روش‏های تربیتی از دیدگاه محقق نراقی علی نقی فقیهی

از جمله مسائل تربیتی که محقق نراقی، زیاد به آن پرداخته است، روشهای تربیتی است. دلیل گسترگی این مبحث در کلام این دو متفکر این است که تعلیم و تربیت، سراسر زندگی انسان را شامل می‏شود و محور اساسی آن هم روش‏ها و راهکارهایی است که اهداف تربیتی را هموار می‏سازند. از این رو در کتاب (جامع السعادات) در زمینه پرورش فضائل و تربیت متربی به صفات و رفتار نیکو، عنوان هایی چون کیفیت و شیوه تحصیل، راههای اکتساب و نظایر آن و در زمینه اصلاح رفتار و تغییر صفات ضد ارزشی در متربی، کلمه علاج، ازالة و مانند آن و در پیش‏گیری از صفات و رفتار ناپسند، کلمه حفاظت، اجتناب و مانند آن، بسیار زیاد به چشم می‏خورد.
این روش‏ها را می‏توان به دو نوع عام و خاص تقسیم کرد: روش های عام، آنهایی است که در همه یا بیشتر زمینه‏های آموزشی و تربیتی مفید و کارسازند. ولی روش های خاص در برخی موارد کاربرد دارند و استفاده از آنها در موارد دیگر مفید نیست.
با توجه به گستردگی روش‏های تربیتی، از یک سو، و ضرورت رعایت اختصار از سوی دیگر، فقط به هشت روش اشاره می‏کنیم: [۱]
▪ روش تقویت نفس
پایه و اساس صفات و رفتارهای تربیتی قوت نفس است. محقق نراقی بر این اعتقاد است که تقریباً همه فضیلت‏های روانی و رفتاری از نفس قوی صادر می‏شود و به میزانی که در هر جنبه‏ای، نفس تقویت بشود و توان‏مندی نفس بر اتصاف و انجام فعل بیشتر گردد، فرد، بیشتر به فضائل روی می‏آورد و کمال شایسته برای خود ایجاد می‏کند. [۲] از سوی دیگر بر این حقیقت، تصریح دارد که ضعف و زبونی نفس و احساس ناتوانی و اضطراب در خود، باعث رفتارهای ضد اخلاقی است. به همین جهت به ضرورت و اهمیت تقویت نفس متربی تأکید می کند و به معلمان و مربیان توصیه می‏نماید تا جهت تقویت نفس متربی؛ برنامه‏ریزی کنند و اراده وی را نیرومند سازند و قدرت تحمل او را بالا ببرند تا با احساس عزّت و صلابت و قدرت بتواند در برابر محرّک‏های ضد اخلاقی و تربیتی، مقاومت نماید و در جهت اهداف عالی تربیتی، بدون هرگونه ضعف و سستی گام بردارد.
قوت نفس که از آن به صلابت یا کبر نفس نیز تعبیر می‏شود همان توان‏مندی و تحمل فرد در برابر مشکلات، سختی‏ها، ناملایمات و مانند آن است. در مقابل، ضعف نفس ناتوانی و عدم تحمل نفس است و در اصطلاح دیگری از آن به (صغر نفس) تعبیر می‏شود.
محقق نراقی لازمه قوی بودن نفس را اطمینان نفس، ثبات در عقاید، عدم تزلزل، احساس توان مندی و مقاومت در برابر شدائد و دردها، شکست ناپذیری، شهامت ورود به موارد خطرناک، تصمیم و عزم قاطع بر تحصیل آن چه مفید تشخیص داده می شود، کسب کمال و فضائل‏ [۳] [۴] و از جمله غیرت در تربیت فرزند، حفظ ناموس و پاسداری از دین. [۵] تأثیرناپذیری و عدم تغییر حالت‏ [۶] در شرایط متضاد فقر و غنی، سلامتی و بیماری، ستایش و سرزنش و مانند آن، احساس عزّت، حریت. [۷] بلند همتی، و... [۸] می‏داند و در برابر، لازمه ضعف و ناتوانی نفس را، ذلت و زبونی، عدم جرأت بر اقدام به کارهای مهم و بزرگ، مسامحه کاری، اضطراب در برابر کوچک‏ترین بلاها، ترس. [۹] سستی و تزلزل، احساس شکست. [۱۰] پست همتی و اکتفا به پایین‏ترین مراتب از هر چیز عالی و ارزشمند، بی‏غیرتی و بی‏تفاوتی در برابر عرض، دین و تربیت اولاد و... [۱۱] ذکر می کند. وی در مقایسه فضائل و رذایل در موارد زیادی، ریشه هر یک از فضائل را قوت نفس و ریشه هر یک از رذایل را ضعف نفس بیان می کند؛ مثلاً ریشه وقار، تأمل و اطمینان نفس را قوت نفس دانسته در برابر عجله و شتابزدگی را ناشی از ضعف نفس قلمداد کرده است. [۱۲] به همین صورت سوء ظن را در برابر حسن ظن. [۱۳] خشمگینی افراطی را در برابر حلم و کظم غیظ. [۱۴] انتقام را در برابر عفو و بخشش و... [۱۵] مقایسه نموده است.
محقق نراقی، این روش تربیتی یعنی روش تقویت نفس و تحصیل توان‏مندی را بسیار با اهمیت دانسته و در اکثر مباحث تربیتی به آن توجه داده است و برای به کارگیری این روش، فنون متعددی را توصیه می‏کند؛ از جمله:
۱) به متربّی توجه داده شود که توان‏مندی و قوت نفس، شرافت و عزت است. [۱۶] و ناتوانی وضعف نفس، ذلت و خواری است. با توجه به این که متربّی فطرتاً عزت طلب است و در تحقق این خواست فطری گام بر می دارد در تقویت نفس و اعتماد به خود در اقدامات خویش، کوشش می‏نماید و سستی و تزلزل و ترس را به خود راه نمی‏دهد و خود را حقیر و فرومایه نمی‏پندارد بلکه با احساس عزت برای هر چه بیشتر توانمند ساختن خود تلاش می‏کند.
۲) آثار ارزشمندِ قوت نفس از قبیل: اطمینان، ثبات، شهامت، غیرت، حریّت، بلند همتی وأ به متربی معرفی شود و هم چنین وی، از عوارض ضعف نفس نظیر سستی، تزلزل، دون همتی، گناه و... آگاه گردد و به او همراه با تشویق، برنامه عملی داده شود تا به اعمالی دست بزند که آن فضایل و آثار ارزشمند را همراه داشته باشد و از اعمالی که عوارض ضعف نفس و رذایل را داشته باشد، پرهیز نماید. [۱۷] نظارت و مراقبت مربی، به تدریج متربّی را به لوازم قوت نفس می کشاند و این به پرورش و تقویت نفس می انجامد.
۳) آگاه شود از این که رفتارهایی ضعف نفس را تشدید می‏کنند. ضعف نفس و برخی از رفتارهای درونی و بیرونی مانند کج خلقی، ترس، بدبینی، ابراز خشم، ترک اعانه به دیگران و... تأثیر متقابل دارند. همان طور که ضعف نفس باعث این رفتارها می‏شود، این رفتار، هم به تدریج ضعف نفس را تشدید می‏نماید. علاوه بر این آگاهی، زمینه عدم بروز این رفتارها فراهم شود بلکه برعکس سعی شود رفتارهای متضادِ با این رفتار را انجام دهد. این زدودن عوامل مؤثر در ضعف نفس و انجام رفتارهای مثبت، باعث می‏گردد که نفس متربّی قوی شود و صفات برجسته انسانی ناشی از قوت نفس، به صورت ملکه درآید و به راحتی رفتارهای مطلوب تربیتی و اخلاقی از فرد صادر شود. [۱۸]
۴) مصاحبت‏ [۱۹] با افرادی که از نفس قوی برخوردارند و هیچ ترسی و تزلزلی به خود راه نمی دهند و با شهامت و شجاعت به اقدامات عملی دست می زنند؛ به تدریج نفسِ متربّی را قوی می سازد و به وی شهامت و جرأت می دهد تا به کارهای مهم و بزرگ وارد شود و بدون تزلزل و ترس، اقدامات شجاعانه از خود بروز دهد.
۵) فراهم ساختن موقعیت و شرایطی که متربّی در معرض انجام کارهای بزرگ و تا حدودی خطرناک قرار بگیرد و با ایجاد انگیزه‏ها به حرکت، برخورد و اقدام به تصمیم گیری، تشویق شود تا در عمل، توان مندی و قدرت خویش را برای انجام آن کارها، مشاهده کند. [۲۰]
▪ روش تصحیح فکر یا وهم زدایی
از جمله اموری که در تعلیم و تربیت، نقش بسیار مؤثری دارد، افکار و اندیشه‏ها است. افکار و اندیشه‏هایی که در موضوعات مطلوب و واقعی انجام شود. و سیری منطقی را طی نماید و نتایج ذی قیمتی را به بار آورد و فرد را به صحت راهی که می‏پیماید، مطمئن سازد و زمینه زندگی مطلوب دنیوی و اخروی و خوشبختی ابدی را فراهم نماید. افکار و اندیشه‏های مثبت در تعلیم و تربیت به شمار می‏آیند. اما افکار و تصوراتی که بر روی امور بی‏ارزش انجام می‏شود و فرد را به انحراف و فساد می‏کشاند و یا اوهامی که سستی در عقاید و ایمان درست ایجاد می‏نماید و یا تصورات و آرزوهای طول و دراز و دست نایافتنی است. یا خیالات و اوهامی که زندگی را برای فرد و یا با دیگری مختل می‏سازد، همه اندیشه‏های منفی‏اند و مانع تعلیم و تربیت صحیح می‏باشند. کسی که دچار این نوع افکار و اوهام است. از نظر محقق نراقی (وسواس) نامیده می‏شود. وی معتقد است فرد وسواسی تا علاج نشود و اوهام و افکار غیر منطقی از وی زدوده نگردد، نمی‏تواند درست تربیت شود و به فضائل دست یابد. از این رو مفصل در صدد حل این معضل برآمده و با ذکر انواع افکار وسواسی روش‏ها و فنونی را برای زدودن آنها بیان کرده است.
می‏توان مباحث محقق نراقی را در این زمینه تحت سه عنوان ذکر کرد:
الف) وسواس و تزلزل فکری و اعتقادی
به نظر محقق نراقی، تزلزل فکری و تأثر از شبهات و سفسطه‏ها از افراطِ حد اعتدالِ قوه عاقله ناشی می‏شود و راه علاج آن این است که:
ـ اولاً: معلم و مربی، متربّی را از عوارض تزلزل و انحراف عقیدتی که از وسواس فکری عاید می‏شود، آگاه سازد تا در شبهات باقی نماند و برای رفع آن‏ها بکوشد.
ـ ثانیاً: در زدودن شک‏ها و شبهه‏ها بر استدلال های قوی تکیه نماید تا سستی شک‏ها برایش روشن شود و به غیر منطقی بودن استدلال‏های مغالطه آمیز و سفسطه‏ای که در تبیین شبهه‏ها مطرح شده پی ببرد.
ـ ثالثاً: توجه وی را به افکار اکثر علما و دانشمندان در زمینه موضوع مورد شبهه، جلب کند و ادله معتبر آن ها را بازگو نماید تا با اعتماد به افکار علمی آنان، بتواند فکر خود را تصحیح کند.
ـ رابعاً: مربی با پرورش روحیه منطقی در وی، در استقامت ذهن او کوشش نماید و اظهارات سلیقه ای را از افکار منطقی برایش متمایز سازد تا از کج فهمی نجات پیدا کند و با راهنمایی وی افکارش را تصحیح نماید. [۲۱]
ب) وسواس و افکار پست و شیطانی
نوع دیگر از وسواس فکر، اندیشه در امور بی‏ارزش و شیطانی است که فرد را به گناه و انحراف رفتاری و تعدّی به حقوق خدا، خود و مردم می کشاند. این نوع افکار ارادی است و ریشه در علائق دنیوی دارد. برای زدودن این نوع افکار:
ـ اولاً: مربی، متربی را از آثار و عوارض دنیوی و اخروی آن، مطلع سازد و از او بخواهد تا در عاقبت گناه و رفتارهای ناشی از آن نوع افکار بیندیشد و او را به عوارضی چون آبروریزی، بدبینی مردم به او، از دست دادن جایگاه مردمی و اعتبار اجتماعی و چون عذاب‏های اخروی و جهنم ابدی، هشدار دهد و آسانی صبر و مقاومت در برابر وسوسه‏های نفسانی را نسبت به تحمل آن همه عوارض نامطلوب دنیوی و اخروی، برایش، گوشزد نماید. مقاومت در برابر این وسوسه‏ها، به تدریج به از بین رفتن آن‏ها میانجامد. [۲۲]
ـ ثانیاً: سعی شود علایق کاذب که ریشه این خیالات و افکار است به علائق نسبت به امور با ارزش تبدیل شود. توجه دادن به ارزش‏ها و خواست‏های فطری و آثار گران بهای آن‏ها، متربّی را به افکار با ارزش سوق می دهد و علاقه‏های مثبت و واقعی را در او پرورش می دهد. [۲۳]
ـ ثالثاً: متربّی از راه‏هایی که شیطان از آن‏ها نفوذ می‏کند، آگاه شود و آن‏ها را بر روی خود ببندد. هر یک از رفتارهایی چون غضب، حسادت، حرص، عجب تکبر و مانند آن، فرد را به فکر در مورد متعلّقات مربوط وادار می سازد و افکار ناشایست شیطانی را موجب می‏شود. با پیش‏گیری از این رفتارها، زمینه بروز بسیاری از خیالات و افکار پست، از بین می‏رود.
ـ رابعاً: برنامه ریزی شود تا به امور معنوی و با ارزش بیندیشد و بر آن تمرین نماید و عملاً به رفتارهای خوب روی آورد و از جمله به ذکر لسانی و قلبی بپردازد تا موقعیتی برای ظهور آن افکار غیر ارزشی پدید نیاید. [۲۴]
ج) وسواس و اوهام
برخی از تصورات و اوهام بدون اراده و اختیار و گاه با اختیار کمی به ذهن روی می آورند و چه بسا فرد را آزار می دهند و در امور زندگی و فتارهای وی اختلال ایجاد می‏کنند، و موجب اضطراب، اندوه، نگرانی از آینده و به هم خوردن نظم فکری وی می‏گردند. مثل این که تصور می‏کند عزیزی را از دست می‏دهد، یا حادثه خطرناکی اتفاق می‏افتد و یا به بیماری صعب العلاجی دچار می‏شود و یا به چیزی که از دست رفته و قابل تدارک نیست، می‏اندیشد. و یا به چیزی ایده آل فکر می‏کند ولی می داند به آن نمی‏رسد، ناراحت می‏شود و مانند آن. [۲۵]
این اوهام و وسوسه‏ها مانع سیر تکاملی فرد می‏شود و تعلیم و تربیتش را با مشکل روبه رو می‏سازد. برای علاج چنین فردی و زدودن وسوسه‏ها و اوهام از ذهنش باید ملاحظه شود که اگر به مغز آسیبی رسیده و اختلال مغزی‏ [۲۶] ایجاد شده است، درمان پزشکی انجام شود و در غیر این صورت می بایست توجه شود که اگر این افکار به دلیل علایق مربوط به قوه شهویه یا قوه غضبیه و استیلای قوه واهمه است، پس باید:
ـ اولاً: با تقویت عاقله و ایجاد تعادل در قوا، قوه عاقله را نیرومند ساخت تا قوای سه‏گانه، بویژه واهمه را در اختیار گیرد و بر آن ها مسلط شود؛ بطوری که نه تنها از آن‏ها متأثر نشود بلکه در آن‏ها اثر هم بگذارد. حتی دو قوه شهوت و غضب نتواند بدون اجازه و هدایت قوه عاقله، در وهم اثر بگذارند و آن را به افکار واهی و نامطلوب و غیر منطقی و نامعقول بکشانند. [۲۷]
ـ ثانیاً: با تشریح شرافت‏ [۲۸] افکار پسندیده و آثار گران‏بهای آنها، فکر و ذهن متربّی را به افکار مطلوب و نیکو سوق دهد [۲۹] و کوشش نماید تا وی در اندیشه‏هایی خاص از این افکار معقول که مورد علاقه خود او نیز هست، تمرکز یابد؛ مثلاً در صنع خدا، ظرافت‏های موجود در پدیده‏های آفرینش، نعمت‏ها و الطاف الهی به وی، و مانند آن بیندیشد [۳۰] و ذهنش به این نوع افکار متوجه و معطوف گردد و نظارت و تنبه استمرار یابد تا دیگر متوجه افکار وهمی نشود. حتی اعضا و جوارح او را به کاری مشغول نماید تا با کار عملی فکرش به آن کار معطوف گردد و به امور دیگر پراکنده نگردد. این کار عملی در معطوف داشتن فکر به امر خاص بسیار مؤثر است و شاید یکی از دلایل سفارش اکید بر این که جوان نباید بی‏کار باشد و گفته شده که خدا جوان بی‏کار را دوست نداد، همین امر باشد که در دوران جوانی افکار پراکنده به جوان روی می آورد و کار مشغولیت ذهنی، برایش ایجاد می کند و تمرکز به وی می‏بخشد و با این وسیله از افکار واهی و خیالی جوان پیش گیری می‏شود. [۳۱]
▪ ایجاد بینش صحیح
محقق نراقی بسیاری از رفتارهای نابهنجار، غیر اخلاقی و غیر دینی و وسوسه‏های شیطانی را ناشی از عدم بینش صحیح متربّی در مسائل اعتقادی، فکری، اخلاقی و اجتماعی و عدم شناخت وافی در افعال، رفتار و انگیزه ها، آثار و عوارض آن‏ها می‏داند و معتقد است با دادن بینش و شناخت درست، می‏توان متربّی را تربیت کرد و اخلاق وی را اصلاح نمود و از وقوع در مشکلات روانی، رفتارهای زشت و سرنوشتی ناخواسته، پیش گیری کرد. از این رو این مربی و متفکر اسلامی در همه جنبه‏های تربیتی، بویژه تربیت اخلاقی، بر این روش تأکید می‏ورزد و معمولاً آن را قبل از روش‏های دیگر متذکر می‏شوند و اعتبار زیربنایی برای آن قائلند.
در اجرای این روش و تحقّقِ بینش در متربّی، محقق نراقی توصیه می‏کند که مربی به امور زیر [۳۲] بپردازد:
الف) متربّی را از آیات و احادیث در
مدح یا ذم صفات و رفتارهای مورد تعلیم و تربیت آگاه سازد و آثار و عوارض آنها را که در قرآن و کلمات معصومان(ع) ذکر شده، به وی آموزش دهد و از وی بخواهد تا در آنها اندیشه و تأمّل کند.
ب) شناخت کافی از فضیلت و رذیلت ارائه دهد و حسن و قبح صفت یا رفتار را بیان نماید تا متربّی به تشخیص درست از نادرست، اخلاق و رفتار نیک از اخلاق و رفتار ناپسند و زیبایی یازشتی رفتاری را که می خواهد از او سربزند، بیابد.
ج) ارتباط عینی را که بین کمال، شرافت و رفتار مطلوب با قوّت و عزت نفس وجود دارد، برای متربّی مکشوف سازد و رابطه نقصان، بیماری‏های روانی و صفات و رفتارهای ضد ارزشی را با ضعف و ذلت نفس، تبیین نماید.
د) از علل و اسبابِ بروز صفت یاوقوع عمل که به صورت ناخواسته از متربّی صادر شده، پرده بردارد تا او به درک درستی از آنجه انجام داده است برسد و در آینده از چنین رفتارهای ناخواسته پیش گیری کند.
ه) شناخت درستی از عظمت، عزت، قدرت، محبت، رضایت و خشم، عدالت، رحمت خداوند، قضا و قدر آموزش دهد تا در سایه بینش صحیح، راه عبودیت و صراط مستقیم را در رسیدن به هدف عالی تربیتی بپیماید و اگر عملکردهای نادرستی داشت، مریوس نشود و راه اصلاح را طی نماید.

پی نوشت‏ها:
[۱]. .ر.ک: جامع السعادات، ج ۱، ص ۲۶۲.
[۲]. همان، ص ۱۵.
[۳]. . همان، ص ۲۶۱ و معراج السعادة، ص ۱۶۱.
[۴]. . همان، ص ۲۶۲. و معراج السعادة، ص ۱۶۲.
[۵]. همان، ص ۲۷۴ و ۲۶۴ و معراج السعادة، ص ۱۶۴ و ۱۶۳.
[۶]. همان، ص ۲۶۱ و معراج السعادة، ص ۱۶۱.
[۷]. همان، ج‏۲، ص‏۱۰۳ و معراج السعادة، ص ۳۰۴.
[۸]. همان، ج ۱، ص ۲۶۳ و معراج السعادة، ص ۱۶۲
[۹]. همان، ص ۲۶۰ و معراج السعادة، ص ۱۶۰.
[۱۰]. همان، ص ۲۶۲ و معراج السعادة، ص ۱۶۲.
[۱۱]. همان، ص ۲۶۵ و ۲۶۳ و معراج السعادة، ص ۱۶۴ و۱۶۲.
[۱۲]. . همان، ص ۲۷۴ و ۲۷۹ و معراج السعادة، ص ۱۷۰.
[۱۳]. . همان، ص ۲۸ و ۲۸۴ و معراج السعادة ص ۱۷۳.
[۱۴]. . همان، ص ۲۹۲ و ۲۹۴ و معراج السعادة، ص ۱۸۲ و ۱۸۱.
[۱۵] ر.ک: همان، ص ۲۹۹، ۳۰۵، ۳۰۶، ۳۱۳ و ح ۲، ص ۲۲۸، ۲۳۲، ۲۳۳ و... و معراج السعادة، ص ۱۸۸، ۱۹۱.
[۱۶]. جامع السعادات، ج ۱، ص ۲۶۰.
[۱۷]. جامع السعادات، ج ۱، ص ۲۶۰.
[۱۸]. . ر.ک: همان، ص ۲۶۰ و ۲۹۰.
[۱۹]. . همان، ص ۲۹۲.
[۲۰]. . همان، ص ۲۷ و معراج السعادة، ص ۱۳۱ و ۱۳۰.
[۲۱]. . ر.ک: جامع السعادات، ج ۱، ص ۶۷و ۶۶ و ص ۱۰۰ و ص ۱۴۴. و معراج السعادة، ص ۵۷.
[۲۲]. . همان، ص ۱۵۰.
[۲۳]. . همان، ص ۱۵۲.
[۲۴]. . همان، ص ۱۵۳ و معراج السعادة، ص ۹۴ و ۹۳.
[۲۵]. . همان، ص ۱۴۳.
[۲۶]. . همان، ص ۱۴۴.
[۲۷]. . همان، ص ۱۵۷ و ۱۵۶.
[۲۸]. . همان، ص ۱۶۴.
[۲۹]. . همان، ص ۱۶۳.
[۳۰]. . همان، ص ۱۶۶.
[۳۱]. . همان، ص‏۱۵۲ و ۱۵۰.
[۳۲]. . برای نمونه ر.ک: همان ج ۱، ص ۲۹۶ و ۲۹۱ و ج ۳، ص ۳۷۳ و معراج السعادة، ص ۱۲۹ و ۱۲۴.

منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم