حلقه گمشده شبکه حمل و نقل

موقعیت خاص جغرافیایی ایران و جایگاه آن در مسیر تجارت بین‌المللی بازار مناسبی برای ارایه خدمات حمل و نقل (ترانزیت كالا و مسافر) در كشورمان فراهم كرده است.
قرار گرفتن در مسیر كریدور شمال‌– جنوب و افزایش سهم ترانزیت و حجم تجارت كالا و خدمات در دنیا، ضرورت توجه پیش از پیش به این مقوله را گوشزد می‌نماید، سهم ایران از درآمدهای مستقیم و غیرمستقیم ترانزیت در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۲ میلیارد دلار است.
این در حالی است كه برای رونق و توسعه ترانزیت كالا و مسافر در بخش‌های زمینی، ریلی، هوایی و دریایی كشور به دلیل نبود بسترهای لازم و یا استفاده نشدن از ظرفیت‌های موجود، طی سال‌های گذشته اقدام چندان مؤثری صورت نگرفته است به نحوی كه از ۱۲ میلیون تن ظرفیت ترانزیت كالا در كشورمان بدون در نظر گرفتن سوآپ نفت تنها یك میلیون تن به بهره‌برداری رسیده است.
برگزاری نمایشگاه تخصصی حمل و نقل و ترانزیت از ۲۸ آذر تا اول دی ماه سال جاری فرصتی را فراهم ساخت تا دیدگاههای متولیان حمل و نقل پیرامون سهم ناچیز ایران در ترانزیت كالا و مسافر را جویا شویم.
● ترانزیت ریلی
گرچه توسعه حمل و نقل و ترانزیت كالا و مسافر در دو سند فرابخشی حمل و نقل و توسعه ترانزیت مورد توجه قرار گرفته است اما به نظر می‌رسد فرابخشی بودن مقوله ترانزیت كالا موضوعی است كه علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های لازم نیازمند رایزنی‌ها و موافقت‌‌نامه‌های مختلف بین كشورها است. این امر موجب شده تا برخی ترانزیت را مقوله‌ای سیاسی اقتصادی تلقی كنند.
در بخش حمل و نقل ریلی وجود كریدورهای ترانزیتی بندرعباس – سرخس، رازی- كرمان- زاهدان- میر جاوه (شرقی – غربی)، بندرعباس – امیر آباد (شمال، جنوب) رازی – سرخس و جلفا- سرخس امكان مناسبی برای توسعه حمل و نقل ریلی كالا و مسافر فراهم ساخته است.
همچنین با افتتاح محور بافق – مشهد در اردیبهشت ۸۴ و كاهش بیش از ۸۰۰ كیلومتری مسیر سرخس- بندرعباس هزینه حمل و نقل ۱۵ تا ۲۰ درصد كاهش یافته است. این در حالی است كه تناژ ترانزیت بار در بخش ریلی كشور از سال ۷۵ تا هشت ماهه نخست سال جاری به ترتیب ۴۹۹، ۶۲۳، ۱۴۱۹، ۱۳۲۳ و ۱۰۱۶ هزار تن بوده است.
از سوی دیگر اهداف ترانزیت ریلی كالا در برنامه چهارم توسعه نیز نشان می‌دهد با روند كنونی این اهداف محقق نخواهد شد به نحوی كه اهداف برنامه در سال‌های ۸۴ تا ۸۸ برای ترانزیت بار به ترتیب ۹/۱، ۱/۲، ۴/۲، ۸/۲ و ۲/۳ میلیون تن و با نرخ متوسط رشد ۴/۱ میلیون تنی در برنامه پیش‌بینی شده است.
اما عملكرد ترانزیت بار از طریق حمل و نقل ریلی در سال ۸۳ حدود ۵/۱ میلیون تن، و در سال ۸۴ حدود ۳/۱ میلیون تن بوده كه به گفته متولیان امر در سال اول برنامه چهارم توسعه ۴/۶۸ درصد اهداف پیش‌بینی شده برای حمل ترانزیت محقق شده است.
مدیر عامل شركت راه‌آهن در زمینه میزان توفیق راه‌آهن در ترانزیت كالا و مسافر مهمترین مانع در جهت توسعه ترانزیت كالا و مسافر را عدم پوشش شبكه ریلی در همه كشور دانسته و می‌گوید: اكنون حدود ۱۳ استان كشورمان تحت پوشش شبكه ریلی كشور قرار نگرفته و این گسستگی شبكه در شهرها و واحدهای صنعتی كشور تأثیر جدی در این زمینه می‌گذارد.
محمد سعید نژاد، مانع دیگر در توسعه ترانزیت كالا را كمبود تجهیزات دانسته و می‌گوید: گلوگاه اصلی در ترانزیت كالا تأمین لكوموتیو در كشور است و اگر بتوانیم لكوموتیو و سایر تجهیزات مورد نیاز را تأمین كنیم قادر به توسعه ترانزیت كالا و مسافر هستیم. گرچه مدیر عامل راه‌آهن اشاره‌ای به میزان تحقق اهداف پیش‌بینی شده در برنامه چهارم برای ترانزیت كالا و مسافر نمی‌كند، با این روند به نظر می‌رسد توسعه حمل و نقل ریلی كالا و مسافر و افزایش سهم ایران در ترانزیت ریلی كالا علاوه بر تأمین تجهیزات، نیازمند برنامه‌ریزی مدون و رایزنی‌هایی است كه این مهم طی سال‌های گذشته مورد توجه جدی قرار نگرفته است.
● ترانزیت جاده‌ای
توانمندی‌های بالقوه در ترانزیت كالا و مسافر در كشورمان به دلیل برخورداری از موقعیت ترانزیتی مناسب به گونه‌ای است كه امكان كسب درآمد ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلاری سالانه ترانزیت كالا در كشورمان را فراهم ساخته است. از سوی دیگر در حالی كه برخی توسعه ترانزیت كالا را نیازمند سرمایه‌گذاری‌های كلان می‌دانند برخی معتقدند از آنجا كه مبداء و مقصد ترانزیت در خارج از كشور است توسعه ترانزیت نیازمند سرمایه‌گذاری كلان نبوده و تنها باید زیرساخت‌های لازم فراهم شود.
شاید بتوان گفت حمل و نقل جاده‌ای به عنوان یكی از محورهای اصلی ترانزیت كالا و مسافر در كشورمان محسوب می‌شود كه بیش از سایر اشكال حمل و نقل مورد توجه قرار گرفته است به نحوی كه آمارها نشان می‌دهد طی سال‌های مختلف از مجموع كالاهای ترانزیت شده، سهم حمل و نقل جاده‌ای ۷۵ درصد و سهم راه‌آهن ۲۵ درصد بوده است.همچنین در ترانزیت مسافر نیز سهم حمل و نقل جاده‌ای از سایر بخش‌ها بیشتر بوده است.
این در حالی است كه وجود ۱۸۰ هزار كیلومتر شبكه جاده‌ای در كشور كه ۱۸ هزار كیلومتر آن را راه شریانی تشكیل می‌دهد امكان مناسبی برای توسعه ترانزیت بار و مسافر در كشورمان فراهم ساخته است اما به نظر می‌رسد در بخش حمل و نقل جاده‌ای نیز فرسودگی ناوگان و مشكلات موجود در مسیر ترانزیت كالا به كشورهای همسایه به عنوان مانعی در جهت رشد و توسعه این صنعت محسوب می‌شود.
و بر این اساس در ماده ۲۸ و ۶۲ قانون برنامه چهارم متوسط عمر ناوگان حمل و نقل جاده‌ای ۱۰ سال در پایان برنامه پیش‌بینی شده كه برای ناوگان باری ۲۵ سال و ناوگان مسافری ۲۰ سال در نظر گرفته شده است.
رئیس سازمان راهداری و حمل و نقل با اشاره به اقدامات انجام شده برای بازسازی ناوگان حمل و نقل زمینی بار و مسافر می‌گوید:از سال ۷۹ تا ابتدای سال جاری ۲۰ هزار وسیله نقلیه جاده‌ای از محل وجوه اداره‌شده و كمك‌های فنی و اعتباری نوسازی شده است. همچنین از محل وجوه اداره شده سازمان راهداری نیز ۶۴۰ میلیارد تومان اعتبار تخصیص داده‌ایم.
محمد بخارایی می‌افزاید: در مجموع حدود ۴۰ هزار وسیله نقلیه بازسازی شده و در سال جاری نیز ۴ هزار وسیله نقلیه از محل وجوه اداره شده و ۳ هزار وسیله دیگر از محل طرح‌های اشتغال زودبازده، بازسازی خواهد شد.
از سوی دیگر تاكنون ۱۹ پایانه مرزی به بهره‌برداری رسیده و احداث ۳ پایه مرزی دیگر نیز در حال اجرا است.رییس سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای حمل كالای ترانزیت و سوآپ نفت در سال گذشته را ۹ میلیون تن اعلام كرده و می‌گوید: این رقم در هفت ماهه امسال با ۳۶ درصد افزایش نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۵/۶ میلیون تن رسیده است و درآمد خالص كشور در سال گذشته از محل ترانزیت حدود ۲ میلیارد دلار بوده است.
● ترانزیت دریایی
براساس اهداف كیفی زیربخش حمل و نقل دریایی در برنامه چهارم توسعه رشد و تسهیل ترانزیت كالا و مسافرت‌های دریایی و افزایش سهم حمل و نقل دریایی در منطقه و جهان موردتوجه قرار گرفته است.
این الزام و وجود مرزهای آبی طولانی در جنوب و شمال كشور كه امكان مبادله كالا و دسترسی به آب‌های آزاد جهان را فراهم می‌سازد، بسترهای مناسبی برای افزایش سهم ایران در ترانزیت كالا و مسافر از طریق دریا فراهم ساخته است.
اما باوجود تاكید قانون برنامه به این مقوله و تكالیفی كه در زمینه افزایش ظرفیت حمل بار ناوگان تجاری كشور از ۲/۳ به ۶/۵ میلیون تن و افزایش ظرفیت جابه‌جایی پایانه‌های مسافری دریایی از ۵/۴ به ۸/۵ میلیون تن وجود دارد و در ظرفیت جابه‌جایی مسافر از ۴۷۶۰ هزار به ۴۸۰۰ هزار نفر دست یافته‌ایم، اما به‌نظر می‌رسد در بخش ترانزیت دریایی كالا و مسافر باتوجه به توانمندی‌ها و زیرساخت‌های موجود و در مقایسه با كشورهای منطقه توفیق چندانی حاصل نشده است.
وجود مناطق ویژه اقتصادی بندر امیرآباد و بندرانزلی و بندر نوشهر در شمال كشور و بندر امام خمینی (ره) و مناطق ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی و شهید باهنر، بندر بوشهر، بندر خرمشهر و بنادر شهید بهشتی و كلانتری چابهار د رجنوب، استعدادهای بالقوه‌ای است كه امكان افزایش سهم ایران در ترانزیت كالا و مسافر از طریق حمل و نقل دریایی را فراهم ساخته است اما باوجود این توانمندی‌ها قادر به بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود نبوده‌ایم.
مدیرعامل سازمان بنادر و كشتیرانی در این زمینه می‌گوید: گرچه در بنادر كشور زیرساخت‌های لازم برای استفاده از این ظرفیت‌ها وجود دارد اما به دلیل بخشی‌نگری به مقوله ترانزیت كالا هنوز در بخش‌های مختلف حمل و نقل قادر به استفاده از ظرفیت‌های موجود نبوده‌ایم.علی طاهری مطلق می‌افزاید: ترانزیت كالا مقوله بین‌المللی پیچیده‌ای است كه باید راه توسعه آن در كشورمان باز شود.
نمی‌توان با بخشی‌نگری یا حتی نگرش ملی این هدف را محقق كرد. این مقوله نیازمند همكاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است و سازمان بنادر در این راستا چندی پیش سمینار آموزشی حمل و نقل تركیبی را با حضور نمایندگان ۹ كشور و مشاركت كمیسیون اقتصادی، اجتماعی سازمان‌ملل متحد (اسكاپ) برگزار كرد.وی می‌افزاید: همچنین باید قوانین و مقررات كشور تسهیل شده و متناسب با مقررات بین‌المللی باشد. باید قوانین بانكی و سرمایه‌گذاری به گونه‌ای اصلاح شود كه صاحبان كالا اطمینان كنند مسیر ایران مسیری امن، سریع و ارزان برای حمل و نقل كالا است اما اكنون این اطمینان به دلیل نبود حمل و نقل تركیبی حاصل نشده است.
● ترانزیت هوایی كالا و مسافر
باوجود الزاماتی كه در قوانین برنامه سوم و چهارم توسعه كشور و سند چشم‌انداز ۲۰ ساله برای توسعه حمل و نقل هوایی درنظر گرفته شده و احداث و راه‌اندازی فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) نیز با هدف تبدیل‌شدن آن به مركز ثقل حمل و نقل هوایی منطقه بوده است اما طی سال‌های گذشته سهم حمل و نقل هوایی در ترانزیت كالا و مسافر چندان قابل توجه نبوده است به نحوی كه اكنون بیشترین سهم ترانزیت هوایی از محل حق عبور از آسمان كشورمان تامین می‌شود، از سوی دیگر به دلیل پیچیدگی‌ها و الزامات خاص حمل و نقل بار و مسافر از طریق هوایی، طی سال‌های گذشته عملا اقدام قابل‌توجهی برای رونق این شیوه ترانزیت در كشورمان صورت نگرفته است.
این روند موجب شده باوجود الزامات مدنظر برای احداث فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) هنوز زیرساخت‌های لازم برای نگهداری كالاها و امكانات مناسب برای جذب مسافران ترانزیتی در این فرودگاه فراهم نشود و به دلیل كمبود اعتبارات این فرودگاه تا رسیدن به اهداف پیش‌بینی شده احداث آن فاصله بسیار دارد.
این شرایط موجب شده است تا سهم ایران در ترانزیت هوایی كالا و مسافر بسیار ناچیز باشد.معاون هوانوردی و امور بین‌المللی سازمان هواپیمایی كشوری در تشریح جایگاه ناچیز ترانزیت هوایی كالا و مسافر در كشورمان می‌گوید: در بخش حمل و نقل هوایی كالا چه به صورت این‌كه مبداء و مقصد كالا ایران باشد یا كالاها از ایران ترانزیت و جابه‌جا شود ازجمله مباحثی است كه كمتر در كشورمان موردتوجه قرار گرفته است.
این شرایط موجب شده تا اكنون تنها یك شركت عهده‌دار ترانزیت از طریق كشورمان باشد این شركت سالانه بین ۵۰تا ۶۰ پرواز از كشورمان انجام می‌دهد و میزان جابه‌جایی هوایی كالا از طریق این شركت به ۱۰ هزار تن نیز نمی‌رسد این درحالی است كه میزان كالاهایی كه از مبداء و به مقصد ایران به عنوان كالای بین‌المللی جابه‌جا می‌شود، سالانه رقمی حدود ۱۰۰ هزار تن است.
علیرضا منتظری در زمینه سهم ناچیز ایران در ترانزیت هوایی كالا و مسافر می‌گوید: متاسفانه در ایران هنوز شبكه حمل و نقل كالا از طریق هوا طراحی نشده و برای این شیوه حمل كالا برنامه‌ریزی لازم صورت نگرفته است.
معاون سازمان هواپیمایی كشوری در زمینه اقدامات انجام‌شده برای رفع ترانزیت هوایی می‌گوید: در برنامه ۵ ساله ترانزیت پیش‌بینی شده است تا بسترهای لازم برای توسعه حمل و نقل هوایی كالا فراهم شود و براین اساس در فرودگاه امام خمینی(ره) و ۴ فرودگاه بزرگ بین‌المللی كشور ازجمله فرودگاه‌های مشهد، شیراز و بندرعباس پیش‌بینی لازم برای توسعه حمل و نقل هوایی كالا صورت گرفته است.
گرچه از آنجا كه بسترسازی برای توسعه حمل و نقل هوایی بار، نیازمند زمان است، در برنامه ۵ ساله چهارم اهداف كمی در این زمینه پیش‌بینی نشده اما در زمینه جابه‌جایی كالا به صورت غیرترانزیت كه مبداء و مقصد آن ایران باشد رشد ۱۰ درصدی در قانون برنامه چهارم پیش‌بینی شده است.
وی می‌افزاید: در زمینه ترانزیت مسافر باتوجه به هدف‌گذاری كمی انجام شده و توجه به این نكته كه تا پیش از این ترانزیت مسافر به معنای توقف مسافرین خارجی در فرودگاه‌های كشور را نداشته‌ایم در ۶ ماهه نخست سال جاری باتوجه به پیش‌بینی‌ها و هدف‌گذاری انجام شده در برنامه چهارم توسعه امسال برای اولین‌بار ۳۰ هزار مسافر ترانزیت با توقف در فرودگاه‌های كشور را داشته‌ایم كه این تعداد مسافر حدود ۲ میلیون دلار درآمد ارزی را درپی داشته است.

علی ابراهیمی:

منبع : روزنامه همشهری