مرز پررنگ ژانر و متن

یکی از ویژگی های مهم متن ویژگی ترازبانی آن است. متن قادر است نظام های زبانی قبل از خود را بازپردازی کند و آنها را با نگاهی نو و متفاوت عرضه نماید. حتی اگر همه اطلاعات درون متن جدید باشند، باز متن نمی تواند راه بروز سبک و سیاق متن های دیگر را بر خود ببندد. همه ما بارها بر روی بیلبوردهای تبلیغاتی گفته ای تحت عنوان «این یک سیب نیست» را مشاهده نموده ایم و همه ما می دانیم که مارگریت در زیر اثری که تصویر یک پیپ را نشان می دهد نوشت : «این یک پیپ نیست». متن ها مستقیم یا غیر مستقیم یکدیگر را فرا می خوانند. همه ضرب المثل ها و اصطلاحاتی که ما در هنگام صحبت و ارتباط استفاده می کنیم حکایت از رابطه بینامتنی دارند. به این ترتیب می توان برای هر متن یک پیش متن فرض نمود.
واژه بینامتنیت را ژولیا کریستوا برای اولین بار در مقاله ای در سال ۱۹۶۶ در مجله Tel Quel و سپس در کتاب سمیوتیک خود در سال ۱۹۶۹ بکار برد (Kristeva ۱۱۵:۱۹۶۹) کریستوا معتقد است که متن ها همواره با یکدیگر تلاقی دارند و هر متن را می َتوان سنگفرشی دانست که از تجمع انواع سنگ ها (مرمر، کاشی، موزائیک، سنگ کوهستانی، آجر، سنگ سیمانی و ‎/‎/‎/) شکل گرفته است. پس به نوعی، هر متن با تغییر در متنی دیگر و نفوذ آن در خود تحقق می یابد. در بحث بینامتنیت، کریستوا از تلاقی نظام های نشانه ای با یکدیگر نیز صحبت می کند. اما در این حالت ترجیح می دهد از واژه «ترا موضعی» استفاده کند. چرا که با تغییر نظام نشانه ای موضع متن نیز تغییر می یابد. با این حال، کریستوا به ترکیب ژانرها با یکدیگر اشاره واضحی ندارد.
اما نباید نقش باختین را در شکل گیری نظریه بینامتنیت فراموش نمود. اگر چه میخائیل باختین هیچ کجا به طور مستقیم از واژه بینامتنیت استفاده نمی کند اما شاید با طرح این تفکر که هر متن دیالوگی است با متن های دیگر، بتوان او را منبع اندیشه بینامتنی کریستوا به حساب آورد. به عقیده باختین «زبان رمان، نظام زبانی است که در دیالوگ شکل می گیرد» (Bakhtine ۱۱۵:۱۹۷۸) اگر چه بینامتنیت هر متن را کانالی به سوی متن های دیگر می داند، اما در بیناژانریت ویژگی هایی وجود دارد که آن را از بینامتنیت متفاوت می کند. بر خلاف بینامتنیت، در بیناژانریت که امروزه پدیده بسیار قابل تأملی است، ژانرهای متفاوتی بدون تغییر نظام نشانه ای در کنار هم قرار می گیرند و به این ترتیب ما با نوعی هم زیستی ژانرها مواجه ایم. به عنوان مثال، ژانر ویدئو پروژکتور یا سینما وارد تئاتر می شود. ژانر موسیقی وارد حوزه مداحی می شود. نقاشی ژانر نوشتار را در خود می پذیرد. ژاک فونتنی (Fontanille ۱۰۷:۲۰۰۷) معتقد است که حتی استیل و سبک ها هم که زیر مجموعه ژانرها هستند در همین تعامل بیناژانری قرار می گیرند. از کلاسیک ترین شیوه تعامل سبکی (دیالوگ های تئاتری در ژانر اپرا) تا مدرنترین یا شگفت انگیز ترین آن (ویدئو آرت و استفاده از ابزار پزشکی مانند باندهای استرلیزه یا بقایای حیوانی و انسانی در هنرهای تجسمی) همه و همه تعریف تعاملی ژانرها را تغییر داده و مرز ارتباط بین آنها را بر هم می ریزند.
مهمترین تفاوت بیناژانریت با بینامتنیت این است که دو یا چند ژانر از جنس های متفاوت کنار هم قرار می گیرند. پس فقط محتوا یا شکل یک اثر نیست که در اثر دیگر یافت می شود. بلکه ژانرهایی با جنس هایی متفاوت که حکایت از ماده بیانی متفاوت دارد کنار هم قرار می گیرند و بیناژانریت را می سازند. به عنوان مثال نقاشی نه فقط به عنوان محتوا، بلکه به خودی خود به عنوان جنسیتی مستقل در درون ژانر کتاب قرار می گیرد. و تمبرها پذیرای ژانر نوشتار، ژانر مجسمه، ژانر نقاشی و غیره می گردند. یعنی ژانرها را با همه جنبه های حضوری شان که جنسیت آنها را هم در بر می گیرد می پذیرند. اما در بینامتنیت، در بسیاری از موارد ژانر میزبان نظام نشانه ای دیگری را در خود حل می کند به گونه ای که یک نظام نشانه ای واحد پدید می آید. به عنوان مثال، وقتی شعر به واسطه زبان کلامی به توصیف گوشه ای از طبیعت نقاشی شده می پردازد، می گوییم که با شعری مواجه ایم که با کلام خود طبیعت را نقاشی نموده است. در اینجا، از ژانر نقاشی استفاده نشده، بلکه قدرت توصیف کلام آنقدر زیاد است، که احساس دیدن مستقیم را در ما به وجود می آورد.
باید دقت نمود که در بحث بیناژانریت، یک گفتمان می تواند جهت انتقال پیام خود از ژانرهای متفاوتی استفاده کند. مؤسسات بهداشتی-درمانی یا محیط زیست می توانند جهت ارائه اطلاعات بهداشتی و زیست محیطی خود از ژانرهای تلویزیون، پوسترهای تبلیغاتی، رادیو، روزنامه، کتاب، ویدئو پروژکتور، تمبرهای یادبود و ‎/‎/‎/ استفاده کنند. همینطور، یک ژانر قابلیت ارائه گفتمان های متنوع و متفاوتی را دارد. ژانر تلویزیون در بر گیرنده گفتمان های اجتماعی، فرهنگی ، مذهبی، سیاسی، علمی، هنری، تاریخی و ‎/‎/‎/ است.
در بعضی از موارد در حوزه بیناژانریت، حضور ژانرهای مهمان آنقدر پررنگ می شود که کارکرد اصلی ژانر میزبان را تحت الشعاع قرار داده یا کمرنگ می کند. به عنوان مثال، از زمانی که تلفن های موبایل پذیرای ژانرهای دیگر مثل عکس، تصویر، فیلم، موسیقی، تلویزیون و اینترنت شدند، ابعاد صفحه اکران شان نیز تغییر کرد، چرا که ضرورت بهتر دیدن تقویت شد. این همان چیزی است که در تعامل ژانرها مرزگشایی یا جابه جایی مرزها می خوانیم. یعنی بیناژانریت قادر است نقشه گفتمانی ژانرها را تغییر داده و نقشه جدیدی برای آنها تبیین کند که به این ترتیب مرزهای اولیه جابه جا می شوند. این نیز یکی از تفاوت های مهم دیگر بیناژانریت با بینامتنیت در کارکرد است. در بینامتنیت، مرزها جابه جا نمی شوند، بلکه عناصر متن قبلی فراخوانده می شوند تا در متن جدید حل شوند.
اما اگر پرسیده شود که بیناژانریت محصول کدام فرآیند است باید گفت که به طور کلی فرهنگ ها سرچشمه اصلی تولیدات ژانری هستند و ژانرها به نوبه خود نظام های گفتمانی هستند که با تعامل و ورود به عرصه یکدیگر بیناژانریت را به وجود می آورند. و در نهایت بیناژانریت سبب خلق اثری جدید می شود.
نکته بسیار مهم در بحث بیناژانریت این است که حضور ژانرها در کنار یکدیگر شرایط جدیدی را به وجود می آورد که سبب جابه جایی مرزها، تغییر در صورت بیان، بازنگری در شیوه اجرا، بازسازی فضا و بسیاری تمهیدات دیگر می شود. به عنوان مثال وقتی ژانر کتاب پذیرای ژانر موزه می شود، بی شک شکل بیان آن تغییر می کند. چراکه فضاسازی، حاشیه ها، رنگ، فاصله، نور، نوع ترکیب و میزان حجم به کار گرفته شده و حتی تغییر در جنس صفحات (ماده بیان) کتاب همه و همه سبب می شوند تا کتاب تابع مرزهای جدیدی شود و دیگر نتواند به همان شکلی تجلی یابد که همه ما می شناسیم. تئاتر نیز در هم کنشی با ژانرهای دیگر هم در صورت و هم در ماده بیان خود دچار تغییر می شود : در ترکیب با تلویزیون و ویدئو، در تئاتر صحنه آرایی، نور، رنگ ها، فضاسازی، ابعاد، شیوه بیان و ‎/‎/‎/ دستخوش تغییر می شوند. به همین دلیل است که در بیناژانریت مرزها جابه جا می شوند، در حالی که در بینامتنیت، الزامی برای این جابه جایی نیست : ژانر کتاب می تواند شکل خود را همان گونه که می شناسیم و دیده ایم حفظ کند.

دکتر حمید رضا شعیری
عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس

منبع : روزنامه ایران