فلزکاری دوره تیموری و صفویه

در دوره مغول فلزكاری در شرق و شمال شرقی ایران برای مدت كوتاهی دچار ركورد شده بود . با یورش تیمور در سال ۷۷۱ ه.ق. وبا استیلای او برزمینهای ماراءالنهر و خراسان و انتقال هنرمندان به این مناطق و تحت حمایت قرار گرفتن آنها مجدداً مراكز هنری ، از جمله فلزكاری، در خراسان بزرگ احیا شد .
در این دوره هرات عنوان بزرگترین مركز فلزكاری مكتب خراسان را به خود اختصاص داد .
با بررسی نمونه های فلزكاری دوره تیموری می توان به ویژگیهای آثار فلزی این دوره پی برد :
۱) علاوه براستفاده از اشكال متداول گذشته كه به تقلید از دوره سلجوقی و ایلخانی ساخته شد ، نوآوریهایی نیز صورت گرفت . یكی از این نوآوریها ساختن ظروف بزرگی بود با نام سنگ آب كه برای استفاده در مساجد ساخته می شدند . همچنین تنگهایی با بدنه كروی و گردن گشاد و دهانه باز و كاسه هایی به شكل نیمكره با درپوش محدب . ساختن این اشیاء تا دوره صفوی نیز ادامه پیدا كرد .
۲) ظروف مسی قلع اندود ، كاربرد بیشتری یافت.
۳) ظروف فلزی این دوره بیشتر به روش قلمزنی و حكاكی تزیین شده اند و به ترصیع فلزات كمتر توجه شده است .
۴) در ترسیم نقوش گیاهی ، گلها و غنچه ها و همچنین برگهای نوك تیز دندانه دار ، به طبیعت گرایی تمایل بیشتری نشان داده شده است .
علاوه بر این طرحهای كوچك اسلیمی نیز به شكل بسیار منظم تكرار شده اند.
۵) نقوش انسان و حیوان به ندرت روی ظروف این دوره دیده می شود
۶) افزودن بر دعاها و ثناهای عربی ، اشعار فارسی كه در سابق به ندرت از آنها استفاده می شد بر روی ظروف فلزی نقش می شد .
۷) در دوره تیموری نمونه های نادری از ظروف ساخته شده از سفیدروی به شكل كاسه های ساده دردست است كه به علت محدود بودن نمونه های به جا مانده به نظر می رسد از این آلیاژ در دوره تیموری كمتر استفاده شده است . هنر فلز كاری دوره تیموری در اصل ادامه سنتهای گذشته بوده است كه به تدریج در شكل ، و به ویژه تزیینات آن ، تغییراتی ایجاد كرد در دوره صفوی ادامه و تكامل یافت . در دوره صفوی علاوه بر آلیاژهای متداول گذشته ( مفرغ ، برنج‌ ، مس قلع اندودو… ) از آهن و فولاد نیز اشیاء نفیسی با تزیینات طلا كوب ساخته شده است . در این دوره ظروف فلزی به شكلهای جدیدی ساخته شده اند و در تزیینات آنها نیز تغییراتی پدید آمد كه در زیر به چند نمونه آن اشاره می شود:
۱) شمعدانهای بزرگ برنجی به شكلهای مختلف . از جمله شمعدان با پایهٔ پهن ، بدنهٔ استوانه ای بلند ، لبهٔ تخت به خارج برگشته ، كه اغلب دارای درپوش گنبدی شكل بوده اند . همچنین شمعدانهایی با پایهٔ بلند پهن و استوانه ای و گردن بلند با دهانهٔ به شكل گل لاله .
۲) ساختن تنگهایی با بدنه كروی و گردن و دهانه گشاد كه در دوره تیموری رواج داشت در این دوره نیز ادامه یافت .
۳) كاسه ها و قدحهای قلع اندود با موارد مصرف مختلف بسیار رواج داشته است .
۴) كاسه های سفیدروی به شكلهای ساده ساخته می شده اند .
۵) قلمدانهای برنجی با دو لوله متصل به هم و دوات متصل به سر دو لوله .
۶) در دوره صفوی نسبت به دوره قبل نقوش اسلیمی با ظرافت و دقت بیشتری ترسیم شده اند .
۷) نقش انسان و حیوان ، بر خلاف دوره تیموری كه چندان رایج نبود ، مجدداً در تزیین ظروف به كار گرفته شد .
۸) یكی از نوآوریهای مهم در این دوره ، نوشتن كتیبه ها و اشعار فارسی به خط نستعلیق بر روی ظروف است .
۹) چون در دورهٔ صفوی مذهب شیعه ، مذهب رسمی كشور شناخته شده بود ، بر اثر اعتقاد به امامت حضرت علی ( ع ) و فرزندانش ، ذكر صلوات بر حضرت محمد ( ص ) و معصومین به وفور بر روی ظروف نقش شد و در ادامهٔ این كتیبه ها اغلب تاریخ ساخت و نام سازنده و یا صاحب ظرف نوشته شده است .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی