مصدق کار کودتاچی ها را راحت‌تر کرد!

رحیم نیکبخت، درگفت وگویی که به مناسبت سالگرد کودتای ۲۸ مرداد با خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، انجام داد، در تعریف کودتا آن را کلمه‌ای لاتینی به معنای ناگهانی و یکباره حرکت کردن دانست و اظهار داشت:« در علم سیاست نیز گودتا به حرکتی اطلاق می شود که با قوای نظامی بر علیه دولت قانونی کشور انجام می‌شود و آن دولت را سرنگون می کند، ممکن است برخی کودتاها اقتصادی یا فرهنگی باشد، اما کودتای ۲۸ مرداد همان حرکت نظامی و فیزیکی بود که برای براندازی دولت دکتر مصدق صورت گرفت.»
وی با تاکید بر اینکه کودتاها به نظام سیاسی، رشد و آگاهی مردم از مسایل سیاسی بستگی دارند، افزو:« در دوران مشروطه کودتای محمدعلی شاه به وقوع پیوست که در آن شاه علیه مجلس وارد اقدام می شود و کودتای دیگر کودتای سیاه است که رضا خان در پی آن به قدرت می رسد، کودتای سوم کودتای ۲۸ مرداد است که علیه دولت دکتر مصدق شکل می گیرد و تا حدودی به پیروزی می رسد.»
وی تصریح کرد:« البته در مقام مقایسه باید گفت کودتاها اغلب در کشورهایی صورت گرفته که یا نظام سیاسی آن متناسب با خواست قدرت های خارجی نبوده و یا در آن کشورها با انقلابی قدرت به دست مردم افتاده، بنابراین قدرت‌های سلطه گر با ترفندهایی آن حرکت و انقلاب را بر مخالف منافع خودشان تشخیص دادند و آنها را سرکوب کردند و یا به تحریک ارتش وشبه نظامیان سعی کردند، حکومت قانونی را براندازند و حکومت وابسته به خودشان را سر کارآورند.»
نیکبخت در ادامه خاطرنشان کرد: «البته بعضی از افراد معتقدند که کودتای ۲۸ مرداد کودتا نبوده است و حرکت قانونی بوده است، چرا که به هر حال شاه به تعبیر امروزی شاید نامشروع جلوه کند، اما در آن زمان به عنوان پادشاه قانونی کشور حضور داشته و طبق اختیارات قانونی خود دکتر مصدق را عزل و فضل الله زاهدی را نصب کرده است، این تحلیل به لحاظ تعاریف و فرمول های موجود شاید درست باشد، اما از منظر دیگر و برانداختن حرکتی که در راستای ملی کردن نفت مهم ترین سرمایه این کشور بوده است، نمی تواند قابل قبول باشد.»
وی با بیان این که در پیروزی کودتای ۲۸ مرداد می توان دو دسته از عوامل را بر شمرد ، یادآور شد:« نمی توان دکتر مصدق را عامل کودتا علیه خود دانست، اما اقداماتی که وی انجام می دهد چه در مجلس و چه خارج از آن پیروزی کودتا چی ها را راحت‌تر و سهل تر می کند، با اقدامات او کودتاچی ها با کمترین هزینه موفق می شوند دولت او را براندازند .»
وی افزود:« از جمله علل مهم پیروزی کودتای ۲۸ مرداد که به دکتر مصدق بر می گردد این است که بعد از واقعه‌ی ۳۰ تیر و روی کار آمدن دوباره‌ی مصدق، وی دکتر مصدق قبلی نیست، درخواست‌های را ارایه می دهد که قانونی نیست.در این دوره مصدق لایحه‌ی اختیارات را مطرح کرد که اختلاف بین نیروهای ملی از اینجا به بعد شروع می شود و هر چه جلوتر می رود گسترده تر می شود، حتی گروه‌ها و شخصیت های ملی مذهبی که از تبریز به تهران می آیند از دکتر مصدق و کاشانی وقت می گیرند و می گویند این اختلافاتی که پیش آمده است، باعث شکست نهضت می شود، آیت الله کاشانی نیز می گوید که شما از طرف من وکیل هستید که بروید ببینید دکتر مصدق چه می گوید هر چه شما گفتید من همان گونه عمل می کنم، این نمایندگان نزد دکتر مصدق می روند و وی ابتدا قبول می کند، اما بعد از این که دکتر فاطمی را در جریان می گذارد، همه‌ی این مذاکرات بی نتیجه باقی می ماند.»
وی اضافه کرد:« از طرفی در آن ایام به منزل آیت الله کاشانی حمله می شود که در منابع تاریخی چندان به آن پرداخته نمی شود، اما اسناد منتشر شده‌ همه نشان می دهد، دستور حمله به منزل آیت الله کاشانی در نامه‌ای نوشته شده است که سر برگ نخست وزیری را دارد که یا با اطلاع دکتر مصدق بوده است یا اگر بدون اطلاع وی بوده، بستر و فضا در آن روزها به صورتی بوده است که برای کسانی که حمله کردند، فضا فراهم باشد.»
این کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی در ادامه به طرح رفراندوم مبنی بر انحلال مجلس از سوی مصدق اشاره کرد و گفت:« دکتر مصدق مدعی بود که اغلب نمایندگان مجلس به شاه وابسته هستند و مجلس باید منحل شود. از آن طرف آیت الله کاشانی و دیگران معتقد بودند که مصدق با اتکا به همین مجلس و نمایندگان به نخست وزیری رسیده است، اگر پایه‌های مشروعیت خود را خود زیر سوال ببرد، خیلی راحت می توانند او را سرنگون کنند . تلاشی که دکتر مصدق در این عرصه انجام داد، بسیار فضا را برای موفقیت کودتاچی ها مهیار کرد.»
این پژوهشگر تاریخ ادامه داد:« یکی از نکات جالبی که پس از ۳۰ تیر در اختلافات مصدق و کاشانی قابل توجه است، نامه ای است که آیت الله کاشانی نوشته است، وی در این نامه می گوید که آقای دکتر مصدق ما تو را می شناسیم، آدم خوبی هستی، ملی گرایی و به ایران علاقه داری، اما اقدامات غیرقانونی که انجام می دهی چه بسا بعد از تو مستمسکی باشد برای رویه‌ی غیرقانونی کسانی دیگر و سنگ بنایی گذاشته شود برای نقض قانون اساسی.»
وی ادامه داد:« از طرفی دیگر دکتر مصدق نیروهای مذهبی را تحت فشار قرار داده بود، روزنامه‌هایی که به دکتر مصدق و جبهه ملی منتسب بودند، به شدت آیت الله کاشانی رامورد اهانت هایی زشت و رکیک قرار می دادند، از طرفی هم حزب توده آزادانه فعال بود.حتی زندانیان حزب توده در دوره‌ی دکتر مصدق آزاد می شوند، حزب توده کمونیست را تبلیغ می کرد و حتی بقایای فرقه دموکرات آذربایجان که بعد از ۲۱ آذر سال ۲۵ فرار کرده بودند، در این مقطع شروع به سازمان دهی مجدد خود می کنند و روزنامه منتشر و اعلامیه صادر می کنند.»
نیکبخت همچنین خاطرنشان کرد:« در آن مقطع زمانی حزب توده ضمن این که حافظ منافع شوروی در ایران بود، تبلیغات ضد مذهبی گسترده‌ای را انجام می‌داد و جوسازی و دروغ پراکنی گسترده‌ای می‌کرد که باعث شد مراجع نسبت به دکتر مصدق بدبین شوند و این هم در پیروزی کودتا بسیار موثر بود، البته عوامل دربار هم در دامن زدن به این فعالیت ها بی نقش نبودند، اما نباید نادیده گرفت که چرا دولت دکتر مصدق این امکانات را برای فعالیت آزادانه حزب توده فراهم آورد.»
وی تاکید کرد:« نباید از مصدق توقع شخصیت مبارز مجاهد و ضد درباری را هم داشته باشیم؛ چرا که او اصالتا جزو قاجار هاست و اشراف زاده است و دوست داشت به عنوان قهرمان همواره از او یاد شود و در مواردی که اتفاق می‌افتاد وی بسیار سریع استعفای خود را تقدیم می‌کرد، او شخصی نبود که جدی باشد و در این عرصه مبارز سرسختی محسوب شود.»
وی همچنین گفت:« در آستانه‌ی ۲۸ مرداد اغلب نیروهای ملی مذهبی از اطراف مصدق پراکنده شدند، تمام نیروهایی داخلی هم از مصدق ناراضی بودند، مجلس هم در حال انحلال بود و کارایی نداشت، بر این اساس در این فضا کودتا بسیار راحت به نتیجه رسید.»
نیکبخت در ادامه به کودتایی که سه روز قبل از کودتای ۲۸ مرداد شکل گرفت و با ناکامی کودتاچیان مواجه شد، اشاره کرد و و افزود: « کودتای اولیه در ۲۵ مرداد شکل گرفت که سرهنگ نصیری که بعدا رییس ساواک شد، حکم عزل مصدق را می برد، اما بازداشت می شود .زمانیکه این کودتا با شکست مواجه شد، تعدادی از مسوولین کودتا دستگیر شدند، بازپرس پرونده ‌ی کودتای ۲۵ مرداد شخصی به نام سرگرد اسماعیل علمیه بود که خاطرات ایشان بعد از کودتای ۲۸ مرداد باقی مانده است. در اسامی دستگیر شدگان کودتای ۲۵ مرداد جالب این است که اسامی ارنست پرون، سرهنگ نصیری، آزموده و افراد دیگر وجود داشته است. ارنست پرون از شخصیت‌های وابسته به انگلیس و عامل مستقیم آنها بود.»
وی ادامه داد:«با شکست کودتای ۲۵ مرداد شاه فرار کرد که با متواری شدن او علی رغم این که انتظار بود نیروهای دکتر مصدق به وضعیت آشفته سیاسی سروسامان دهند، عملا هیچ کاری را انجام ندادند، حتی با تقاضای راه پیمایی موافقت نکردند و با حرکت تعدادی از اراذل و اوباش از جنوب شهر به سمت مقر نخست وزیری و مراکز مهم به راحتی و سهولت کودتای ۲۸ مرداد به پیروزی رسید.»
این کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی همچنین تصریح کرد:« نباید فراموش کنیم هر کس که مخالف مصدق بود لزوما طرفدار شاه نیست، تا ۳۰ تیر آیت الله کاشانی و مصدق همراه و همگام هستند، اما پس از ۳۰ تیر مصدق به راحتی در مقابل عوام عقب نشینی می کند و با تلاش آیت الله کاشانی است که مردم به صحنه کشیده می شوند و با تظاهرات خونین، شاه دوباره مصدق را به عنوان نخست وزیر اعلام می کند. پس از ۳۰ تیر رفتار و عملکرد دکتر مصدق نسبت به نهضت ملی و آیت الله کاشانی عوض می شود و شروع به طرح مباحثی می کند که با توجه به زمان و موقعیت باعث رنجش و دلخوری می شود. البته در اطراف آیت الله کاشانی چهره های مشکوکی وجود داشتند که در برآشفتن کاشانی موثر بودند، اما امکانات واختیارات اغلب در دست دولت بود و مصدق حتی باعث رنجیده خاطر شدن دوستان مبارز پیشین خود شد.»
نیکبخت درادامه به تحلیل کودتای ۲۸ مرداد پرداخت و افزود:« به جای این که در این وقایع به دنبال مجرم بگردیم، باید به دنبال عبرت آموزی از آن باشیم؛ چرا که اگر بخواهیم اختلافات را دامن بزنیم، به دنبال همان راه و روش آنها رفته‌ایم، که بر مبنای آن بر اثر دامن زدن به اختلافات، انگلیسی ها ؟،آمریکایی ها و عوامل شوروی آتش را بر افروخته تر کردند.»
وی تصریح کرد:« نباید هویت ایرانی خود را فراموش کنیم، بخشی از آن ایرانیت و عرق ایرانی است و بخش دیگر هویت مذهبی ماست، در طول تاریخ تا زمانی که این دو هویت با هم همراه هستند، موفقیت حاصل شده است.»
نیکبخت تاکید کرد:« در روزهای منتهی به ۲۸مرداد با مسایلی که اتفاق افتاد عملا آیت الله کاشانی قدرتی نداشت و بیشتر در معرض تعرض و تهاجم بود، هم از سوی اطرافیان دکتر مصدق و هم جریان های حزب توده که به شدت فحاشی می کردند، کاشانی حتی دیگر نمی توانست مخالفت خود را با دکتر مصدق ابراز کند.»
وی درتحلیل علل شکست کودتای ۲۵ مرداد نیز گفت:« در کودتای ۲۵ مرداد نصیری حکم عزل دکتر مصدق را به منزل دکتر مصدق می برد که در آنجا توسط مامورین بازداشت می شود و بلافاصله عواملی که باید کودتا را ادامه می دادند ،توقف می کنند و شاه ناچار می شود از ایران خارج شود و حدود ۲۱ نفر از عوامل کودتا دستگیر می شوند،اما در فاصله‌ی یکی دو روزه این کودتای نافرجام با کودتای ۲۸ مرداد نهضت ملی که در دکتر مصدق خودر ا متجلی می دید، به دنبال این نرفت که مردم را به صحنه بکشاند و از مردم استمداد بطلبد، جای سوال است که چرا دکتر مصدق در آن مقطع از مردم نخواست که از حکومتش حمایت کنند، با توجه به این که رادیو در اختیار دولت بود و این از سوالاتی است که تاکنون طرفداران دولت مصدق به آن پاسخ روشنی نداده‌اند.»
وی افزود:« دکتر مصدق می خواست به عنوان قهرمان باقی بماند و به صورت اسطوره در آید به همین جهت می بینیم که نمی خواست چندان مقاومت کند، تشخیص او این است که خواه ناخواه دولت او سرنگون خواهد شد .چه بسا جوری حرکت کند که بعد از سقوط دچار مشکل و مساله ای نشود.»
این محقق با بیان اینکه مردم علیه دولت مصدق اقدامی انجام ندادند، تصریح کرد: «آنها با حمایت نکردن از دکتر مصدق و خالی کردن صحنه باعث پیروزی کودتا شدند. کسانی که به منزل دکتر مصدق حمله کردند اراذل و اوباش سازماندهی شده ای بود که توسط سیا و شبکه‌ی اطلاعاتی و امنیتی انگلیس سازماندهی شده بودند. البته تصاویری که از حمله به منزل مصدق وجود دارد، خیل جمعیت را نشان نمی دهد، دسته‌ای است که حدود ۳۰۰ یا ۴۰۰ نفر است، اما چون حمایت مردمی از دکتر مصدق وجود ندارد، آنها موفق می شوند به خانه مصدق حمله کنند.»
ویهمچنین در توضیح علل عدم انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد از سوی آمریکا بعد از بیش از گذشت ۵۰ سال از این کودتا، خاطرنشان کرد:« صدسال است که از انقلاب مشروطیت ایران می گذرد، اما انگلیسی ها هنوز هم اسناد خود را از طبقه بندی محرمانه خارج نکرده‌اند که محققین بتوانند از آنها استفاده کنند یا اگر امکان استفاده است برای افراد و شخصیت های خاصی است که برای منافع انگلیس کار می کنند البته برخی از اسناد را آمریکایی ها چند سال پیش منتشر کردند، اما نه همه‌ی آنها را حتی جای بعضی از اسامی که با آنها ارتباط داشتند وتبانی کرده بودند ، خالی گذاشته شده بود. چه بسا اقدامات و رایزنی های آنها باعث به خطر افتادن حتی منافع کنونی آنها شود.»
وی اضافه کرد:«علی رغم طی شدن زمان، عدم ارایه آرشیوها از سوی آنها طبیعی است، در هر صورت آنها دخالت نامشروع درکشوری دیگر کرده‌اند و حاکمیت ملی کشوری را مورد تعرض قرار داده اند،‌هر چه قدر بین نیروهای ملی و مذهبی اختلاف وجود داشته باشد، باز هم ازقبح دخالت بیگانگان نمی کاهد به همین دلیل است که آنها اسناد را منتشر نمی کنند و فکر هم نمی کنم این اسناد به زودی منتشر شود.»
وی در پایان با بیان این که بلوک شرق و غرب در کودتای ۲۸ مرداد نقش آفرینی کردند، تصریح کرد: «پس از جنگ جهانی دوم بتدریج پای انگلیسی ها در ایران سست می شود و موقعیت آمریکایی ها تقویت می شود آمریکایی ها با کودتای ۲۸ مرداد منافع اقتصادی ایران را به دست گرفتند، همراهی شوروی ها با کودتای ۲۸ مرداد در فعالیت های حزب توده کاملا مشهود است که البته زمینه‌هایی هم توسط دکتر مصدق فراهم شده بود که آنها هم توانستند از دخالت خودنتیجه بگیرند.»

پژوهشگر: رحیم نیکبخت

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی