بررسی موانع و راهکارهای توسعهٔ شیلات ایران

رشد روز افزون جمعیت موجب می گردد تا كارشناسان مسائل غذا و تغذیه همواره در جستجوی یافتن منابع جدید و تازه ای از مواد غذایی باشند .هم اكنون به دلایل زیادی سطح زیر كشت زمین های كشاورزی كاهش یافته است و با توجه به كمبود زمین و اینكه حدود ۷۰ درصد سطح كرهٔ زمین را آب فراگرفته است ، بایستی منابع دیگری علاوه بر آنچه اكنون مورد توجه می باشد ، مورد شناسایی و استفادهٔ مطلوب قرار گیرد .
در همین راستا ، تحقیقات دانشمندان نشان داده است كه آیندهٔ تأمین مواد پروتئینی مورد نیاز بشر ، به دریاها و محیط های آبی وابسته است . هم اینك در حدود ۲/۱۵ درصد از پروتئین مصرفی مردم دنیا را آبزیان و فرآورده های حاصل از آنها تشكیل می دهند .
امروزه كه میزان صید جهانی آبزیان از مرز یكصد میلیون تن گذشته است ، مصرف فرآورده های شیلاتی به دلیل تنوع در عمل آوری ، طعم و مزه و بسته بندی های مناسب و متعدد رو به فزونی رفته است . در ایران اما ، به دلیل عدم شناخت محصولات مختلف دریایی و عدم تنوع در چگونگی عرضهٔ آنها به بازار ، مصرف سرانهٔ آبزیان در حدود ۵/۴ كیلوگرم در سال است كه این رقم كمتر از یك سوم متوسط سرانهٔ مصرف جهانی است ، در حالیكه بررخی از كشورهای شیلاتی ، این میزان را به ۹۰ كیلوگرم برای هر فرد رسانیده اند .
از دلایل اساسی این اختلاف مصرف ، عدم توجه تخصصی به آبزیان و ناشناخته ماندن ‍فرآورده های متنوع و گوناگون آنها است و اینكه تحقیقات چندانی در ارتباط با محصولات شیلاتی در ایران صورت نپذیرفته و یا در بخش های اجرایی مورد كاربرد قرار نگرفته است . با توجه به برخورداری كشور از مرزهای طولانی آبی و حضور گونه های بسیار با ارزش شیلاتی در آبهای دریاهای مازندران، عمان و خلیج فارس و همچنین وجود دریاچه های داخلی ، مخازن پشت سد ها ، رودخانه ها و آبگیرهای طبیعی ، تولید و استحصال تنها ۴۰۰ هزار تن آبزی ، كه البته بخش بسیار قابل توجه آن به مصارف غیر انسانی می رسد ، چندان قابل قبول به نظر نمی رسد.
با این حال بدون مقدمه و مطالعه نمی توان شعار توسعه محصولات شیلاتی به ۷/۱ میلیون تن محصول پرورش و ۵/۱ میلیون تن صید دریایی را سرداد و ادعا نمود كه می توان تا پایان برنامه سوم توسعه (یعنی اكنون ) از ۵ كیلوگرم متوسط مصرف سرانه آبزیان در كشور (كه حد واقعی آن با محاسبه آنچه كه خواهد آمد كمتر از این مقدار است) به ۵/۸ تا ۹ كیلوگرم دست یافت و به همین شکل نیز با این چنین برنامه ریزی نمی توان به افق در نظر گرفته شده برای سال ۱۳۸۸، یعنی سال پایانی برنامه چهارم، دست یافت.
با توجه به راهكارهای موجود می توان شرایط حاضر را تغییر داد ، چراكه امروزه فرآورده های متعددی از آبزیان تولید می شود كه با توجه به وجود بازار های مختلف ملی و بین المللی ، اهمیت علوم و صنایع مربوط به تولید ، عرضهٔ داخلی و نیز صادرات آنها را برجسته می نماید .
محصولات شیلاتی و بسیاری از فرآورده های متنوع حاصل از ماهی و سایر آبزیان در این باره تعریف می شوند . حتی می توان از آبزیان غیر مأكول نیز در این باره جهت صادرات استفاده نمود . نوشتار حاضر به بررسی چنین مسائلی می پردازد .
●مقدمه
با توجه به افزایش روز افزون جمعیت و محدود بودن منابع غذایی ، راهكارهای نوین در این رابطه مورد توجه قرار می گیرند.
هم اكنون به دلایل زیادی سطح زیر كشت زمین های كشاورزی كاهش یافته و افزایش جمعیت موجب تبدیل بسیار وسیع زمین های كشاورزی به سایر كاربری ها شده است .
تحقیقات بسیاری از دانشمندان شاهد این قضیه است كه دریاها كه حدود ۷۱ درصد ( نزدیك به سه چهارم ) از سطح كره زمین را تشكیل می دهند، استعداد بالقوه ای در تولید محصولات پروتئینی، اعم از ماهی، میگو و سایر آبزیان دارند.به این شرایط بایستی آبگیرها ، رودخانه ها ، مخازن پشت سدها ، دریاچه ها و آب بندهای طبیعی و مصنوعی را نیز افزود.
اكنون صید جهانی از مرز یكصد میلیون تن گذشته و میزان تولید جهانی آبزیان به نزدیك به ۱۳۰ میلیون تن رسیده است (FAO, ۲۰۰۲ ) . حال آنكه با نگاهی خوشبینانه اعلان شده كه كل تولید آبزیان كشورمان به ۴۰۰ هزار تن می رسد ( شیلات ایران ، ۱۳۸۲ ). مصرف سرانه آبزیان کشور از ۴/۴ کیلوگرم در سال ۱۳۷۰ به ۶ کیلوگرم در سال ۱۳۸۲ افزایش یابد (سالنامه آماری شیلات ایران، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۰).در طول سالهای ۱۳۷۰ الی ۱۳۸۲ شیلات ایران سالیانه به طور متوسط ۹/۱ درصد افزایش داشته و تولید آبزی پروری و آبهای جنوب با ۹۶/۶ و ۴۸/۰ درصد به ترتیب بیشترین و کمترین نرخ رشد را دارند. نرخ رشد شیلات، روندی نزولی بوده و از۳۱/۳ درصد در برنامه اول به ۴۹/۰ درصد در برنامه سوم رسیده است.
حدود ۲/۱۵ درصد از پروتئین مصرفی مردم دنیا توسط محصولات دریایی و آبزی تامین می شود كه در مقایسه با گوشت دامهای مختلف و لبنیات آنها ( با ۷/۷۲ درصد ) در جایگاه دوم قرار دارد . این میزان اما برای كشورمان ، ایران ، صادق نیست .
درحالیكه سازمان خواروبار كشاورزی ملل متحد سرانهٔ مصرف آبزیان را ۱۵ كیلوگرم اعلان نموده است و برخی كشورهای پیشرفتهٔ شیلاتی این رقم را به ۲۶ كیلوگرم ( اروپای غربی ) و حتی به ۸۰ تا ۹۰ كیلوگرم در سال رسانیده اند ( ژاپن ) ، میزان مصرف اعلام شده ۵/۴ تا ۵ كیلوگرمی برای ایران كه از منابع مستعدی برخوردار است و به آبهای آزاد بین المللی نیز دسترسی دارد ، بسیار نازل به نظر میرسد . به دلیل تولید و عرضه محصولات مختلف شیلاتی ، امروزه مصرف ماهی و محصولات دریایی رو به فزونی رفته است و چگونگی افزایش محصول ، حفظ و نگهداری كیفیت آن ، تبدیل و عمل آوری مواد خام به فرآورده های متنوع جهت بازار پسندی بیشتر و بازاریابی و توزیع مناسب ، در این زمینه مورد توجه قرار گرفته اند.
پیشرفتهای پزشكی از چند دهه قبل تاكنون نیز مزید بر علت شده است . به طوری كه بسیاری از دانشمندان به ویژه متخصصین قلب و عروق به مصرف ماهی و خواص سودمند آن اشاره و تاكید نموده اند .
تحقیقات وسیعی نیز جهت بررسی اثرات درمانی اسیدهای چرب غیر اشباع كه در آبزیان وفور دارد در این رابطه مورد توجه قرار گرفته است (معینی ، ۱۳۶۸ ، هدایتی فرد ، ۱۳۸۱ و هدایتی فرد و همكاران ، ۱۳۸۲) .
توان صنعت كشاورزی ، نیروهای متخصص و فرهنگ علمی كشور ایجاب می نماید كه میتوان با تهیه و توزیع محصولات مختلف شیلاتی ، علاوه بر تامین بخش قابل توجهی از پروتئین مصرفی كشور ، ضریب سلامتی افراد را افزایش داده ، با كاهش مصرف گوشت دام ، از فشار وارده به مراتع كشور ، كه خود از معضلات زیست محیطی كشور است ، كاست .
●مروری بر ارزش های تغذیه ای و پزشكی آبزیان
امروزه تقریباً كلیهٔ دانشمندان علوم شیلاتی ، پزشكی ومواد غذایی ، از اهمّیّت و ارزش تغذیه ای مصرف فرآوردهای دریایی سخن می گویند وهر گروه سعی در ترغیب جامعه به سوی مصرف بیشتر این محصولات دارند.
علاوه بر ویتامین ها ، مواد معدنی مورد نیاز بدن انسان ، اسیدهای آمینهٔ موجود در بافت آبزیان نیز قابل توجه می باشند و همچنین شناسایی مزایای بهداشتی مصرف اسیدهای چرب &#۹۶۹;-۳ موجود در غذاهای دریایی ، از مهمترین پیشرفت های امید بخش در تحقیقات تغذیه ای دردههٔ گذشته بوده است. البته تحقیق و مطالعات جامع و فراگیر توسط محققان متعددی انجام پذیرفته است
(Meydani,۱۹۹۴,Bejerve,۱۹۹۰,Nettleton,۱۹۹۲,Bligh,۱۹۹۲) .
با توجه به اینكه سلامت قلبی و اثر بر دورهٔ تكاملی پیش از تولد(Prenatal) از مزایای با ارزش اسیدهای چرب &#۹۶۹;-۳ می باشد (Nettleton,۱۹۹۲) ، می توان دریافت كه گروه زیادی از انسانها در رابطه با محصولات دریایی مورد توجه قرار می گیرند.
بیشترین سودمندی شناخته شدهٔ آبزیان ، در بهبود سلامتی قلب توصیف می شود.
(Karrick۱۹۹۰) اشاره نموده است كه انرژی قابل تبدیل وضریب غذایی روغن ماهیها بالا است. وی اضافه می نماید كه ارزش انرژی قابل تبدیل (metabolizable) روغن ماهی برای كوكان ۳۷۰۰ كالری در پوند (cal/lb) است.
ویتامینهای A وD در كبد ماهیان به فراوانی یافت می شوند. میزان این ویتامینها در گونه ها و حتی انواع درون گونه ای ماهیان متفاوت است. این تفاوت ها به سن ، جنس و اندازه ماهی بر می گردد. روغن ماهی ، همچنین حاوی مقادیر متغیری از ویتامین E است. ویتامین E یك آنتی اكسیدان شیمیایی نیست، امّا نقش محافظ درون سلولی را در شرایط طبیعی (in vivo) برعهده دارد. ویتامین های موجود در چربی می توانند مانع اختلال تغذیه ای ماهی گردیده ، ممكن است موجب بهبود توانایی لارو شدن تخم های لقاح یافته ماهی گرند
(Karrick ,۱۹۹۰).
مصرف آبزیان، اثرات مستقیمی برروی عضلهٔ قلب ، افزایش جریان خون ، كاهش بی نظمی ضربان قلب ، بهبود شریان ها ، كاهش اندازهٔ انفاركتوس و كاستن از چندین پروسهٔ شیمیایی و سلولی كه كاركرد قلب را به مخاطره می اندازند ،دارند (Nestel , ۱۹۹۰) .
بیان این نكته خالی از لطف نیست كه بسیاری از محققین در كشورهای مختلف ، به ویژه در اروپا ، اصرار دارند كه دولت ها به غذاهای دریایی توجه نموده، بپذیرند كه سطوح جذب مناسب آنها را توصیه نمایند و برای این منظور باید تمام زنان باردار و بانوانی را كه فرزند شیر خوار دارند ، شدیداً تشویق به مصرف منظم ماهی می نمایند .
قابلیت دسترسی به اسیدهای چرب اُمگا-۳ در شیر مادران ، از دلایل اصلی تغذیه با شیر مادر است كه به اعتقاد همهٔ اندیشمندان رشته های مرتبط، بهترین فرمول غذایی برای همهٔ كودكان می باشد . بطوریكه پیامبر گرامی اسلام (ص) بر آن تأكید فراوان نموده اند .
بنا بر آنچه كه گفته شد ، اسیدهای چرب (H PUFA) بر روند توسعه بافت عصبی و كاهش بیماریهای قلبی بسیار مؤثرند و این دو مورد مهم ، ارزش این دسته از مواد غذایی را نمایان می سازد .
●تولید ماهی و محصولات شیلاتی در ایران و جهان
تولید جهانی ماهی ، نرم تنان و سایر آبزیان از ۱۱۷ میلیون تن در سال ۱۹۹۸ به ۱۲۵ میلیون تن در سال ۱۹۹۹ افزایش پیدا كرده است . صید محصولات شیلاتی نیز به ۳/۹۲ میلیون تن می رسد . بنابراین حدود ۷ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است كه تا ۴/۱ میلیون تن كمتر از سطح ثبت شده در سال ۱۹۹۶ و ۱۹۹۷بود .
آبزی پروری نیز با ۲ میلیون تن تولید به ۹/۳۲ میلیون تن در سال ۱۹۹۹ رسیده است (FAO , ۲۰۰۰ ) حدود ۴۷ تا ۵۰ درصد از ذخایر ماهیان دریایی در حال بهره برداری می باشند و ۱۵ تا ۱۸ درصد دیگر نیز بیش از ظرفیت برداشت شده اند .
تولید آبزیان در ایران در پایان سال ۸۰ به ۳۹۰ هزار تن رسیده است ( شیلات ایران،۱۳۸۱ ) و در همان سال در مقایسه با كل صید و تولید جهانی كه بالغ بر ۱۳۰ میلیون تن است ( FAO, ۲۰۰۲ ) با نسبتی برابر با ۳/۰ درصد می باشد.
از مجموع آمار و ارقام رسمی ارائه شده می توان دریافت كه صادرات محصولات شیلاتی ایران ۲/۰ درصد صادرات جهانی است .
ایران دارای ۹۰۰ كیلومتر مرز آبی در شمال و ۱۸۰۰ كیلومتر در سواحل جنوبی است كه مجموعا حدود ۲۷۰۰ كیلومتر نوار ساحلی را در برمی گیرد چنانچه سواحل جزایر متعدد ایرانی را نیز محاسبه نماییم و به آن منابع آبی داخلی را نیز بیفزاییم ، امكانات بالقوه تولید محصولات شیلاتی در كشور نمود بیشتری خواهد یافت.
شیلات ایران از آبهای جنوب، شمال و آبزی پروری تشکیل یافته و در سال ۱۳۶۸ حدود ۱۸ هزار تن ماهیان گرم آبی ( انواع كپور ماهیان ) و حدود ۴۴۰ تن از ماهیان سردآبی ( قزل آلای رنگین كمان ) تولید می شد و هنوز پرورش میگو آغاز نشده بود ( شیلات ،۱۳۶۹). این در حالیست كه تولید میگوی پرورشی به ۷۵۰۰ تن در سال ۱۳۸۰ ، ماهیان گرم آبی ۳۰ هزار تن و قزل آلا به ۱۲ هزار تن رسیده است (صالحی، ۱۳۸۰) .
با توجه به جهات مختلف میتوان احتمال داد كه توان تولید محصول در آینده نزدیك در راستای برنامه های منظم میتواند از ۵۰ هزار تن محصول پرورشی فعلی به ۱۷۵ هزار تن برسد . در حال حاضر پرورش ماهیان دریایی در كشور وجود ندارد. کل تولیدات آن در سال ۱۳۸۲، ۴۴۱۸۳۶ تن می باشد. در طول سالهای ۱۳۷۲ الی ۱۳۸۲ تولید آبزیان ۷۲۹۴۸ تن افزایش یافته که ۵/۹۰ درصد آن به توسعه آبزی پروری مربوط می شود. .
تولید آبزی پروری در سال ۱۳۸۲، ۱۱۰۱۷۵ تن بود که ۲۱ درصد آن به سردآبی، ۴/۵۴ درصد به گرمابی، ۸/۱۶ درصد به منابع طبیعی و نیمه طبیعی و ۸/۶ درصد به میگو متعلق است. در سالهای ۱۳۷۲ الی ۱۳۸۲ تولید آبزی پروری ۶۶۰۵۵ تن افزایش یافت.
تولید ماهیان استخوانی دریای خز با یک روند کاهشی از ۲۲۳۲۸ تن در سال ۱۳۷۲ به ۱۶۵۷۳ تن در سال ۱۳۸۲ رسیده است (سالنامه آماری شیلات ایران، ۱۳۸۳). بیش از ۷۰ درصد از صید جهانی ماهیان خاویاری از حوزه خزر برداشت می شود (ایوانف،۲۰۰۰).وتاسماهی ایرانی یا قره برون یك گونه استراتژیك در بهره برداری ایران از تاسماهیان محسوب می شود.در گذشته چالباش ۹۰ درصد صید تاسماهی در ایران را تشكیل می داده است ولی هم اکنون سهم ماهی قره برون در تراكم ماهیان خاویاری ۵/۶۷ درصد است، در حالیكه این میزان در خزر شمالی ۵/۵ درصد است (مقیم و ولی نسب، ۱۳۸۰). همچنین میزان صید كیلكا از ۹۰۰ تن در سال ۱۳۶۱ به بیش از ۸/۱۳ هزار تن در سال ۱۳۷۰ رسید وبدنبال آن به حداكثر میزان خود یعنی ۹۵ هزار تن در سال ۱۳۷۸ رسید. تولید این ماهی به علت نفوذ یک گونه مهاجم شانه دار (Mnemiopsis Leidyi) در سال ۱۳۷۹ از طریق آب توازن کشتی ها از سواحل شمال شرقی ایالات متحده آمریکا به دریای سیاه و سپس به دریای خزر و رقابت غذایی با کیلکا دچار مشكلات عدیده ای شد، بطوریكه به كمترین مقدار خود یعنی ۵/۱۵ هزار تن در سال ۱۳۸۲ رسید.
در برنامه پنج سال سوم (۱۳۸۳-۱۳۷۹)، افزایش تولید سالانه ۶۲۲۰۰۰ تن و مصرف سرانه به ۹ کیلوگرم تا سال ۱۳۸۲ مورد نظر بود که این اهداف بدلیل كمبود تسهیلات و خشكسالی محقق نشد. میزان تولید بر اساس برنامه مصوب در بخش ماهیان سردآبی و گرمابی در پایان سال ۱۳۸۳، ۴۰ هزار تن و ۱۳۰ هزارتن پیش بینی شده بود كه میزان عملكرد در این دو مورد به ترتیب در انتهای برنامه برابر ۳۰ هزار تن و ۸۵ هزارتن می باشد. ذکر این نکته ضروری است که به طور متوسط تولیدات شیلات در سالهای گذشته افزایش و از ۳۵۰۲۰۰ تن در برنامه اول به ۴۱۶۷۵۰ در برنامه سوم رسیده است.
در برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور (۱۳۸۸-۱۳۸۴) افزایش مصرف پروتئین از منابع آبزی از ۵۵/۲ گرم به ۵۵/۴ گرم در روز مورد نظر می باشد و جهت دستیابی به این هدف افزایش مصرف آبزیان به ۱۰ کیلوگرم در نظر گرفته شده است که با توجه به افزایش جمعیت کشوردر انتهای برنامه به ۷۲۳۹۰۵۰۰ نفر نیاز به افزایش تولید شیلات به میزان ۶۱ درصد نسبت به سال ۱۳۸۲ و به ۹/۷۲۳ هزار تن می باشد ( سازمان مدیریت و برنامه ریزی، ۱۳۸۳). به طور متوسط نرخ رشد آبزی پروری ( پرورش ماهیان سـردآبی و گرمابی) در برنامه سوم توسعه ۱۲درصد و تولید ماهیان سردآبی ۳۳ درصد بیان شده است. این درحالی است که بر اساس آمار فائو، ایران در تولید ماهیان سردآبی در سالهای ۲۰۰۰ الی ۲۰۰۲ به طور متوسط ۶/۳۷ درصد رشد داشته است (FAO,۲۰۰۴).
با این حال بدون مقدمه و مطالعه نمی توان شعار توسعه محصولات شیلاتی به ۷/۱ میلیون تن محصول پرورش و ۵/۱ میلیون تن صید دریایی را سرداد و ادعا نمود كه می توان تا پایان برنامه سوم توسعه (یعنی اكنون ) از ۵ كیلوگرم متوسط مصرف سرانه آبزیان در كشور (كه حد واقعی آن با محاسبه آنچه كه خواهد آمد كمتر از این مقدار است) به ۵/۸ تا ۹ كیلوگرم دست یافت (شیلات ایران، ۱۳۸۱ ) و به همین شکل نیز با این چنین برنامه ریزی نمی توان به افق در نظر گرفته شده برای سال ۱۳۸۸، یعنی سال پایان برنامه چهارم دست یافت.
●نوع و ارزش فرآورده های شیلاتی
در سال ۲۰۰۰ مصرف جهانی آبزیان مجددا افزایش یافت
(FAO , ۲۰۰۲ ) به طوری كه ۴۵ درصد آبزیان به صورت تازه ، ۳۰ درصد منجمد و ۲۵ درصد به صورت فرآوری شده مصرف شدند.
همانگونه كه عنوان شد سهم ایران از صادرات جهانی ۲/۰ درصد است و همین میزان به ۷۰ میلیون دلار در سال ۱۳۷۹ می رسد . حال آنكه با ظرفیت های قابل توجه كشور می توان درآمدهای ارزی را بسیار بیشتر افزایش داد . در حال حاضر عمده درآمد ارزی شیلاتی كشور از بسته بندی و فروش خاویار به دست می آید كه آن هم بنا به دلایل بسیار اما كاملا مشخص طی ۱۵ سال اخیر حدود ۹۰% كاهش داشته است (هدایتی فرد و یوسفیان ، ۱۳۷۶).
با این حال صید جهانی از دهه ۱۹۵۰ كه انقلابی در زمینه ساخت تورها و ادوات ماهیگیری به وجود آمد، از ۲۱ میلیون تن به ۱۳۰ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ رسید . در واقع میزان ماهیگیری ۶ برابر افزایش یافت . روشهای نوین صید ، استفاده از سیستم های الكترونیك و حتی ماهواره ای در سالهای اخیر موجب این پیشرفت بوده است .
این پیشرفت در شیلات ایران نیز حاصل شد و از ۳۰ هزار تن در سال ۱۹۵۰ به حدود ۴۰۰ هزار تن صید كنونی ، یعنی نزدیك ۱۵ برابر رسیده است . در سال ۱۹۸۲ قانون دریاها مطرح گردید كه محدودیت جدی صیادی را در مجامع بین المللی ، آن هم به خاطر حفاظت از ذخایر آبزیان و نیز كشورهای دریایی ، طرح شد . طرحی كه به عنوان EEZ (Essential Economic Zone ) یا منطقه انحصاری اقتصادی تصویب گردید . به همین دلیل وضعیت صید تا حدودی بهبود پیدا كرد . اما رشد صید جهانی كنترل گردید و تنوع محصولات و تولید و عرضه فرآورده های نوین آغاز شد .
در حالیكه جهان به سمت رقابت در تولید ، برداشت و نیز عرضه محصول پیش می رود ، می بایست توازنی در صادرات و واردات كالاهای كشاورزیو از جمله محصولات شیلاتی برقرار نمود . سازمان تجارت جهانی (WTO) در سال۱۹۹۴ جهت بهبود وضعیت اقتصادی ملل جهان از طریق گسترش تجارت ، ارتقاء مبادلات و افزایش سطح رقابت ، چهار اصل را وضع نموده است :
۱ ـ محدود كردن حمایت كشورها برای ابزار تعرفه ای
۲ ـ كاهش و تثبیت تعرفه ها
۳ ـ اعمال اصل كار كامله الوداد بین كشورها ( عدم تبعیض در رفتار با كشورها )
۴ ـ اصل رفتار ملی
در حال حاضر از صدور خاویار و میگو و معدودی از سایر محصولات ، حدودا سالانه كمتر از یكصد میلیون دلار درآمد ارزی وجود دارد ، در حالیكه بیش از ۲ تا ۳ میلیون دلار واردات فرآورده ای آبزی نداریم ( شاه محمدی ، ۱۳۸۰ ) . در سالهای آینده تجارت جهانی فراگیر می شود و واردات همه كشورها آزاد خواهد شد . اگر تاكنون مساله نرخ سود بازرگانی مطرح بود و می شد تا حدی بازار را در یك فاصله زمانی مشخص و كوتاه مدت ، كنترل نمود ، با ورود به سازمان تجارت جهانی این كنترل ناممكن شده است.
●موانع توسعه شیلاتی
در جهت توسعهٔ شیلات و صنایع مرتبط با آن علاوه بر وجود مسائل و مشكلات فراوان در راه برنامه ریزی و اجرا كه قابل پیش بینی است ، دسته ای از مشكلات اساسی به عنوان موانع عمده مطرح می شوند كه اهم آن به شرح زیر است :
۱- همكاریهای منطقه ای
در سال ۱۳۸۰ كنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در حال انقراض ( CITIS ) ، به غیر از ایران ( خوشبختانه ) چهاركشور حوزه دریای خزر ( شامل آذربایجان ، قزاقستان ، تركمنستان، و روسیه ) را از صید و فروش محصولات ماهیان خاویاری منع نمود . اما ( متاسفانه ) عدم تدوین یك رژیم حقوقی مشخص از طرف سایر كشور های حوزه دریای خزر همچنان موجب بی ثباتی و احتمالا افزایش صدمات زیستی و اقتصادی حاصل از آن می باشد .
۲- دقت در تولید محصولات با كیفیت
امروزه مصرف كنندگان جهانی محصولات شیلاتی دیگر نگران مشخصات تولید آبزیان نیستند . زیرا محصولان از نظر بافت ، رنگ ، نوع بسته بندی ، روش نگهداری ، و نهایتا تازگی و سلامت فعالیت های عمده ای صورت می گیرد . امروزه آبزیان هم به صورت زنده و هم به صورت بدون آب ( اما تازه ) حمل می شوند ( سینگ ، ۱۳۸۱ ) را استفاده ار تكنولوژی مدرن حمل و نقل فرآورده به صورت تازه است .
۳- اعتبارات مالی و مشكلات آن
عدم اختصاص كافی تسهیلاتی اعتباری و كند بودن روند آن و نا كافی بودن حمایت های قانونی از كارگاه های صنایع شیلاتی كشور از این جمله است ضمن اینكه این مشكلات پیرامون جذب سرمایه های خارجی در این زمینه وجود دارد و برخی سیستم های وضع مالیات نیز دخالت مستقیم دارند .
۴- تحقیقات و آموزش
مهم ترین راه كارهای افزایش مصرف سرانه ی آبزیان شناسایی و معرفی محصولات مختلف شیلاتی و شناخت مشكلات موجود در مسیر صید ، نگهداری و فراوری و نیز پرورش و نهایتا توزیع و بازاریابی كه ریشه حل آنها در نحقیقات اصولی و كاربردی است و تنها پیوند دانشگاه ها و مراكز اجرایی می تواند منجر به حل چنین مشكلاتی گردد . در حال حاضر بخش قابل توجهی از تحقیقات به صورت پراكنده ، غیر تخصصی و یا تكراری و نیز پیرامون طرح های غیر كارآمد انجام می شود .
۵- مشكلات عمرانی نواحی صیادی
با توجه به این كه می بایست شهرك های صنعتی شیلاتی در نزدیكی صید گاه ها و یا سواحل دریا تاسیس گردند ، و با عنایت به محروم بودن اغلب این نواحی كه به ویژه در جنوب كشور قرار دارند ، خود مانعی است برای شروع بسیاری از فعالیت ها .
●امكانات و برنامه ها
بر اساس برنامه سوم توسعهٔ كشور ۲۰۴ واحد فرآوری آبزیان در زمینه های یخ سازی ، تولید كنسرو ماهی ، تولید میگو و ماهیان پرورشی و تولید آرد ماهی پیش بینی شده بود.
۲۵ هزار تن صید از آبهای دوراز ساحل تا پایان این برنامه در نظر گرفته شده و با توجه به امكان صید فانوس ماهیان ( میكتوفیده ) شرایط بهره برداری ۵۰ هزار تن از ذخایر آنها در سال پایانی برنامه سوم عنوان شده بود.
در این برنامه ۵۰ درصد از تولید ماهیان پرورشی گرم آبی و ۸۰ درصد از ماهیان سردآبی برای مصرف تازه و مابقی جهت فرآوری در نظر گرفته شده اند . اذعان شده است كه در مجموع ۱۰۷۷۷۰ تن افزایش تولید در صنایع شیلاتی در سال پایانی برنامه نسبت به آغاز آن خواهیم داشت .
میانگین رشد ارزش افزوده بخش ماهیگیری ۱۱ درصد تعیین شد و با این حساب قرار بود در سال ۱۳۸۳ این ارزش به ۳/۴۴۰ میلیارد ریال برسد ( سازمان مدیریت ، ۱۳۸۰ ) .هم اكنون حدود ۷۰۰۰ شناور صیادی با ۱۱۰۰۰۰ صیاد عضو تعاونی صیادان مشغول كار صید هستند .
همانگونه که پیشتر عنوان شد، در برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور (۱۳۸۸-۱۳۸۴) افزایش مصرف پروتئین از منابع آبزی از ۵۵/۲ گرم به ۵۵/۴ گرم در روز مورد نظر می باشد و جهت دستیابی به این هدف افزایش مصرف آبزیان به ۱۰ کیلوگرم در نظر گرفته شده است که با توجه به افزایش جمعیت کشوردر انتهای برنامه به ۷۲۳۹۰۵۰۰ نفر نیاز به افزایش تولید شیلات به میزان ۶۱ درصد نسبت به سال ۱۳۸۲ و به ۹/۷۲۳ هزار تن می باشد ( سازمان مدیریت و برنامه ریزی، ۱۳۸۳).
در حال حاضر ۱۰ دانشگاه در سراسر كشور كارشناسان و متخصصین شیلات را تربیت می كنند و ۹ مؤسسه و مركز تحقیقاتی مرتبط با شیلات در كشور فعال است . ضمن اینكه برخی دیگر از مؤسسات پژوهشی نیز امكان انجام تحقیقات در این زمینه را دارند . نكته مهم هماهنگی و هم فكری دانشگاه ها و این مؤسسات در راستای یك هدف مشخص است .
●راهكارهای توسعه
الف – تحقیقات كارآمد و تخصصی
تحقیقات پایه و اساس پیشرفت همه جانبهٔ هر كشوری است . چنانچه بودجه مناسبی جهت انجام تحقیقات صحیح و علمی در نظر گرفته شود و این امر توسط متخصصان علوم و صنایع شیلاتی ( و نه افراد غیر متخصص و غیر مرتبط با این علوم ) می توان به نتایج آن اطمینان داشت و از آن در امور اجرایی استفاده نمود . حمایت از پایان نامه های دانشجویان تحصیلات تكمیلی ( فوق لیسانس و دكتری ) از آن جمله است .
مباحث بیولوژی ، آلودگی ها ، ژنتیك و اصلاح نژاد ، تكثیر و پرورش گونه های مختلف آبزیان ، روشهای نگهداری و فرآوری و عرضهٔ آبزیان ، ارزیابی و مدیریت ذخایر و روشها و تكنیكهای صید از جملهٔ مهمترین عناوین تحقیقاتی شیلات را تشكیل می دهند .
ب - بهبود كیفیت
كیفیت ( Quality ) به همراه سودمندی تغذیه ای مهمترین دلیل رقبت مردم برای خرید آبزیان محسوب می شود ، ایجاد طرح هایی همچون بازار های سرد ( Cold Market ) به طوری كه در مناطق گرمسیر كشور ماهی در شرایطی نگهداری می گردد كه روند شروع فساد در آن تا آنجا كه ممكن است به تعویق بیفتد .
به همین دلیل مسیر صید و عرضه به بازار تا مصرف می تواند به آسانی كنترل شود . برای این منظور بسیاری از كشورها از جمله جامعهٔ اقتصادی اروپایی ( EEC ) طی دستورالعمل ۴۹۳ قوانین و مقرراتی را در این خصوص با دقت وضع نموده و به موقع اجرا گذاشته اند ( شویك لو ، ۱۳۷۶ ) . نكتهٔ مهم این است كه نمی توان صرفا اقدام به رونویسی و یا كپی برداری از قوانین سایر كشورها نمود كه بعضا هیچ شباهتی هم به شرایط زیستی و اقلیمی ایران ندارند . بلكه با در نظر گرفتن همهٔ جوانب اجتماعی ، اقتصادی ، اقلیمی و ... می توان توسط متخصصان خبرهٔ شیلاتی و علوم مرتبط اقدام به تدوین طرح ها و قوانین كارآمد نمود .
توجه به این نكته ضروری است كه كنترل كیفیت از زمان صید در دریا شروع می شود و نه هنگام فروش ، بنابراین كلیهٔ مراحل نوع و روش صید ، حمل و نقل در دریا ، تخلیه در ساحل ، توزیع در ساحل ، سردخانه ها ، كارخانه ها و یا فروشندگان و مصرف كنندگان در این مورد باید مورد توجه قرار گیرند .
پ – توسعهٔ صید و آبزی پروری
۱ – صید :
دربخش صید اكنون هیچ طرحی یا قدمی در مورد صید از آبهای دور از ساحل برداشته نشده است زیرا امكانات كافی در این مورد وجود ندارد ضمن اینكه آبهای آزاد دنیا محل اصلی رقابت برای استحصال ماهی و سایر آبزیان برای كشورهای پیشرفتهٔ شیلاتی است . تا آنجا كه شرایط گاهی به منازعات بین كشورها می انجامد . اگرچه درحال حاضر و سریعا نمی توان در این مورد نظر اعلان نظر نمود اما همچون سایر ارتباطات بین المللی می توان به آغاز صید از دراهای آزاد فكر كرد . حتی ماهیان غیر ماكول نیز ارزش تجارت خارجی دارند .
مسئلهٔ دیگر بهبود روشهای صید است . بسیاری از روشهای سنتی می توانند بهبود یافته و یا حتی روشهای صنعتی فعلی مدرنیزه شوند ، بدون آنكه ذخایر ماهیان مورد بهره برداری را به خطر بیاندازند . صید تون ماهیان ( Scomberidae ) از سواحل جنوبی كشور از ۱۰ هزار تن در ابتدای انقلاب به حدود ۱۰۰ هزار تون با روش های صید فعلی رسیده است . ماهیان سطحزی قابلیت توجه بیشتر در زمینهٔ صید را دارند .۲ – تكثیر و پرورش :
هم اكنون ۴ گونه از ماهیان گرم آبی از خانوادهٔ كپورماهیان ( Cyprinidae ) و ماهی قزل آلای رنگین كمان از خانوادهٔ ماهیان سردآبی ( Salmonidae ) و گونهٔ غالب میگوی پرورشی با نام سفید هندی ( Penaeus indicus ) پرورش داده می شوند . در حالیكه امكان پرورش گونه های متعدد و مفید ماهیان و سایر آبزیان وجود دارد . چین ۲۰ گونه ماهی گرم آبی و كانادا ۷ گونهٔ ماهی سردآبی و تایلند و امریكا چندین گونه از میگوها و لابستر را مورد پرورش قرار می دهند .
پرورش ماهیان دریایی نیز از دیگر روشها است . امكان انجام تحقیقات در این زمینه نیز وجود دارد . به عنوان مثال صادرات ماهی پرورشی تیلاپیا ( Tilapia spp. ) در دنیا به صورت قابل توجهی انجام می شود .
كاهش هزینه های پرورش آبزیان نقش مهمی در رقابت جهانی آنها دارد . به عنوان مثال ۲۰ درصد هزینه های تكثیر و پرورش میگو در ایران را قیمت پست لارو ( Post Larve ) اختصاص می دهد در حالیكه این میزان در كشورهای آسیای جنوب شرقی ۱۴ درصد است .
ت - بازاریابی وعرضهٔ مناسب محصول
این نكته اهمیت دارد كه هر نوع محصول در مناطق مورد پسند آن عرضه شود . به عنوان مثال ممكن است ماهی سفید دریای خزر ( Rutilus frisii kutum ) در شمال كشور خواهان زیادی داشته باشد ، اما در سواحل جنوبی ایران ماهیان دیگری مورد پسند بیشتر می باشند .
در بازاریابی بین المللی نیز همین مسئله صدق می كند .
فرآورده های ویژه ای برای برخی نواحی یا كشورها مطلوبیت خاصی دارند و چنانچه امكانات تهیهٔ آن فراهم باشد می توان وارد رقابت شد . برای این منظور هزینه های تولید فرآورده بایستی متناسب با هزینه های مشابه در كشورهای رقیب باشد . این امر در تولید و عرضهٔ میگو دیده شده است . در مورد سایر فرآورده ها و یا محصولات جنبی آنها نیز می تواند صدق نماید .
ث – تنوع در تولید فرآورده های نوین شیلاتی : افزایش مصرف سرانه و افزایش درآمد ارزی
۱ – مصرف سرانه :
مصرف سرانه یعنی از تمام آنچه كه از دریاها و سایر منابع آبی صید می شود و یا توسط پرورش دهندگان تولید می شود ، صرفا آن میزان كه به مصارف انسانی می رسد ( حتی با احتساب ضایعات آن ) تقیسم بر تعداد كل جمعیت كشور . با این حساب بخش مهمی از صید كه به تولید آرد و روغن و یا سایر فرآورده های جنبی ( By-product ) می رسند از این محاسبه خارج می شوند . به عنوان مثال حدود ۹۰ درصد از كیلكای صید شده در شمال كشور به مصارف غیر انسانی می رسد .
این رویه در مورد صید ماهیان ریز خلیج فارس و ذریای عمان نیز صادق است . حال با این شرایط میزان ۵ كیلوگرم سرانهٔ مصرف اعلام شده برای ایران نیز غیر طبیعی به نظر می رسد . به همین دلیل نمی توان به آسانی شعار پیش به سوی رساندن مصرف به میانگین جهانی ، یعنی ۱۵ كیلوگرم را داد . اگر كشورهای اروپای غربی با ۲۶ كیلوگرم ، روسیه و اروپای شرقی با ۱۸ كیلوگرم ، آفریقا با ۱۵ كیلوگرم ، اسپانیا با ۵۰ كیلوگرم و ژاپن با ۸۰ تا ۹۰ كیلوگرم به چنین پیشرفتی در مصرف رسیده اند ، علت آن داشتن برنامه ریزی اصولی ، پیشرفت در صید و پرورش و مهمتر از همه افزایش سطوح آگاهی های جامعه بوده است .
برای كشور ایران در حال حاضر صید از دریاهای دوردست محدود است و رقابت با كشورهایی چون فرانسه و ژاپن و ... مشكل است.
از طرفی امكان تحول عظیم در آبزی پروری نیز با سرعت زیاد دشوار به نظر می رسد اما می توان با برنامهٔ ریزی صحیح آن را به درستی گسترش داد . راه دیگر واردات ماهی یا فرآورده های شیلاتی از دیگر كشور هاست . با این حال با اطلاع رسانی و تبلیغات صحیح و انجام فعالیت های علمی می توان به آینده امیدوار بود .
۲ – فرآورده های شیلاتی نوین :
می دانیم بسیاری از آبزیان صید شده قابلیت مصرف مستقیم را به دلیل عدم شناخت مردو و یا اندازهٔ نامتعارف آبزی ندارند . می توان با استفاده از روشهای علمی این مشكلات را برطرف نمود و با تولید فرآورده های شیلاتی متنوع و متعدد اقدام به بالا بردن رقبت مردم برای خرید و مصرف محصولات ماهی و سایر آبزیان نمود و نیز با فروش آن دسته از محصولات كه مطلوب بازار های بین المللی است ، اقدام به ارزآوری و افزایش توان اقتصادی شرایطی نمود كه تجارت رو به جهانی شدن می رود . به طور كلی بیش از ۴۵۰ نوع فرآوردهٔ شیلاتی در دنیا تولید می شود و سهم ایران از آن در سطح گسترده بسیار ناچیز است ، اما تولید و عرضهٔ انها هم اكنون نیز قابل دستیابی است . در زیر به برخی از این فرآورده های اشاره می شود :
- محصولات تازهٔ فیله Fish Fillet
با استفاده از بسته بندی های مناسب مانند اتمسفر اصلاح شده ( MAP ) و سایر روش ها ، ماهی را تمییز و استخوانگیری نموده ، به صورت فیله عرضه می نمایند . امروزه فروش محصولات كامل ماهی( Hole Fish ) جذابیت خاصی دارد .
- محصولات منجمد دریایی Frozen Fish
در بسته بندی های ایمن و در دمای كنترل شدهٔ سردخانه های صنعتی ( با ۳۰ ـ درجه سانتیگراد ) به نحوی نگهداری می گردند كه تا زمان نیاز بازار كیفیت آنها افت ننماید و یا دچار فساد نشوند . این محصولات به صورت ماهی كامل ، شكم خالی شده و یا به صورت چرخ شده منجمد می شوند . روشهایی چون فریزرهای صفحه ای (Plat Freezer) ، تونل انجماد (Air blast Freezer) ، غوطه وری (Immersion) ، ازت مایع ، مخلوط های سرمازا و ... در این زمینه كاربرد دارند .
- فرآورده های دودی شده Smoked Fish
دود علاوه بر خشك كردن فرآورده ، به دلیل وجود دسته ای از تركیبات در آن خاصیت ضد میكروبی نیز دارد و مهمتر اینكه طعم و مزهٔ مطلوبی به محصول می بخشد . این فرآورده ها در بسیاری از نقاط ایران مصرف می شوند و قابیلت صنعتی شدن را دارند . در سطح جهانی نیز خواهان زیادی دارند . قیمت برخی محصولات دودی شده به روشهای صنعتی در كشوری چون فرانسه دو برابر قیمت تازهٔ آن است .
- محصولات خشك شده Dried Fish
در بافت آبزیان درصد زیادی آب وجود دارد كه عامل فعالیت باكتری ها می باشد (Water activity) . با استفاده از روشهای صنعتی می توان اقدام به تهیهٔ این محصولات نمود .
- فرآورده های شور Salted Fish
ماهیان نیز همانند بسیاری از مواد غذایی با قرار گرفتن در محیط های غلیظ و جاذب آب شور می شوند . نكتهٔ مهم درصد نمك افزوده شده و نوع نگهداری آن است . بسیاری از محصولات دودی نیز ابتدا شور یا نمك سود می شوند .
- فرآورده های ترش ( ماریناد ) Marinade
با كاهش pH محیط ماهی میتوان از رشد و تكثیر باكتریها جلوگیری نمود و ضمنا محصول جالب توجهی را تولید كرد . ماریناد برای بسیاری از ماهیان ریز یا غیر معمول و حتی پرورشی كاربرد دارد و به عنوان چاشنی دارای پروتئین به ویژه در كشورهای اروپایی و به ویژه اسكاندیناوی مورد استفاده قرار می گیرد .
- سس ماهی Fish Sauce
با استفاده از باكتریهای تخمیر كنندهٔ پروتئین ماهی می توان اقدام به تهیهٔ محصولات سس ماهی نمود . محصولی كه به عنوان یك چاشنی بسیار مناسب و مطلوب در بسیاری از كشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرد .
- محصولات سوریمی Surimi
سوریمی یا خمیر ماهی ، در واقع گوشت تمییز شده ، استخوانگیری شده و چرخ شدهٔ آبزیان است كه مورد شستشو قرار گرفته است . این محصول را به صورت منجمد و با افزودن مواد نگهدارندهٔ معمول در سرخانه ها یا فریزر ها نگهداری می نمایند .
سوریمی از ماهیان ریز ، غیر معمول و یا نامتعارف تشكیل می شود و مبنای بسیاری از فرآورده های نوین و بازار پسند شیلاتی است . بسیاری از محصولات مانند سوسیس ماهی Fish Sausage ، كالباس ماهی (Fish Ham) ، كیك ماهی ( Fish Cake) ، كراكر یا چیپس ماهی (Fish Chips) ، دلمهٔ ماهی (Otak) ، كباب ماهی ، شامی ماهی (Fish Burger) ، كوفته ماهی (Fish Ball) ، كلوچه ماهی ( fish Paty) و یا فرآورده های تقلیدی ماهی ( Fish Imitation products) از سوریمی و خمیر ماهی تهیه می شوند .

دكتر مسعود هدایتی فرد
استادیار گروه شیلات دانشكدهٔ كشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‌شهر
[e-mail]
منابع
۱ - ایوانوف،ا. ۲۰۰۰. منابع زنده دریای خزر. مترجم: رضوانی. س. ۱۳۸۰. موسسه تحقیقات شیلات ایران. ۱۳۰ ص.
۲ ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، ۱۳۸۳، قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴-۱۳۸۸، مصوب ۱۱/۶/۱۳۸۳مجلس شورای اسلامی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی.
۳ ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، ۱۳۸۰ . قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. گزارش برنامه سوم توسعه كشور .
۴ – سینگ ، سوبا ، ۱۳۸۱ ، مروری بر كنترل كیفیت آبزیان ، همایش علمی بازار آبزیان ، فرصت ها و تهدیدها ، تهران .
۵ ـ شاه محمدی ، حمیدرضا ، ۱۳۸۰ ، ارتقای كیفیت محصولات شیلات ، اصلاح ساختار بازار ، اولین همایش ماهی پرورشی ایران، تهران.
۶ - شركت سهامی شیلات ایران ،۱۳۸۳،سالنامه آماری شیلات۱۳۸۲-۱۳۷۲، اداره آمار و انفورماتیک دفتر طرح و توسعه شیلات.
۷ – شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۸۲ ، گزارش عملكرد شیلات ، همایش علمی نقش آبزیان در سلامت، تهران، ۲۷ خرداد ۱۳۸۲ .
۸ - شركت سهامی شیلات ایران ،۱۳۸۱، سالنامه آماری شیلات۱۳۸۰-۱۳۷۰، اداره آمار و انفورماتیک دفتر طرح و توسعه شیلات.
۹ ـ شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۸۱ ، همایش علمی بازار آبزیان ، فرصت ها و تهدیدها ، تهران .
۱۰ ـ شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۶۹ ، گزارش عملكرد شیلات ایران .
۱۱ ـ شویك لو ، غلامرضا ، ۱۳۷۶ ، نقش قوانین و مقررات جامعهٔ اقتصادی اروپا در صادرات فرآورده های شیلاتی كشورهای در حال توسعه ، مجموعه مقالات كنفرانس ششم شیلات ایران ، بازار یابی آبزیان ، ص : ۲۳۴ تا ۲۵۴ .
۱۲ - صالحی ، حسن ، ۱۳۸۰ ، توسعه آبزی پروری ، همایش بررسی و شناخت زمینه های سرمایه گذاری در زیر مجموعه شیلات ، تهران ، ۲۹ آذر ۱۳۸۰ ، ص : ۱۵ الی ۲۱ .
۱۳ ـ معینی، سهراب، ۱۳۶۸، صنایع فرآورده های شیلاتی ، معاونت تحقیقات و آموزش، شركت سهامی شیلات ایران، ۲۱۲ ص
۱۴ - مقیم، م. ت، ولی نسب. ۱۳۸۰. گزارش گشت تحقیقاتی در زمینه پراکنش، میزان فراوانی و ساختار کیفی ماهیان خاویاری دریای خزر. موسسه تحقیقات شیلات ایران. ۲۹ ص.
۱۵ ـ هدایتی فرد ، مسعود ، معینی ، سهراب ، كیوان ، امین و یوسفیان ، مهدی ،۱۳۸۲ ، شناسایی كمی و كیفی اسیدهای چرب بافت تاسماهی ایرانی ( Acipenser Persicus ) و ارزیابی اثرات انجماد بر روی آنها ، همایش علمی نقش آبزیان در سلامت ، شركت سهامی شیلات ایران ، ص : ۱۴۰ الی ۱۵۶ .
۱۶ ـ هدایتی فرد ، مسعود ، ۱۳۸۱ ، صنایع فرآورده های ماهی و میگو ، اطلاعات علمی شركت صنایع شیلاتی پارس ، ۷۲ص .
۱۷ – هدایتی فرد ، مسعود ، ۱۳۷۸ ، تكنولوژی انجماد فرآورده های دریایی ، مؤسسهٔ تحقیقات شیلات ایران ، پژوهشكدهٔ اكولوژی دریای خزر ، ۳۳ ص .
۱۸ – هدایتی فرد ، مسعودو یوسفیان، مهدی ، ۱۳۷۶ ، تحقیقی پیرامون اثرات فاكتورهای محیطی بر روی تكامل گناد ماهیان خاویاری ، مؤسسهٔ تحقیقات شیلات ایران ، پژوهشكدهٔ اكولوژی دریای خزر ، ۳۳ ص .
۱۹ - Bejerve , K . S ., ۱۹۹۰ . N-۳ fatty acid deficiency in man . Implications for the requirement of alpha-linoleic acid and long-chain n-۳ fatty acids. Paper presented at II International Confer . on the Health Effects of Omega-۳ polyunsaturated Fatty Acids in Seafoods , Washington , DC , ۲۰-۲۳ March

۲۰- Bilgh , E.G. (ed.) ., ۱۹۹۲ . Seafood Science and Technology . Fishing News Books , Oxford ۴۰۶p.
۲۱- Food and Agriculture Organization (FAO), ۲۰۰۴, The State of World Fisheries and Aquaculture, FAO Fisheries Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.
۲۲ – Food and Agriculture Organization (FAO) , ۲۰۰۲ , FAO in Action ,Healthy , Tasty and Cheep , Rome .
۲۳- Food and Agriculture Organization ( FAO) , ۲۰۰۰ , Manual Reports , Rome .
۲۴ - Karrick , N.L.,۱۹۹۰. Nutritional Value of Fish oil as animal Feed . In: Fish Oils in Nutrition , ed . by : M.E.Stansby , Van Nostrand Reinhold , publ . pp: ۲۴۷-۲۶۷.
۲۵- Meydani , S.N., ۱۹۹۴ . Intraction of &#۹۶۹;-۳ Polyunsaturated Fatty Acids and Vitamin E on the Immune Response. In: Fatty Aacids and Lipids :Bilogical Aspects , eds . by : Galli , C . Simopoulos ,A. P. and Teremoli , E . ; Karger publ . ISSFAL , Vol . ۷۵ :۱۵۵-۱۶۱.
۲۶ - Nestel , P., ۱۹۹۰. n-۳ Fatty acids , Cardiac function and cardiovascular Survival . In:II International Conference on the Health Effects of omega-۳ polyunsaturated Fatty Acids in Seafoods . Washington , DC, ۲۰-۲۳ March .
۲۷ - Nettleton, J .A.,۱۹۹۲.Seafood nutrition in the ۱۹۹۰ s: issues for the consumer . In : Seafood Science and Technology . ed . by : F. G. Bligh , Fishing News Books , pp. ۳۲-۳۹.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران