استرس، کار و بهره‌وری در نیروی تولید

عموماً استرس می تواند از محیط (استرس موقعیتی) یا از ویژگی ها و خصوصیت های شخصی فرد (استرس ذهنی) ناشی شود. استرس موقعیتی می تواند از همه مسایل زندگی ما سرچشمه بگیرد. ما در خانه، مدرسه و در روابط متقابل با افراد دیگر و علاوه بر این ها، در محیط كار در معرض عامل استرس آفرین گسترده و فراوانی قرار داریم.
بدون تردید، همه این منابع گوناگون استرس روی هم انباشته شده و به سطح عام استرس ما اضافه می شود. به این معنا كه استرس به وجود آمده در خانه می تواند به استرس ناشی از كار افزوده شود و بالعكس. بیشتر محققین استرس این مساله را تشخیص داده و تاكید می كنند كه زمان مطالعه استرس توجه به تصویر همه جانبه كل استرس فردی مهمتر است تا توجه به تنها استرس ناشی از محیط كار می باشد.
●منابع سازمانی استرس كاری: استرس آفرین های موقعیتی
بخش اعظم استرس كارگری از عوامل استرس آفرین محیط كار سازمانی ناشی می شود. قسمتی از این استرس سازمانی از خود وظایف كاری، مانند ضرورت های فیزیكی و روان شناختی انجام وظایف به وجود می آید. استرس سازمانی، از آنجایی كه سازمان های كاری نظام های پیچیده اجتماعی هستند كه در آنها یك كارگر باید با افراد بی شماری در تعامل باشد ممكن است از نقش های كار بروز كند. بنابراین، انواع گوناگون روابط كاری كه باید به منظور عملكرد موفقیت آمیز وظایف كاری برای كارگر ایجاد و اجرا شود می تواند به استرس منجرگردد. این دو نوع استرس موقعیتی ـ استرس ناشی از وظیفه كاری و نقش كارـ می تواند به مقدار زیادی توسط اقدامات مدیریت سبك و قابل تحمل شود.
●استرس آفرین های مربوط به وظایف كار
سنگینی كارـ یك منبع عادی استرس ناشی از وظایف كار سنگینی كار است. كه زمانی به وجود می آید كه انجام وظیفه به سرعت زیاد، تولید بیشتر، یا تمركز زیادتر نیازمند باشد. اعتقاد همگانی بر آن است كه سنگینی كار یكی از بزرگترین عوامل استرس كاری می باشد. تحقیقات انجام گرفته درباره سنگینی كار نشان می دهد كه این خصوصیت كار به شاخص های فیزیولوژیكی استرس مانند افزایش كلسترول خون و افزایش ضربان قلب، روان شناختی استرس، و بالاخره به كیفیت پایین كار و رضایت شغلی وابسته می باشد. در حقیقت، سنگینی كار به مثابه منبع عادی استرس برای مشاغل گوناگونی مانند كاركنان اداری، سربازان ، كنترل كنندگان ترافیك هوایی و كاركنان بهداشت و درمان معرفی شده است.
زیر بهره وری ـ در حالی كه سنگینی كار می تواند موجب استرس شود، كار كم داشتن ـ زیر بهره وری ـ هم می تواند استرس آفرین باشد. زیر بهره وری، زمانی كه كارگر احساس كند شغل او از تمام دانش، مهارت ها یا توانایی های مربوط به كار او استفاده كامل نمی كند، یا زمانی كه شغل خسته كننده و یكنواخت است ممكن است به وجود آید. بعضی از فارغ التحصیلان دانشگاه در مناصب سطح پایین كار اداری یا ارائه خدمات به مشتری ممكن است به علت عامل زیر بهره وری و عدم استفاده از دانش و مهارت های خود احساس مقداری استرس كنند.
●استرس آفرین های مربوط به نقش كار
ابهام شغلی ـ منبع بالقوه استرس ناشی از نقش كار ابهام شغلی است كه زمانی رخ می دهد كه جنبه های مختلف یك شغل مانند وظایف و نیازمندی های آن به طور روشن و شفاف طرح نشده باشد. زمانی كه كارگران از مسئولیت ها و وظایف خود مطمئن نیستند استرس بروز می كند. گاهی اوقات از ابهام شغلی به عنوان «عدم قطعیت شغلی» یاد می شود. با وصف این عدم قطعیت حاصل از عدم وجود بازخورند منظم عملكردی بكار برده شود كه با نحوه انجام كار خوب یا ضعیف از طرف كارگر سرو كار دارد . تحقیقات انجام شده به این نتیجه رسیده اند كه سرپرستان با روشن كردن نقش ها وظایف كار زیردستان می توانند در كم كردن عدم قطعیت شغلی تاثیر فوق العاده داشته باشند. درك این مساله كه عدم قطعیت شغلی روی رضایت شغلی تاثیر منفی داشته باشد اهمیت نقش سرپرستان را در كاهش عدم قطعیت و استرس حاصل از آن برجسته می كند.
تعارض بین نقش ها هم می تواند رخ بدهد و هم می تواند به منبع استرس مبدل شود. برای نمونه، كار یك كارگر ممكن است به اضافه كاری طولانی نیازمند باشد كه با نقش كارگر در خانواده به مثابه همسر یا ولی تعارض پیدا می كند. یا اگر كارگر مجبور باشد در كارخود نقش های متفاوتی را به طور همزمان به عهده بگیرد همین مساله ممكن است به استرس منجر گردد.
عدم كنترل - یك منبع مهم دیگر استرس كاری از این احساس عدم كنترل بخصوص در بین مشاغل سطوح پایین و یا در سازمان های ساختاری امری كاملاً عادی است. مشاغلی كه كاملاً محدودند و قوانین بر آنها مسلط است آنچنان كه كارگران نمی توانند هیچ نوع تاثیری در تصمیمات كار و شیوه عمل محیط كار داشته باشند احتمالاً‌ و بخصوص برای آن كارگرانی كه می خواهند در كارخود اثر گذار باشند، در ردیف مشاغل استرس آفرین قرار می گیرند. تحقیقات نشان داده اند كه فراهم كردن نوعی قدرت كنترل روی محیط كار در كارگران از طریق شیوه هایی مانند توجه به نظریه آنها در فرآیند تصمیم گیری یا ایجاد امكان برای تنظیم نقشه وظایف خود، استرس كارگری را كاهش و رضایت شغلی را افزایش می دهد.
از طرف دیگر، بررسی هایی وجود دارد كه معتقدند احساس عدم كنترل روی شغل خود ممكن است برای بسیاری از كارگران استرس آفرین نباشد و ممكن است این مساله درست باشد كه انواع متفاوت كارگران كم و بیش نسبت به داشتن قدرت كنترل روی شغل حساس هستند. در حقیقت نتایج تحقیقات نشان داده است كه این خصوصیات ویژه شخصیتی است كه تعیین می كند آیا فردی به علت عدم وجود كنترل روی شغل خود دچار استرس می شود یا نه.
شرایط فیزیكی كار ـ شرایط فیزیكی در محیط كار یكی دیگر از منابع سازمانی است كه به استرس كارگری منجر می شود . شغل هایی كه باید در درجه حرارت بالا، سرو صدای زیاد و بلند، روشنایی ضعیف و تهویه نامناسب انجام شوند می توانند كاملاً استرس آور باشند. شغل های خطرناكی كه موجب می شوند كارگر سلامتی خود را از دست بدهد، یا با خطر مرگ روبرو شود، یا احتمال قطع عضو درآن باشد از منابع دیگر استرس كاری هستند.
استرس درون فردی ـ یكی از بزرگترین منابع استرس كارگری از مشكلات ناشی از روابط درون فردی به وجود می آید. چنین استرس درون فردی از آن نوع استرس هایی است كه تقریباً‌ هر كارگر با آن سرو كار خواهد داشت. استرس درون فردی از مشكلاتی كه در برقراری و حفظ روابط با دیگر افراد در محیط كاری وجود دارد نشات می گیرد. داشتن یك رئیس خشن و انتقادگر با روش مدیریت تادیبی برای هر كارگری استرس آور خواهد بود. علاوه بر این، استرس درون فردی وقتی به وجود می‌آید كه همكاران در شرایط كشمكش آفرین قرار گیرند. برای مثال، دو كارمند مجبور باشند با هم كار كنند در حالی كه باید برای یك مقام مهم در نظر گرفته شده اند. اگر هر دو كارمند مجبور باشند با هم كار كنند درحالی كه باید برای یك مقام با هم به رقابت هم بپردازند ممكن است كار آنها برای هر دو فوق العاده استرس آفرین باشد شواهدی وجود دارد كه سیاست های سازمانی، و مبارزه برای قدرت می تواند منبع پراهمیتی برای استرس ناشی از محیط كار باشد ناتوانی در كنارآمدن با كارگران دیگر، به هر دلیل كه باشد، یكی دیگر از منابع كاملاً رایج استرس در محل كار محسوب می گردد.
تغییر سازمانی ـ آخرین منبع استرس آفرین سازمانی تغییر است. مردم معمولاً به برنامه كاری معین و ساختار كاری معین عادت كرده در مقابل تغییر مقاومت نشان می دهند. اكثر ما ترجیح می دهیم همه چیز ثابت و قابل پیش بینی باشد. ثبات در محیط كار راحت و اطمینان بخش به نظر می رسد. بنابراین تعجب آور نخواهد بود اگر تغییرات حاصله در سازمان كاری استرس آفرین جلوه كند. بعضی از موقعیت های متداول تغییر كه به استرس كارگری منجر می شوند عبارتند از: سازماندهی مجدد شركت، ادغام یك شركت دیگر یا تصاحب یك شركت توسط شركت دیگر، تغییر در سیستم های كاری و تكنولوژی كار، تغییر در سیاست شركت ، و تغییر در مدیریت و یا پرسنل شركت. برای مثال، نتایج تحقیقات نشان داده اند كه در شرایط تازه و ناآشنا تهدید كننده و چالش برانگیز پاسخ های فیزیولوژیكی استرس نیرومند تر می باشد. بدون شك واقعه ای مانند تجدید سازمان در یك شركت، یا ادغام یا تصاحب توسط بسیاری از كارمندان به مثابه امری تهدید آمیز و استرس آفرین تلقی می شود.
●تكنو استرس
افزایش استفاده از سیستم های كامپیوتری در «عصر اطلاعات» با تكنولوژی عالی امروزی بدون شك بسیاری از شغل ها را تغییر داده است. بسیاری از كاركنان، از كارمندان تازه وارد گرفته تا مدیران و مجریان سطح بالا ، بخش اعظم وقت شان را در مقابل مانیتورهای كامپیوتری صرف می كنند. انقلاب تكنولوژیكی كمك كرده است تا بعضی از جنبه های تنفر انگیز شغل كاهش یابد . برای مثال تعداد كمی از كارگران امروزی مجبورند كارهای یكنواخت یا تكراری استرس آفرین را انجان دهند، چرا كه این كارهای خسته كننده و تكراری را كامپیوتر ها سرانجام می دهند. با وصف این كارهای امروزی هنوز استرس آفرین می باشند. تكنولوژی مدرن در حالی كه بعضی از منابع استرس كاری را كاهش داده اند ، در عمل سایر استرس آفرین ها را افزایش داده، و حتی شاید عوامل استرس آفرین جدیدی به وجود آورده اند . استرس آفرین های وابسته به عصر اطلاعات چه می باشند و كدام یك از كارگران احتمالاً بیشتر تحت تاثیر آن ها قرار می گیرند؟
استرس وابسته به تكنولوژی عالی را «تكنو استرس» نام گذاری كردند. تكنو استرس به صورت استرس ناشی از عدم قطعیت حاصله از تغییرات تكنولوژیكی بیان شده است. برای مثال چند دهه پیش، كارگران می توانستند كاری را شروع كنند یا یك حرفه را یاد بگیرند. شغل آنها در طی دوره كارشان تغییر برجسته ای نمی كرد . اما امروزه بسیاری از كارگران با شغل هایی مواجه هستند كه دائماً ‌همراه با تغییر ابعاد تكنولوژی تغییر می كند. علاوه برآن ، عدم قطعیت شغلی ممكن است برای كارگرانی كه ناگهان كارشان كامپیوتری می شود و یا كارگرانی كه می ترسند با بیشتركامپیوتری شدن عملكرد آنها، كارشان به مخاطره بیفتد استرس آفرین باشد.
تحقیقی با تاكید روی كاربر تكنولوژی های پیچیده مانند تبدیل كار به طرح سیستم های مبتنی به كامپیوتر در هفت شركت اتریشی انجام پذیرفت. این تحقیق نشان داد كه استفاده از تكنولوژی جدید به افزایش فوق العاده استرس كارمندی منجر شد، كارمندانی كه درون این طرح تحقیقی قرار نداشتند نیز از تجربه استرس آنهم در سطوح بالا بر كنار نبودند.
استرس ناشی از تكنولوژی ممكن است از سنگینی كار به اضافه استفاده كمتر از مهارت ها، عدم وجود كنترل روی كار، و عدم وجود حمایت سرپرستی ناشی شود چنین عواملی اغلب با مشاغلی كه در آنها كارمند باید در مقابل كامپیوتر بنشیند و داده ها را هر بار طی ساعت های متوالی به كامپیوتر وارد كند بدون اینكه دانش كافی، و یا اصلاً دانشی درباره كاربرد نهایی نتایج داشته باشد یا اینكه بتوان روی كامپیوتر، اولویت های كاری، یا تنوع وظایف كنترل چندانی اعمال كند همراه می‌باشد. مشاغل سطوح پایین مانند پردازش اطلاعات ، از مشاغلی مانند سرپرستی یا مشاغل حرفه ای ، آن هم در اصل به علت همین منابع استرس آفرین ناشی از تكنولوژی استرس بیشتری تولید می كنند. درست همین نتیجه در مطالعه انجام گرفته در جای دیگر ـ اتریش ـ‌بدست آمده بود . سایر تحقیقات متوجه شدند كه عدم وجوه خود مختاری و كنترل روی مواردی مانند برنامه ریزی وظایف شغلی می تواند به اضطراب ، افسردگی ، بیماری و انواع خاص سوء استفاده از مواد مخدر منجر گردد.
تردیدی وجود ندارد كه قرن اطلاعات تداوم خواهد داشت و تغییر تكنولوژیكی خصلت ثابت محل كار خواهد بود. در نتیجه چنین تكنو استرسی احتمالا‌ امری است دائمی ، به همین علت ایجاد شیوه های مناسب برای كمك به كارگرانی كه با استرس منفی سرو كار دارند، بدون توجه به منبع استرس، از طرف یك سازمان ، موضوع بسیار پر اهمیتی خواهد بود.

مجید یوسفی

منبع : مجله گسترش صنعت