸
در تعریف دیگری آمده است: «شایعه، ترویج خبری ساختگی است و واقعیت ندارد و بر پایه بزرگ نمایی، رعب آفرینی و یا تحریف استوار است، در بیان چنین خبری، جنبه كم رنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده شده است، هدف از پخش چنین خبری، تأثیر نهادن بر افكار عمومی، ملی، جهانی و یا نوعی دست یابی به اهداف سیاسی، نظامی و یا اقتصادی در قلمرو یك كشور یا جهان است.»۹
شایعه می تواند در زمینه های گوناگونی مانند جنگ، شورش ها و هیجانات، حوادث ناگوار، افزایش قیمت ها، روابط سیاسی و مسائل اقتصادی بروز نماید و از آن جا كه دارای زمینه ها و موضوع های خاصی است، توجه بدان موقّتی است; در شرایط مساعد، ظهور می كند و با فقدان شرایط از بین می رود. شایعه لزوماً ساخته ذهن و خیال، دور از واقعیت و یا دروغ محض نیست، بلكه می تواند در شكل گیری و انتشار، بعد كم رنگی از حقیقت را در خود داشته باشد.
در زبان قرآن، واژه هایی كه به نوعی می توانند مفهوم شایعه (اخباری كه صحّت و سقم آن به تأیید نرسیده است) را افاده كند، به چشم می خورد. «خرص»، «تقوّل» و «اختلاق» از این نمونه ها هستند. «خَرص»، گفتاری است بر اساس ظنّ و تخمین ساخته و پرداخته شود، خواه با واقعیت مطابق باشد یا خیر.۱۰
قرآن كریم می فرماید: «آنچه می گویند از روی نادانی است و جز از روی خرص سخن نمی گویند.» (زخرف: ۲۰) در آیه دیگری می فرماید: «مرگ بر خرّاصون; آنان كه به غفلت در جهل فرو مانده اند.» (ذاریات: ۱۰ ـ۱۱)
از این آیات برمی آید كه عنصر اساسی خرص، ظن و گمان و زمینه مشوب به ناآگاهی است و خرص لزوماً خلاف واقع نیست، از این رو، تفسیر خرص به «كذب» درست به نظر می رسد.
كلمه «تقوّل»، كه با لفظ «علیه» متعدّی می شود، به معنای نسبت دادن چیزی به كسی است، بدون هیچ گونه استناد و دلیل. قرآن كریم می فرماید: «و اگر پیامبر برخی سخنان را از خود بر ما ببندد...» (الحاقه: ۴۴) این واژه ها نیز عبارت از بافتن سخنان و مطالبی است كه به تأیید نرسیده.
واژه «اختلاق» نیز معنای لفظ پیشین را دارد، در قرآن كریم آمده است: «ما در این آخرین آئین، چنین سخنی نشنیده ایم و این جز بافته و پرداخته نیست.» (ص: ۷)
كلماتی نیز به فرایند شایعه پراكنی و بعضاً به اهداف آن اشاره دارد; از آن جمله است; شیوع، اذاعه و ارجاف. «شیوع» و «اشاعه» به معنای پراكندن، گسترش و انتشار آمده است. از این رو، می گویند: "شاعَ الحدیثُ و التَّسرُ و اشاعهُ صاحُبه و رجلٌ مشیاعٌ"۱۱ در قرآن كریم، در بیان ماجرای «افك» آمده است: «برای كسانی كه دوست دارند درباره مؤمنان تهمت زنا شایع شود، در دنیا و آخرت، عذابی دردآور مهیّاست.» (نور: ۱۹)
واژه «اذاعه و ذیوع» به معنای ظهور و انتشار است. گویند: «رجل مذیاع»; یعنی كسی كه راز را افشا می كند و جمع آن «مذاییع» است.۱۲ حضرت علی(علیه السلام)در وصف مؤمنان راه یافته می فرماید: «نه مفسده جو هستند و نه فتنه انگیز، نه در پی اظهار و اشاعه (فحشا) هستند و نه مردمی سفیه و لغوگو.»۱۳
لفظ «اذاعه» علاوه بر معنای «انتشار و پراكندن»، بر «اظهار» نیز دلالت دارد. قرآن كریم می فرماید: «و چون خبری، چه ایمنی و چه ترس، به آن هابرسد،آن را درهمه جااظهارمی كنند.»(نساء: ۸۳)
واژه «ارجاف» نیز ـ چنان كه پیش از این گفته شد ـ به معنای اشاعه باطل و اخبار دلهره آور و نگران كننده است. این كلمه در اصل به معنای اضطراب است، به این دلیل، به دریا «رجّاف» گویند; زیرا در لرزش و جنبش است. «ارجاف مردم به چیزی» به معنای پخش اخباری است كه موجب پریشانی و سراسیمگی شود. بنابراین، واژه ارجاف به هدف شایعه پراكنی نیز اشاره دارد.
قرآن كریم در سوره نور، نحوه انتقال و انتشار شایعه را (در حدیث افك) چنین تشریح می كند: «آن گاه كه سخن را از دهان یكدیگر می گرفتید و چیزی بر زبان می راندید كه درباره آن هیچ نمی دانستید، می پنداشتید كه كاری خُرد و آسان است و حال آن كه نزد خدا كاری بزرگ بود.» (نور: ۱۵)
«تلّقی» گرفتن سخنی است كه دیگری گفته و تقیید آن به «السِنه» برای دلالت بر آن است كه خبر مزبور بدون تحقیق و تدّبر، زبان به زبان می گردد. جمله «و تَقوُلون بأفواهِكُم» عطف بر جمله گذشته است و در حقیقت، تفسیر آن محسوب می شود.۱۴
بنابراین، می توان نتیجه گرفت كه «شایعه» خبری است كه زبان به زبان می گردد و بدون هیچ گونه تفحّص و تحقیق و حصول یقین از صحت یا سقم آن، به صورت شفاهی میان افراد انتشار می یابد و اگرچه به نظر خُرد و آسان می آید، ولی می تواند پیامدهای گران و زیان باری برای جامعه داشته باشد.
● پیشینه شایعه در اسلام
در تاریخ اسلام نیز آن جا كه ابهام و اهمیت رخدادی قطعی بود، شایعات رواج و قوّت می گرفت. چون جنگ بدر با پیروزی مسلمانان خاتمه یافت، پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)، زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را از اُثیل به مدینه فرستاد تا این خبر را به مردم برسانند. آن ها روز یكشنبه و در نیمروز به مدینه رسیدند و در درّه عمیق از هم جدا شدند. عبداللّه در محله بالای مدینه و زید در محله پایین به خانه انصار سر می زدند و می گفتند: ای گروه انصار، شما را مژده باد به سلامت رسول خدا و كشته و اسیرشدن مشركان! عتبه و شیبه و پسران ربیعه و دو پسر حجّاج، ابوجهل، ابوالبختری، زمعهٔ بن اسود و امیّهٔ بن خلف كشته شدند و سهیل بن عمرو و گروه زیادی به اسارت درآمدند! بچه ها از پی عبدالله بن رواحه حركت می كردند و فریاد می كشیدند: "ابوجهل بدكار كشته شد."
زید نیز چون به مصلّی رسید، پیام را ابلاغ كرد. مردم حرف زید را باور نمی كردند و می گفتند زید گریخته است. این حرف مسلمانان را به خشم آورد و ترسیدند. مردی از منافقان به اسامه بن زید گفت: پیامبر شما و همراهانش كشته شده اند. مرد دیگری از منافقان به ابوالباب گفت: یاران شما چنان پراكنده شده اند كه هرگز جمع نخواهند شد. بیش تر اصحاب محمد(صلی الله علیه وآله) و خود او كشته شده اند. نشانه قتل محمد، شتر اوست كه زید بر آن سوار است و آن را می شناسیم، زید هم گریخته است و از ترس نمی فهمد كه چه می گوید.
اسامه پسر زید می گوید: نزد پدر آمده پرسیدم: این كه می گویی راست است؟ زید گفت: آری، به خدا راست است، پسركم! از این رو، اسامه نزد آن منافق برگشت و گفت: تو از كسانی هستی كه نسبت به پیامبر(صلی الله علیه وآله)و مسلمانان شایعه پراكنی می كنند. چون رسول خدا بیاید، گردنت را خواهد زد. منافق گفت: این چیزی بود كه من از مردم شنیده بودم.۱۵
در ماجرای مذاكرات صلح حدیبیه، پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز متقابلاً نمایندگانی به سوی قریش فرستاد تا هدف آن حضرت را كه زیارت خانه خدا بود، بی پرده به سران شرك ابلاغ كنند. نخست خراش بن امیّهٔ خزاعی مأمور ابلاغ پیام گردید، اما آنان شتر او را پی كردند و نزدیك بود او را را بكشند كه با وساطت خویشان او، نجات یافت.
بدین روی، پیامبر(صلی الله علیه وآله)، كه جدّاً می خواستند مشكل را از راه مذاكره و دگرگون ساختن افكار سران قریش حل كنند، برای بار دوم تصمیم گرفتند كسی را به نمایندگی اعزام كنند كه دست او به خون قریش آلوده نباشد. این مأموریت متوجه عمر بن خطاب شد، اما او به دلایل و بهانه هایی از این كار امتناع ورزید و پیشنهاد كرد كه عثمان بن عفّان این كار را بر عهده گیرد. از این رو، عثمان راهی مكه شد و در پناه ابان بن سعید بن عاص وارد شهر گردید. قریش به عثمان اجازه طواف كعبه دادند. اما از بازگشت عثمان جلوگیری كردند تا شاید در این مدت، راه حلی پیدا كنند. بر اثر تأخیر نماینده پیامبر، هیجان و اضطراب عجیبی در میان مسلمانان پدید آمد و شایعه قتل عثمان به شدت در میان طرفین در منطقه رواج یافت و منجر به موضع گیری نظامی پیامبر گردید. از این رو، شرایط مساعدی پدید آمد و شایعه مزبور قوّت گیرد. ابهام و اهمیت موضوع، دو عامل اساسی رواج و انتشار شایعه گردید.۱۶
بنابراین، برای تكمیل فرایند شایعه و انتشار آن در سطحی مطلوب، باید انگیزه های روانی به ایجاد و تعذیه مستمر آن كمك نماید.۱۷● انواع شایعه
تلاش های زیادی از سوی پژوهشگران برای تقسیم شایعات صورت گرفته، اما به دلیل آن كه روابط اجتماعی به هم پیوسته و انگیزه های درونی جوامع متفاوت است، نمی توان تقسیمی فراگیر به دست داد كه در همه جا نافذ و قابل انطباق باشد. بدین روی، زاویه نگرش به شایعات و تقسیم آن ها، گاه از حیث موضوعی است كه شایعات درباره آن پرداخته می شود و گاه به انگیزه هایی است كه در ورای آن وجود دارد و گاهی نیز به عامل زمان و یا آثار و نتایج اجتماعی كه در مردم به جای می گذارد، بیساو (Bysaw) با توجه به عامل زمان، سعی كرده است شایعات را در سه دسته عمده تقسیم بندی كند:۱۸
الف) شایعات خزنده: شایعاتی هستند كه به آرامی منتشر می شوند و مردم آن را به طور پنهانی به یكدیگر منتقل می كنند و مطالبی كه در جامعه علیه مسؤولین آن، برای مشوّه ساختن چهره نظام پخش می گردند، از این گونه شایعات هستند.
ب) شایعات تند و سریع (آتشین): شایعاتی هستند كه چون آتش به خون می زند. این نوع شایعات در زمانی كوتاه گروه وسیعی را تحت پوشش می گیرند. آنچه درباره حوادث و فجایع و پیروزی ها و شكست های بزرگ در زمان جنگ منتشر می شوند، از این گونه شایعات است.
ج) شایعات غوطهور (غوّاص): این گونه شایعات هرگاه شرایط را مساعد بیابند، قوت می گیرند. در غیر این صورت، مستتر می گردند تا بار دیگر موقعیت فراهم شود. اخبار و مطالبی كه در جنگ ها درباره آلوده سازی آب ها، وحشی گری دشمن در برخورد با زنان و كودكان پخش می شود، از این نوع شایعات هستند.
علاوه بر این، تقسیم های دیگری نیز برای شایعات وجود دارد:
۱) شایعات توّهم انگیز;
۲) شایعات رؤیایی;
۳) شایعات وحشت;
۴) شایعات نجوایی;
۵) شایعات معین;
۶) شایعات غیر معیّن.
در سیره نبوی، شایعاتی از هر دسته را می توان یافت. نمونه ای از شایعات خزنده را در «حدیث افك» مشاهده می كنیم. این شایعه برای جریحه دار ساختن نزاهت و طهارت اهل بیت(علیهم السلام)پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) و به دست عوامل مرموز روانی (حزب نفاق) ساخته و پرداخته گردید و به تدریج، موجی از هیجان و اضطراب را در جامعه اسلامی پدید آورد. این جریان در بازگشت از جنگ «بنی مصطلق» (مریسیع) در ماه شعبان سال ششم هجری روی داد آن وضعیت پر بیم و اضطراب با نزول آیات الهی به سر آمد و قرآن با قاطعیت كم نظیری با منافقان برخورد كرد.۱۹
«كسانی كه آن دروغ بزرگ را ساخته اند، گروهی هم فكر و مرتبط از شمایند. مپندارید كه شما را در آن شری بود. نه، خیر شما در آن بود. هر مردی از آن ها بدان اندازه از گناه كه مرتكب شده است، به كیفر می رسد و از میان آن ها، آن كه بیش ترین بهتان را بر عهده دارد، به عذابی بزرگ گرفتار شود. چرا هنگامی كه آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیك نبردند و نگفتند كه این تهمتی آشكار است؟ چرا چهار شاهد بر ادعای خود نیاوردند؟ پس اگر شاهدانی نیاورده اند نزد خدا در زمره دروغ گویانند. اگر فضل و رحمت خدا در دنیا و آخرت ارزانیتان نمی بود، به سزای آن سخنان كه می گفتید، شما را عذابی بزرگ می رسید. آن گاه كه آن سخن را از دهان یكدیگر می گرفتید و چیزی بر زبان می راندید كه درباره آن هیچ نمی دانستید، می پنداشتید كه كاری خرد و آسان است و حال آن كه نزد خدا كاری بزرگ بود.» (نور: ۱۱ـ۱۵)
از جمله شایعات تند و شدید كه در زمانی كوتاه، گروه وسیعی را زیر پوشش گرفت و انفعال و اضطراب فوری ایجاد كرد، شایعه قتل پیامبر(صلی الله علیه وآله) در نبرد احد بود. در این نبرد، ابن قمیئه لیثی به مصعب بن عمیر پرچمدار سپاه اسلام، حمله آورد و پس از زد و خوردی شدید، او را به شهادت رساند و به گمان این كه پیامبر را كشته است، فریاد برآورد: «پیامبر را كشتم!»۲۰
این خبر دروغ به سرعت میان دو طرف درگیر انتشار یافت و قریش یك صدا فریاد می زدند: «محمد به قتل رسیده است!» در نتیجه، دشمن جرأت یافت و لشگر قریش موج آسا به حركت درآمد. از سوی دیگر، روحیه مجاهدان مسلمان نیز به شدت تضعیف گردید. حزب نفاق، كه در هر صحنه منتظر فرصت جهت تخریب و تضعیف است، به انتشار این خبر دامن زده، گفتند: اگر او پیامبر بود، كشته نمی شد. به آیین نخست خود (جاهلیت) بازگردید! تا آن جا كه برخی از مسلمانان به یكدیگر گفتند: كاش در این جا كسی بود كه ما او را نزد عبدالله بن اُبیّ می فرستادیم تا او از ابوسفیان برایمان امان بگیرد. انس بن نضر چون این سخن را شنید، با ناراحتی گفت: اگر محمد كشته شده است، خدای محمد كه كشته نشده، برخیزید و در همان راهی كه محمد كشته شد، شما هم جنگ كنید! سپاس سر به سوی آسمان بلند كرد و گفت: بار خدایا، من از این سخن ناهنجار اینان به درگاه تو پوزش می طلبم و از آن بیزارم. آن گاه به میدان آمد و مردانه جنگید تا كشته شد.۲۱
از سوی دیگر، این شایعه چنان در گروهی از صحابه همچون عثمان و عمر مؤثر واقع شد كه فرار را بر قرار ترجیح داده، بی درنگ رو به هزیمت نهادند و تا سه روز معلوم نشد كه به كجا فرار كرده اند انس چون بر عمر و طلحهٔ بن عبیدالله گذشت، با ناراحتی پرسید: برای چه این جا نشسته اید؟ گفتند: رسول خدا كشته شد انس گفت: پس از مرگ پیامبر زندگی را چه سود؟... برخیزید و به میدان روید تا شما هم چون او به شهادت رسید.۲۲ قرآن كریم ضمن آیاتی، پرده از این شایعه و آثار تخریبی آن برمی دارد.۲۳
نوع دیگر شایعات، شایعات غوطهور است كه از شیوه كرّ و فرّ پیروی می كند و هر از چندی كه موقعیت مناسب می باشد سربرمی آورند و به تحریك و تخریب می پردازند تا اراده ها را سست و دشمن را در دیده رزمندگان، بزرگ و شكست ناپذیر جلوه دهند. تاریخ غزوات پیامبر(صلی الله علیه وآله) آكنده از این گونه شایعات است كه غالباً به وسیله گروه های سست عنصر حزب نفاق، به ویژه «مرجفون» در سطح صفوف رزم انتشار می یافت و تخم یأس و ترس را در دل ها می پراكند. در ذیل، نمونه هایی از این شایعات را ملاحظه می كنید:
● جنگ بدر
ـ «منافقان و آنان كه در دل بیماریی دارند، گفتند: اینان را دینشان فریفته است.»۲۴
ـ آن ها كه در دل مرضی دارند، می بینی كه به دوستی با آنان (یهود و نصارا) شتاب می كنند و می گویند: می ترسیم كه مبادا در گردش روزگار به ما آسیبی برسد.» (مائده: ۵۲)
● جنگ احد
ـ پیش از جنگ احد، عباس، عموی پیامبر(صلی الله علیه وآله)، خبر تجهیز سپاه قریش را بی درنگ به مدینه فرستاد و پیك او در قبا، نامه را به پیامبر داد. هنوز پیامبر به مدینه نیامده بود كه یهودیان و منافقان در مدینه شایع كردند كه خبر خوشی برای پیامبر نرسیده است:۲۵ «آنان كه از جنگ باز ایستادند و درباره برادران خود گفتند كه اگر سخن ما را شنیده بودند، كشته نمی شدند.» (آل عمران: ۱۶۸)
ـ «می گفتند: اگر یقین داشتیم كه جنگی در می گیرد، با شما می آمدیم» (آل عمران: ۱۶۷)
‌● جنگ احزاب
ـ «خدا و پیامبرش «جز فریب به ما وعده ای نداده اند.» (احزاب: ۱۲)
ـ «و گروهی از آنان گفتند: ای مردم یثرب، این جا جای ماندنتان نیست. بازگردید و گروهی از آن ها از پیامبر رخصت می طلبیدند و می گفتند: خانه های ما را حفاظی نیست. خانه هایشان بی حفاظ نبود، می خواستند بگریزند. (احزاب: ۱۳)
ـ سلمان فارسی می گوید: در جنگ احزاب، آن گاه كه مشغول حفر خندق بودم ناگهان با سنگی روبه رو شدم كه كار را بر من دشوار كرد; كلنگ در آن كارگر نبود. رسول خدا كه در آن نزدیكی بود، پیش آمد و كلنگ را گرفت و به سنگ زد و برقی زد. از ضربه دوم و سوم نیز برقی جست و سپس سنگ شكست. سلمان پرسید: یا رسول اللّه، این برق ها چه بود؟ فرمود: تو هم دیدی؟ گفتم: آری فرمود:
جرقه اول، كلید فتح یمن بود. جرقه دوم، كلید فتح شام و مغرب زمین، جرقه سوم، كلید فتح مشرق و ایران زمین بود كه خدا به من عنایت نمود.»۲۶ ای سلمان این ها نشانه فتوحاتی است كه پس از من، خداوند برای شما خواهد گشود. شام فتح خواهد شد... و هیچ كس را یارای ستیز با شما نخواهد بود. یمن نیز برای شما فتح خواهد شد و خاور هم برای شما گشوده خواهد گشت و خسروپرویز پس از فتح كشورش كشته خواهد شد. سلمان گوید: همه این ها را دیدم.۲۷پیامبر این سخنان را هنگامی فرمود كه می دید چه ترس و بیمی مسلمانان را فرا گرفته است.
● جنگ تبوك
ـ «و اگر به تو مصیبی رسد، می گویند: ما چاره كار خویش پیش از این اندیشیده ایم.» (توبه: ۵۰)
ـ «و بعضی از ایشان پیامبر را می آزارند و می گویند: او به سخن هر كس گوش می دهد (او گوش است)» (توبه: ۶۱)
ـ گفتند: «در هوای گرم به جنگ نروید.» (توبه: ۸۱)
ـ عبدالله بن اُبی، كه به همراه گروهی از منافقان از حركت خودداری كرد، گفت: محمد می خواهد با این سختی و در هوای گرم و سرزمین دور با رومیان نبرد كند. آن هم با سپاهی كه تاكنون كسی مانندش را ندیده است. گویی محمد جنگ با رومیان را ساده پنداشته است. به خدا، گویا می بینم كه فردا اصحاب محمد همگی به بند اسارت درآیند.۲۸
ـ منافقان نیز به پیروی از سركرده خویش، همین شیوه را در پیش گرفتند و گفتند: می پندارند جنگ با رومیان مثل جنگ با دیگران است! به خدا قسم، فردا شما را به ریسمان، بسته خواهیم دید. ودیعهٔ بن ثابت هم گفت: نمی دانم چرا قرآن خوانان ما از همه شكم باره تر و به هنگام جنگ ترسوترند!۲۹
● جنگ حنین
در آغاز جنگ حنین كه مسلمانان غافلگیر شدند، به هزیمت رفتند. ظاهراً كار به زیان آن ها می نمود. منافقان كفر و كینه درونی را آشكار ساختند. ابوسفیان گفت: اینان تا كرانه دریا عقب خواهند نشست. كلدهٔ بن حنبل به او گفت: دهانت را ببند، سروری قریش برای من از ریاست بر «هوازن» بهتر است. سهیل بن عمرو گفت: محمد و یارانش این شكست را چگونه جبران خواهند كرد؟!۳۰
برخی نیز شایعات را براساس موضوع آن ها طبقه بندی كرده اند. بر این اساس، هرگروه از شایعات را، كه حول موضوع خاصی دور می زند، در دسته ای جدا قرار می دهند. موضوعات دامنه گسترده ای دارند و از مسائل جنسی و بیماری گرفته تا سیاست، روابط خارجی و اقلیّت ها را شامل می شود. این شیوه می تواند فایده زیادی داشته باشد; زیرا تقریباً همه شایعات را شامل می شود.۳۱
در یك تقسیم بندی دیگر، انگیزه های روانی محور قرار گرفته اند. شایعاتی كه بر این اساس دسته بندی می شوند، بسته به انگیزه ها باهم تقاوت دارند كه می توان آن ها را در سه شاخه قرار داد:
۱) شایعات رؤیایی كه آكنده از خیالات و آرزوها هستند;
۲) شایعات خیالی و موهوم كه در پی ایجاد ترس و وحشت و اضطراب هستند;
۳) شایعات تفرقه انگیز، كه ایجاد بدبینی متقابل در نیروها می كنند.۳۲
● اهداف شایعات
اهداف شایعات در جنگ را می توان به طور كلی در چند مورد خلاصه كرد:
الف) گسیختگی و شكست روانی;
ب) استتار اطلاعات;
ج) تحقیر منابع خبری;
د) دست یابی به حقایق.۳۳بنابراین، انتشار شایعات در جنگ با توجه به چنین كاركردهایی، می تواند نقش تعیین كننده ای در جنگ ایفا نماید. در سیر غزوات پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله)، گاه شاهد به كارگیری ماهرانه شایعات به عنوان ابزار جنگ روانی هستیم و این می رساند كه آن حضرت در چهارچوب خط مشی پایدار «دعوت ـ هدایت» و در پرتو حفظ موجودیت نظام و امنیت ملی، اساساً جنگ و ابزار كارامد آن را استثنایی از اصل نیرنگ و فریب دانسته اند; زیرا: «انّ الحرب خدعهُ»۳۴ بر این پایه، از عواملی كه اتحاد احزاب مانند یهود بنی قریظه، مشركان مكه، قبایل غطفان و فزاره را در جنگ خندق متلاشی ساخت و به موقعیت تهدید كننده و بحرانی خاتمه بخشید، انتشار شایعاتی بود كه با مشورت و درایت پیامبر توسط نعیم ابن مسعود به اجرا درآمد. نعیم گوید: به پیامبر عرض كردم: ای رسول خدا، هر فرمانی كه می خواهی بده تا من بدان اقدام كنم; زیرا نه قوم من و نه هیچ كس دیگری از اسلام من اطلاع ندارند. پیامبر فرمودند: «تا آنجا كه بتوانی میان نیروهای دشمن اختلاف و پراكندگی بینداز.» نعیم، كه سابقه دوستی با بنی قریظه داشت، به نزد آن ها آمد و مورد استقبال قرار گرفت. به دنبال مأموریت موفقیت آمیز نعیم بن مسعود از هم گسیختن صفوف دشمن، مدد الهی نیز فرود آمد. هوا به یكباره دگرگون شد. باد و طوفانی شدید همراه با سرمای سخت وزیدن گرفت، دیگ های غذا را برانداخت، خیمه ها را از جا كند و آتشی برجا نگذارد. احزاب به ستوه آمدند و نمی توانستند تشخیص دهند كه به كدام طرف باید بروند. بدین روی، پیشت كردند و شتابان پا به گریز نهادند.۳۵
پخش شایعات گاه چنان مؤثر می افتد كه به فروپاشی كامل نیروهای مقابل می انجامد، تا جایی كه حتی حاضر می شوند به عنوان ستون پنجم دشمن عمل كرده، نظام ارتش را مختل سازند. این اقدامات می تواند سیر تحول جنگ را به كلی دگرگون سازد. معاویه پس از رویارویی نظامی با سپاه امام حسن(علیه السلام)این سیاست را اتخاذ كرد. او با سران سپاه امام علی مكاتبه كرد و آنان را تطمیع نمود. به آنان نوشت: حسن بن علی با من صلح می كند. او به عوامل جنگ روانی نیز دستور داد تا این شایعه را در همه جا پخش كنند. چون نیروهای امام(علیه السلام) به فرمان دهی عبیدالله بن عباس در منطقه مسكن و در برابر سپاه معاویه قرار گرفتند، معاویه شبانه به عبیدالله پیام فرستاد و گفت: حسن با من درباره صلح مراسله كرده و اختیار به من سپرده است. بدین گونه، او را تطمیع كرد و به جانب خود متمایل ساخت. پس از عبیدالله، قیس بن سعد زمام فرمان دهی را به دست گرفت و آنان را به صبر و ثبات فرا خواند. در این هنگام، بُسر بن ارطاهٔ از سوی معاویه به سوی لشكر امام آمد و گفت: وای بر شما! این فرمانده شماست كه دست بیعت به ما داده و امام شما، حسن نیز با ما صلح كرده است. پس برای چه خود را به كشتن می دهید؟ سرانجام، چنان نیروهای امام حسن(علیه السلام)تضعیف شدند كه بعضی از سران سپاه فرار كرده، به معاویه پیوستند و حتی گروهی اعلام آمادگی كردند امام مجتبی(علیه السلام)را در بند تحویل معاویه دهند و در چنین موقعیت بحرانی، امام مجتبی مجبور شدند از در صلح درآیند.۳۶
● تأثیر شایعات
بدون تردید، شایعات با توجه به نوع آن ها و انگیزه هایی كه می آفرینند، تأثیر فراوانی در روحیه شهروندان و رزمندگان می گذارند. برای مثال، شایعه قریب الوقوع بودن صلح ـ چنان كه ذكر شد ـ روح سستی و عدم فداكاری را میان نیروهای رزمی می پراكند و یا شایعاتی كه با انتشار خبر شكست، رعب و هراس ایجاد می كنند، تحریك كننده بوده، روحیه شكست پذیری را دامن می زنند و به لحاظ تأثیر فوق العاده شایعات درآشفته ساختن افكار عمومیوفروپاشی نیروهای رزمی، قرآن كریم هرجا سخن از شایعه به میان می آید، با قاطعیت تمام با آن برخورد كرده و كیفری سخت برای آن مقرر می دارد. پیش از این به نمونه هایی اشاره شد.۳۷
▪ به طور كلی، تأثیرات شایعه در جامعه بدین شرح است:
۱) گسترش ناامنی، ترس و اضطراب;
۲) ایجاد تفرقه و رویارویی بین اقشار جامعه;
۳) به خطر افتادن امنیت عمومی جامعه;
۴) انحراف افكار عمومی;
۵) مصروف شدن نیروی مردم برای انتقال و گسترش شایعه، هرچند ناخودآگاه باشد;
۶) ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از مسؤولین;
۷) حاكم شدن خستگی روحی، یأس و بی تفاوتی در جامعه;
۸) نفوذ و حضور تدریجی دشمنان در جامعه به شكلی غیرمحسوس;
۹) كاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و نهادهای رسمی;
۱۰) برهم زدن تعادل حركت به سمت مطلوب در زمینه های گوناگون.
● عوامل مؤثر در ترویج شایعه
عواملی كه در ترویج شایعه مؤثرند، به اختصار عبارتند از:
۱) میزان اهمیت موضوع در جامعه;
۲) موقعیت و اوضاع و احوال مناسب;
۳) ابهام در خبر یا موضوع;
۴) اطلاعات و اخبار متناقض;
۵) شدت هیجانات و تشنج های عاطفی;
۶) خلأ اطلاعات.
بدون شك این سلاح خطرناك، در جایی كارگر خواهد افتاد كه اوضاع نفسانی ایمان، تسلیم و تقوا رو به ضعف گذارد. به این لحاظ، ترفندهای عوامل روانی حزب نفاق در میان مسلمانان مدینه كه در معرض آموزش های تعالی آفرین و مستقیم پیامبر قرار داشتند و ایمان، تسلیم و تقوا را بر رفتارهای خویش حاكمیت بخشیده بودند، نه تنها تأثیر نداشت، بلكه نتیجه معكوس به دنبال داشت: «كسانی كه منافقان و عوامل روانی دشمن (در جنگ بدر صغرا) به آنان گفتند: مشركان برای جنگ با شما گرد آمده اند; از آن ها بترسید اما این سخنان بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را بس است و چه نیكو یاوری است. (آل عمران: ۱۷۳)
در مقابل، شایعه سازی و تبلیغات عوامل روانی حزب نفاق بر افرادی كه در آن پایه از ایمان و آگاهی نبودند، كاملاً مؤثر بوده از این رو، قبایل بادیه نشین اطراف مدینه، مانند غفار، اشجع و اسلم، كه تحت تأثیر تبلیغات منافقان قرار گرفته بودند، دشواری راه و سختی سفر برایشان قابل تحمّل نبود و گفتار پیامبر در آنان، تحرّكی ایجاد نمی كرد. از این رو، به حضور پیامبر آمدند و از شركت در جهاد پوزش طلبیدند: «گروهی از بادیه نشینان پوزش طلب از شركت در جهاد نزد تو آمدند تا به آنان اذن داده شود.» (توبه: ۹۰)
در بررسی شایعه، باید موارد همچون علت انتشار شایعه، انگیزه هایی كه تحلیل شایعه توسط شایعات دیگر توجیه می شود، قوانین حاكم بر ساخت شایعه و نحوه انتشار آن مورد توجه قرار گیرد. بی تردید، پرداختن به هرگونه تجزیه و تحلیل درباره شایعه، مستلزم آگاهی از این مطالب و مبادی است تا با تطبیق آن ها بر پدیده شایعه، به یك ارزیابی درست دست یابیم.
قرآن كریم تجزیه و تحلیل اخبار و گزارش های واصله از سوی منابع غیر متعهد را یك اصل لازم الاجرا دانسته، پیش از حصول اطمینان از صحّت و سقم گزارش، از دست زدن به هرگونه اقدام، موضع گیری و تلاش نهی نموده است. از این اصل در قرآن كریم با واژه «تبیّن» و یك روایت «تثبّت» تعبیر شده است: «ای كسانی كه آیمان آورده اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد، تحقیق كنید تا مبادا از روی نادانی به مردمی آسیب برسانید; آن گاه از كاری كه كرده اید، پشیمان شوید.» (حجرات: ۶) «فاسق» كسی را گویند كه طاعت و تعهدی نسبت به حق ندارد و «نبأ» خبر مهم و معتنابه را گویند و «تبیّن» نیز كه با «ابانه» و «استبانه» مترادف است، به معنای روشن ساختن و ایضاح است. از این رو، امر به تبیین در واقع، نهی از ترتیب اثر دادن به گزارش های تأیید نشده و اقدام بر آن اساس است.۳۸
مفسرّان درباره این آیه گفته اند كه این آیه درباره ولید بن عقبهٔ بن ابی معیط است كه از سوی پیامبر مأمور جمع آوری مالیات (زكات) از قبیله «بنی مصطلق» گردید. افراد قبیله وقتی از ورود نماینده پیامبر مطلّع شدند، با خوشحالی به استقبال او شتافتند، ولی از آن جا كه میان آن ها و ولید در جاهلیّت، خصومت شدیدی بود و یا بر اثر تصوّر غلط، كه آن ها قصد كشتن او را دارند، از انجام مأموریت خودداری كرده به مدینه بازگشت و به پیامبر گزارش داد كه آن ها از آیین اسلام برگشته اند و از پرداخت زكات خودداری كردند و قصد داشتند خون او را بریزند. پیامبر سخت خشمگین شدند و مسلمانان در آستانه اتخاذ تصمیمی جدّی بودند كه آیه مزبور نازل شد.۳۹
بنابراین، برای جلوگیری از زیان های جبران ناپذیر و خطرهای بزرگ، اسلام دستور به تحقیق و تبیین داده است و تنها گزارش كسانی را مورد اعتماد دانسته كه حالت خداترسی درونی آنان را به عدالت یا وثوق سوق داده باشد. از همین رو، برخی موضوعات، شهادت چهار و یا دو عامل ـ آن هم با شروطی خاص ـ برای اثبات صحّت گزارش، لازم دانسته است تا از بروز هرگونه خطر احتمالی جلوگیری نماید.
● مقابله با شایعات
شایعات تأثیر فراوانی در روحیه ملی هر جامعه ای دارد و در هنگام جنگ به دلیل زیان های بزرگی كه بر جبهه داخلی وارد می آورند، اهمیت بیش تری می یابند.آشكار ساختن حقایق و گزارش های صحیح و هماهنگی دستگاه های دولتی، مادام كه با آگاهی كافی از خطر و اهمیت شایعات و انگیزه های پشت پرده همراه نباشد و در محو شایعات مؤثر نخواهد بود.۴۰موارد ذیل برای مقابله با شایعات كارساز است:
۱) ایمان و اعتماد به بیانیه ها و گزارش های رسمی;
۲) ارائه حساب شده حقایق و واقعیت ها در سطح وسیع برای پركردن خلأ خبری، مشروط بر حذف جزئیاتی كه ممكن است دشمن از آن ها بهره برداری كند;
۳) اطمینان و اعتماد به فرماندهان و رهبران و مجموعه نظام حكومتی;
۴) ایجاد فرصت های كار، اشتغال و تولید; زیرا خستگی، كسالت و بیكاری، زمینه مناسبی برای تكوین، ترویج و پذیرش شایعات است.
۵) كشف تبلیغات دشمن و مبارزه با عوامل شایعه پراكن داخلی.۴۱
● كیفر
در اسلام دو كیفر سخت برای این گونه افراد مقرّر گشته است:۴۲
۱) تبعید: «... تو را بر آن ها مسلّط می گردانیم تا پس از آن جز اندكی با تو در شهر همسایه نباشند.» (احزاب: ۶۰)
۲) قتل: «اینان لعنت شدگانند; هرجا یافته شوند باید دستگیر گردند و به سختی كشته شوند.» (احزاب: ۶۱)
● پیش گیری
در تعالیم و آموزه های دینی، راه های گوناگونی برای پیش گیری مقابله و محو شایعات ارائه شده است كه در ذیل، به برخی از آن ها اشاره می شود:
الف) تشكیك: پیش از اقدام به تجزیه و تحلیل شایعه، باید در حدّی منطقی نسبت به آن، موضع تردید و شك در پیش گرفت، آن را جزمی و قطعی تلقی نكرد و به یك باره به قبول و نشر آن اقدام نكرد. قرآن كریم در پی انتشار «حدیث افك» می فرماید: «چرا هنگامی كه آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیك نبردید و نگفتیدكه این تهمتی آشكاراست؟» (نور:۱۲)
بنابراین تشكیك به عنوان یك رفتار معقول، اولین گام در برخورد با هر شایعه و زمینه ساز ورود به مدخل تحلیل و تبیین است.
ب) سكوت: ابتدایی ترین شكل انتقال شایعه، دهان به دهان گشتن آن و سپس انتشار در سطح وسیع است.۴۳ از این رو، برای جلوگیری از فراگیرشدن شایعه در مقیاسی دامنه دار، باید آن را در نقطه آغاز سركوب و زنجیره انتقال آن را قطع كرد.قرآن كریم در ادامه بیان «حدیث افك» این راه را پیش رو می گذارد. «چرا آن گاه كه این سخن را شنیدید، نگفتید: ما را نشاید كه آن را باز گوییم» (نور: ۱۶) این آیه لحن توبیخ آمیز دارد و به آن دلیل، مسلمانان را به اظهار این گفته (این تهمتی بزرگ است) فرا می خواند كه از آگاهی یافتن از حقیقت امر، معذور و ناتوان نبودند.۴۴
از این جا، می توان نتیجه گرفت عامل مهمی كه موجب بروز و رفتار «تشكیك» و «سكوت» می شود، حاكمیت حالت نفسانی «تقوا» بر روند پاسخ دهی آدمی است. هسته اولیه تقوا، عبارت از پروا گرفتن از نفس كار زشت و پلیدی است. آن گاه پروا گرفتن از آثار و عواقب سوءكار زشت به میان می آید. سرانجام، پاییدن خویشتن از خشم خدا، عذاب آخرت و آثار و عواقب شوم كار زشت و پلیدی.۴۵● انعطاف
یكی از اهداف دشمن از پخش شایعات تهاجمی، ایجاد دامی برای دست یابی به اخبار و اطلاعات خطیر و تعیین كننده و استفاده از آن ها در وارد ساختن ضربه های مؤثر و كاری است. بدین منظور، از شایعاتی كه می تواند سازمان نیروهای رزمی را دست خوش هرج و مرج و آشفتگی سازد، انتشار و اذاعه خبر انهدام مركز فرمان دهی و هدایت عملیات است كه از یك سو، به منظور فروپاشی روحیه رزمی و از سوی دیگر، برای دست یافتن به آخرین اطلاعات واقعی و از زبان طرف درگیر صورت می گیرد. این شیوه در جنگ احد نقش داشت و دشمن شایع كرد كه پیامبر(صلی الله علیه وآله) كشته شد. این شایعه به سرعت بین صفوف مسلمانان رخنه كرد و موقعیت را به سود دشمن تغییر داد. آنان از هر سو، رو به گریز نهادند. مردم از كنار پیامبر می گذشتند و به آن حضرت توجهی نمی كردند. پیامبر آنان را از پشت سر فرا می خواند، آن ها بدون اعتنا تا «مهراس» گریختند. چون پیامبر در دامنه كوه با ایشان رسید، گرد او جمع شدند و یاری اش كردند. كعب بن مالك گوید: «من كه در دامنه كوه بودم، اولین كسی بودم كه پیامبر را، با آن كه كلاهخود بر سر داشت، شناختم و فریاد كشیدم: این رسول خداست كه زنده و سرپاست، ولی پیامبر دست خود را روی دهان خویش گذاشتند و به من اشاره نمودند كه ساكت باشم. سپس زره جنگی مرا كه زرد بود، خواستند آن را پوشیدند و جامه جنگی خود را بیرون آوردند و من پوشیدم.۴۶
بنابراین، پیامبر بر آن بود كه دشمن را از نیل به هدف خویش ـ یعنی اطلاع از زنده بودن پیامبر ـ ناكام گذارد. آیه ای كه در بحبوحه جنگ احد بر رسول گرامی خدا نازل شد، همین آهنگ را دارد: «جز این نیست كه محمد پیامبری است كه پیش از او نیز پیامبرانی دیگر بوده اند. آیا اگر او بمیرد یا كشته شود، شما به آیین نخست خود باز می گردید؟ هر كه بازگردد، هیچ زیانی به خدا نخواهد رسانید. خدا سپاسگزاران را پاداش خواهد داد.» (آل عمران: ۱۴۴)
ملاحظه می شود كه قرآن كریم با ظرافت تمام، واقعیت خبر (زنده بودن پیامبر) را به كلی پنهان داشته، هیچ گونه اطلاعاتی در این زمینه نمی دهد، بلكه با انعطاف به مطلب دیگر و گشودن بحث در آن وادی، نهایت درایت را ایجاد زاویه انحرافی در برابر شایعه می داند و می فرماید: محمد تنها فرستاده ای از سوی خدا برای ابلاغ پیام اوست; اگر به مرگ یا شهادت درگذرد، باز شما به آیین جاهلیت رجوع می كنید؟ شما را نشاید كه ایمانتان را به حیات او گره زنید; چه آن كه زمام امور به دست خدا و آیین او جاوادنه است.
حتی آن گاه كه مشركان صحنه جنگ را ترك گفته، آهنگ مكه داشتند، هنوز هم حقیقت برای سپاه قریش در پرده ابهام بود. ابوسفیان پس از اظهار خوشحالی از این پیروزی و وعده جنگ در سال بعد، پرسید، ای عمر، تو را به دینت سوگند می دهم كه راست بگویی، آیا محمد را كشته ایم؟ وی پاسخ داد: هرگز، او هم اكنون گفتار تو را می شنود. ابوسفیان گفت: تو پیش من راست گوتر از ابن قمیئه ای. ابن قمیئه به او گفته بود كه پیامبر را كشته است.۴۷
بدین سان، پیامبر و قرآن كریم با كیاست كامل مانع از اطلاع دشمن بر اسرار نظامی مسلمانان شدند.
در پایان، اشاره به سخن ویرجیل (Virgil) شاعر رومی سده اول پیش از میلاد در مورد شایعه و سرعت انتقال آن به جاست. وی می گوید: «ای شایعه، هیچ شیطان دیگری از تو سریع تر و تندتر نیست، تو با هر حركتی كه به جلو می روی و پیشرفت می كنی، قدرت ویران كننده و تخریبی بیش تری به دست می آوری!»۴۸

نویسنده:حسن فراهانی
پی نوشت ها
۱ـ جان ام كالینز، استراتژی بزرگ، كورش بابندی، تهران، دفتر مطالعات وزارت خارجه، ۱۳۷۰، ص ۴۷۸
۲ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۲، ص ۶۱۷، روایت ۴۸۳، باب ۱۲
۳ـ قاموس المنجد، ماده خدع
۴ـ محمدحسن نجفی، جواهراللام، چاپ ۳، تهران، دارالكتاب الاسلامیه، ۱۳۶۲، ج ۲۱، ص ۸۰
۵ـ مصطفی طلاس، پیامبر و آئین نبرد، ترجمه حسن اكبری مرزناك، مؤسسه انتشارات بعثت، بی تا، ص ۵۱۵ و ۵۱۶
۶ـ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، به تصحیح رسولی محلاتی و یزدی طباطبایی، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفهٔ، ۱۹۸۸، ج ۴، ص ۸۵۲ ـ ۸۵۳ و نیز طباطبایی، ج ۹، ص ۱۱۴۹ ـ ۱۱۷۵
۷. David L. sill (ED), International Encyclopedia Of the social Sciences (U.S.A, ۱۹۷۲), VOl. ۱۳, pp. ۵۷۶-۵۷۷
۸. The Psychology of Rumor (Alport and Postman, New York, ۱۹۴۸), IX,X,XI.
۹ـ مختار التهامی، الرأی العام و الحرب النفسیه، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۷، ج ۱، ص ۱۰۲ ـ ۱۰۶
۱۰ـ ر. ك. به: راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، مصر، مطبعه المیمنیه، ۱۳۲۴ هـ.
۱۱ـ ر. ك. به: جارالله زمخشری، اساس البلاغه، تحقیق عبدالرحیم محمود، بی تا
۱۲ـ ابن فارس، معجم مقائیس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون،دارالكتب العلمیه
۱۳ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳
۱۴ـطباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۵، ص ۹۲
۱۵ـ واقدی. ج ۱، ص ۱۱۴ ـ ۱۱۵
۱۶ـ واقدی، پیشین، ج ۲، ص ۶۰۰ ـ ۶۰۳
۱۷ـ صلاح نصر، الحرب النفسیّهٔ معركهٔ الكلمهٔ و المعتقد، قاهره، دارالقاهره، ۱۹۶۷، ج ۱، ص ۳۱۹ ـ ۳۲۰
۱۸ـ جهت اطلاع بیش تر ر. ك. به:
S.A.Bysow,Geruchts,koiher,
۱۹(yiertejahrschrift fur sozideogie, ۱۹۲۸) ـ واقدی، پیشین، ج ۲، ص ۴۲۶ ـ ۴۳۶
۲۰ـ واقدی، پیشین، ج ۱، ص ۲۳۲
۲۱ـ طبرسی، پیشین، ج ۲، ص ۸۴۹
۲۲ـ ابن هشام، سیره، ج ۱، ص ۸۸
۲۳ـ ر. ك. به: آل عمران: ۱۵۳ـ ۱۵۵
۲۴ـ ر. ك. به: جلال الدین سیوطی، الدّر المنثور، ج ۳، ص ۹۱
۲۵ـ واقدی، پیشین، ج ۱، ص ۲۰۴
۲۶ـ ابن هشام، پیشین، ج ۳، ص ۲۳۰
۲۷ ۲۸ ۲۹ ۳۰ـ واقدی، پیشین، ج ۲، ص ۴۵۰ / ج ۳، ص ۹۵۵ـ ۹۶۶ / ص ۱۰۰۳ـ ۱۰۰۴ / ج ۱، ص ۹۱۰ـ ۹۱۱
۳۱ـ ج ا. اروینگ، روانشناسان كانادایی در سال ۱۹۴۳ شایعات مربوط به جنگ را به شش مورد تفكیك كرده است.
J. A: Iruing, the psychological analysis of wartime rumor patterhs in canada, ۱۹۴۳, ۳ / ۴۰ - ۴۴
۳۲ـ صلاح نصر، پیشین، ج ۱، ص ۳۲۵ ـ ۳۲۹
۳۳ـ همان، ص ۳۳۵ـ ۳۳۷
۳۴ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۳۳، ص ۳۳۱، روایت ۵۶، باب ۲۲
۳۵ـ جهت اطلاع بیش تر: واقدی، پیشین، ج ۲، ص ۴۸۰ ـ ۴۸۷
۳۶ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت،دارالكتب العربیه،۱۹۶۷،ج۱۶،ص۴۲
۳۷ـ ر. ك. به: احزاب: ۶۰ ـ ۶۱ و نور ۱۱ ـ ۲۰
۳۸ـ محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم،بیروت،مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،۱۳۹۳ ق، ج ۸، ص ۳۱۱
۳۹ـ طبرسی، پیشین، ج ۹، ص ۱۹۸
۴۰ـ صلاح نصر، پیشین، ج ۹، ص ۳۹۹ ـ ۴۰۲
۴۱ـ صلاح نصر، ج ۱، ص ۴۰۷ ـ ۴۰۸
۴۲ـ محمدبن ادریس حصاص، احكام القرآن، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۴۰۰ ق، ج ۵، ص ۲۴۵
۴۳ـ ر. ك. به: نور: ۱۵
۴۴ـ فخر رازی، التفسیر الكبیر، چاپ سوم، بیروت دارالاحیاء التراث العربی، بی تا، ج ۲۳، ص ۱۸۱
۴۵ـ جلال الدین فارسی، فلسفه انقلاب اسلامی، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۸، ص ۴۱
۴۶ـ همان، ص ۴۲
۴۷ـ واقدی، پیشین، ج ۱، ص ۲۹۳ ـ ۲۹۴
۴۸. Koehig Fredrick, "Rumer in the Market Place" Aubm house (Pubishing company , ۱۹۸۵), p. ۱۸۳
منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۴۸

منبع : خبرگزاری فارس