روایت خواب از آیین و اساطیر تا علم و دین

پخش سریال یوسف این ویژگی را داشت که بار دیگر این موضوع مهم و اساسی در حیات انسان را به حوزه عمومی بکشاند و بحث و بررسی درباره آن را صورت و صبغه تازه دهد. به خصوص آنکه برخی خواب دیدن را امری صرفاً قدیمی و منسوخ می دانند و توجه ندارند که این مساله مبتلابه بشر در تمامی دوران ها بوده و خواهد بود و برخی از شاخص ترین روانشناسان جهان همانند فروید و یونگ در این زمینه سال ها کار کرده و حاصل تجربیات خود را به صورت کتاب انتشار داده اند که خوشبختانه برخی از این کتاب ها برگردان فارسی هم شده است. در این نوشته سعی شده به شکلی اجمالی و گذرا، ابتدا خواب دیدن را در منابع کهن و تاریخ باستان بررسی کرده و سپس از متون مذهبی چون قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین و متون به جا مانده از گذشته، همانند تعبیر خواب ابن سیرین نکاتی در این زمینه ارائه شود. در بخش اصلی و بدنه این نوشته نقبی به ادبیات موجود در روانشناسی زده و دیدگاه چهره های نامی چون یونگ، فروید، آلفرد آدلر، پرز، شولتز و برخی دیگر از روانشناسان شاخص که در این زمینه دیدگا ه های شناخته شده و معروفی دارند، مورد بررسی قرار گرفته است.
● دیدگاه پیش از تاریخ درباره رویاها
خواب دیدن، یا آنچه در زبان علمی امروز به آن «رویا» می گویند قطعاً از ابتدای خلقت بشر با وی همراه بوده است، اما آنچه از تاریخ و ازمنه باستان به جای مانده است، بروزات بیرونی خواب دیدن ها است که خود را در افسانه ها و اسطوره ها و نمادهای به جای مانده از دوران باستان نشان داده است. مردم عهد باستان گمان می کردند رویاها با دنیای موجودات فوق بشری که به آن باور داشتند مرتبطند و رویاها را الهاماتی از جانب خدایان یا شیاطین قلمداد می کردند. به علاوه، مسلم بود برای رویابین یا همان کسی که خواب دیده است، رویاها معنای مهمی داشت و معمولاً آینده را با آن پیش بینی می کردند. در سال های پایانی دوران باستان، ارشمیدس دلدیایی، به عنوان بزرگ ترین مرجع و مفسر رویاها شناخته می شد. دیدگاه پیش از علمی درباره رویاها که مردم باستان به آن باور داشتند و به یقین در هماهنگی کامل با باورداشت های کلی آنها درباره جهان بود، آنان را به فرافکنی درباره چیزهایی به دنیای برون راهبر شد که تنها و تنها برخاسته از ذهن آنها بود. از این منظر، آنها معتقد بودند آنچه از رویاها در حافظه باقی می ماند، هنگام هوشیاری و در ذهن بیدار در صبح ایجاد می شود. حال و هوایی از چیزی بیگانه که از دنیایی دیگر می آید و با مضمون های ماندگار ذهن به تقابل برمی خیزد.
● دیدگاه مذهبی و خواب در قرآن کریم
در کتاب های مذهبی عهد عتیق و عهد جدید هم درباره خواب سخن گفته شده است که هنگام طرح دیدگاه های فروید به آن خواهیم پرداخت، اما در کتاب ما مسلمانان، قرآن کریم، و در آیات مختلف از خواب سخن گفته شده است. در برخی از آیات قرآن کریم خواب دیدن، نشانه پیش بینی اموری درست و حتی دارای پیام صادق مربوط به آینده احتساب شده است. از میان خواب هایی که در قرآن کریم آمده، از جمله خواب پیامبر اکرم(ص) در سوره مبارکه فتح در مورد پیروزی بر استبداد حاکم بر مکه، خواب حضرت ابراهیم(ع) و قربانی کردن اسماعیل که در سوره مبارکه صافات آمده و خواب حضرت یوسف (ع) در ابتدای دوران کودکی اش برای حضرت یعقوب (پدرش) یا تعبیر خواب او درباره دو جوان همبندش در زندان که دارای پیامی از آینده بود و پس از مدتی تعبیر یوسف از این دو خواب در واقعیت ماجرا هم به وقوع پیوست و صحت گفتار یوسف مشخص شد، از شهرت بیشتری برخوردار است. پیامبر گرامی(ص) درباره رویا می فرمایند؛ «خواب هایی که انسان می بیند سه گونه اند؛ برخی از آنها مژده یی از سوی خداست و برخی برانگیزاننده اندوه از سوی شیطان است و پاره یی دیگر همان چیزهایی است که انسان در اندیشه اش می پرورد و در مورد آنها بسیار فکر می کند که آنها را در خواب می بیند.» (بحارالانوار علامه مجلسی، جلد ۶۱ ، ۱۹۱) بحث خواب به قدری حساس است که حتی نمی توان اهمیت تعبیر خواب را نادیده انگاشت، چرا که پیامبر می فرماید؛ «خواب خود را جز به انسان باایمانی که از آفت حسد و بیدادگری و پایمال کردن حقوق دیگران به دور باشد روایت مکن،» (بحارالانوار علامه مجلسی، جلد ۶۱،ص ۱۹۱)
● ابن سیرین و تعبیر خواب
در میان تمامی کسانی که درباره خواب و خوابگزاری سخن گفته و نوشته اند، نام ابن سیرین و تعبیر خواب او از همه شناخته شده تر است. هم اینک نیز اگر گذارتان به یک کتابفروشی بیفتد قطعاً کتاب تعبیر خواب ابن سیرین را در قفسه ها پیدا خواهید کرد که از سوی ناشران مختلفی منتشر شده است. او از دانشمندان، فقیهان، محدثان و راویان نسل دوم اسلام و اهل بصره است که سال ۳۳ هجری قمری متولد شد و سال ۱۱۰ قمری به دیار باقی شتافت. نام کامل وی ابوبکر محمد ابن سیرین بصری است. ابن سیرین از استادان خویش نکته ها درباره تعبیر و تفسیر خواب آموخت و از نوشته های پیشینیان به ویژه از نوشته های کهن ایرانی در تکمیل اطلاعاتش بهره جست.
پس از گرایش به اسلام و فراگرفتن بخش هایی از علوم و مفاهیم آن نیز به نکاتی جدید در این مورد برخورد و آنگاه با حسن سلیقه و ذوق و ابتکار خویش یادداشت هایی تهیه و آنها را دسته بندی کرد که آنچه اینک در قالب کتاب و در روایت های مختلف از ابن سیرین انتشار می یابد به گفته مورخان همان یادداشت هایی است که وی یا شاگردانش گرد آوردند.
در این میان پسندیده است اشاره کنیم از امام ششم، امام جعفر صادق(ع) هم به عنوان معبری نامدار یاد شده است. کتاب تعبیر خواب که به نام تعبیر خواب ابن سیرین، دانیال نبی(ص) و امام جعفر صادق(ع) انتشار یافته است، در قرن ششم توسط ابوالفضل حبیش ابن ابراهیم تفلیسی گرد آوری شده است. این کتاب سال ۱۳۸۰ با تصحیح و ویرایشی تازه توسط دکتر حسن فرید از سوی انتشارات فراهانی به بازار کتاب عرضه شد.
● علم روانشناسی و تعبیر خواب
جدای از آنچه امثال ابن سیرین و دیگران به تعبیر خواب پرداختند، تاریخ و نمادها و نشانه های باقی مانده از آن نشان می دهد آدمیان در هر دوره یی تلاش های فراوانی صورت دادند و سعی کردند با استفاده از رشته های گوناگون علمی، فرهنگی، دینی و روانشناسانه و جامعه شناسانه، و حتی هنری و تاریخی، به شناختی از خواب و رویا برسند و تفسیر و تاویلی از آن به دست دهند. در علم روانشناسی فصل خاص و مهمی به روانشناسی خواب یا همان رویا اختصاص یافته است و برخی از بزرگان روانشناسی همانند فروید و یونگ کتاب های نسبتاً حجیمی در این زمینه نوشته اند که اتفاقاً برخی از آنها هم به زبان فارسی ترجمه شده است که کتاب تحلیل رویا اثر یونگ و کتاب نسبتاً حجیم تعبیر خواب فروید از جمله آنها است که کتاب دومی را زنده یاد شیوا رویگریان برگردان فارسی کرد و نشر مرکز انتشارش داد. بحث تعبیر خواب حضرت یوسف به قدری مشهور است و در روایات کتاب های عهد قدیم نیز از آن سخن رفته است که روانشناس معروفی چون فروید از آن یاد کرده و از تورات در این زمینه مثال آورده است. «در این باره رویاهایی که در خلال یک واحد ظاهر می شوند این احتمال را نباید از نظر دور داشت که این نوع رویاهای جدا و متوالی... معنای واحدی داشته باشند و انگیزه های واحدی را در مصالح مختلف بیان کنند که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر دنبال می کنند و گاوهای لاغر گاوهای چاق را می خورند. این همه جانشینی نمادین برای پیش بینی هفت سال خشکسالی در سرزمین مصر بود که باید تمام آنچه در هفت سال فراوانی جمع کرده بودند به مصرف می رساندند.» (تفسیر خواب زیگموند فروید، ترجمه شیوا رویگریان، ص ۱۰۳ )
زیگموند فروید برای نخستین بار نظریه یی را درباره نقش ضمیر ناخودآگاه در زندگی انسان شرح داد. طبق نظریه فروید رویاها در دو سطح کار می کنند؛ سطحی روشن و صریح که نشان دهنده سطح ظاهر است یا بیانگر حوادثی است که به خاطر سپرده ایم. در سطح نهان یا نهفته اشیا و اعمال در رویا به صورت نماد مسائل جنسی، احساسات پرخاشجویانه، اندیشه ها و آرزوهایی فردی درمی آیند که به طور عادی سرکوب می شوند.
از نظر فروید رویاها، شخص خواب بیننده را در برابر اثرات ناراحت کننده یی که از درک مستقیم این امیال حاصل می شوند، محافظت می کنند. همچنین فروید می گوید؛ «همه رویاها آرامش بخشند، آنها به جای آنکه آدمی را از خواب بیدار کنند، خوابش را طولانی تر می کنند، رویاها نگهبانان خواب هستند نه برهم زنندگان آن.» (تعبیر خواب، ترجمه عادل بیابانگردجوان، انتشارات فرهنگ معاصر، ص ۳۹) فروید رویا را تحقق آرزوهایی می دانست که فعالیتی بود برای حل مسائل قدیمی. در کنار نظریه فروید، نظریه آلفرد آدلر قرار دارد. او در آغاز از پیروان فروید بود. آدلر بر میل قدرت تاکید می کند و آن را روانشناسی فردی می نامد که هر فرد را هدایت می کند. به اعتقاد وی کودکان در آغاز احساس حقارت دارند، بزرگسالان تلاش می کنند این احساس را به سمت اهداف موفقیت و برتری سوق دهند و رویاها بازتاب این امیال هستند. آدلر معتقد بود تحلیل رویا به منزله «کارخانه عواطف» عمل می کند و چنین تعبیری را برای رساندن منظور خود از خواب ابداع کرد، با این تفاوت که وی رویا را فعالیتی می دانست برای حل مسائل آینده، یعنی رویاها به سادگی و به صورت آمادگی عاطفی فرد برای آینده نزدیک قابل فهم و درک اند. آدلر از رویا (خواب دیدن) برای حل مسائل آینده استفاده کرد که از طریق رویا و خواب احساساتی در ما به وجود می آید که ما را در مواجهه با مسائل و مشکلات آینده مدد می رساند یا از موقعیت های مخاطره آمیز آگاه می کند و هشدارمان می دهد. آلفرد آدلر رویا و خواب را در زمینه روش درمان خود به طور جدی مطرح می کرد، چرا که معتقد بود رویاها جهت هدف و شیوه زندگی فرد و در نتیجه جهت درمان را مشخص می کنند. از نظر وی در رویا مسائلی مشخص می شود که جهت حرکت بیمار را معلوم می کند. هنری موری روانشناس مطرحی بود که تاثیر عظیم و ماندنی بر مطالعه شخصیت داشته است و از او به عنوان یکی از روانشناسان برجسته زمان خود یاد می کنند. مهم ترین کار وی فهرست نیازها و طرح اصول شخصیت شناسی است. او نیز همانند روانشناسان دیگر در زمینه رویاها به خصوص رویاهایی که از مرزهای اخلاق می گذرد، می گوید؛ «این تکانه های ماست که سخن می گوید و ما را به عمل وامی دارد، در حالی که وجدان ما را بر حذر نمی دارد، اگرچه گاهی به ما هشدار می دهد. من کاستی های خودم و تکانه های شریرانه خود را دارم، هنگامی که بیدار می شوم در برابرشان مقاومت می کنم و غالباً موفق می شوم تسلیم شان نشوم، ولی در رویاهایم من همیشه تسلیم شان می شوم یا درست تر اینکه من زیر فشار آنها بدون ترس یا ندامت دست به عمل می زنم.» (تفسیر خواب زیگموند فروید، ترجمه شیوا رویگریان، ص ۷۶ ) نگاهی به تمامی این نظریه ها نشان می دهد آنچه قرآن کریم در ۱۴۰۰ سال قبل مطرح کرد و در سخن پیامبر اکرم(ص) مطرح شده، در علم روانشناسی مدرن هم از آن سخن می رود و ابراز نظر درباره آنها صورت می گیرد. به اعتقاد روانشناسان تحلیل رویا اساس درمان تحلیلی است، چرا که تحلیل رویا مهم ترین ابزار برای راه یافتن به ضمیر ناخودآگاه است. رویاهای مستقل از بخش خودآگاه ما و بسیار ارزشمند هستند. از جمله روانشناسانی که برای شناخت شخصیت مراجعه کنندگانش از روش تحلیل رویا نیز استفاده می کرد، کارل گوستاو یونگ بود. وی بعدها برخی از این تجربه ها را در کتابی با عنوان تحلیل رویا آورد. (تحلیل رویا؛ گفتارهایی در تعبیر و تفسیر رویا، ترجمه رضا رضایی، نشر افکار، ص ۱۸) کارل گوستاو یونگ با فروید در این زمینه که در محتوای یک رویا از زبانی نمادین استفاده می شود موافق است، اما او معتقد است محتوای یک رویا بیانگر غرایز و خاطرات ناخودآگاه جمعی- نژادی یا «کهن الگو» است که میان انسان ها فارغ از فرهنگ هایشان مشترک است. اندیشه های بنیادینی وجود دارند که خودشان جزء نمادها هستند و عبارتند از قهرمان، غول، ماندالا که نشانگر جست وجوی فرد خواب بیننده برای کمال و وحدت نفس است و قربانی و نقاب. یونگ می گوید؛ «رویاها می توانند بیانگر حقایق غیرقابل اجتناب، تجارب نامعقول، حتی بصیرت های مربوط به تله پاتی باشند و خدا می داند چه چیزهای دیگری می تواند در رویاها تجلی پیدا کند.» (تعبیر خواب، ترجمه عادل بیابانگردجوان، انتشارات فرهنگ معاصر، ص ۹۸) به گفته یونگ «خواندن رویاها به قدر خواندن فیزیولوژی دشوار است. همان طور که تشخیص های طبی قلب، کلیه، کبد و... نیز مستلزم تکنیک جدی است، این کار هم بدون تخصص امکان پذیر نخواهد بود.» (همان منبع، ص ۱۲۳) بر همین اساس یونگ معتقد بود برای خواندن حقایق بی طرفانه رویا ها باید تخصص لازم را دارا بود.
رویاها ارتباط تنگاتنگی با زندگی انسان دارند. اگر ما تاریخ زندگی را ندانیم، نمی توانیم رویاها را درک کنیم.
یونگ معتقد است رویاها حقایق عینی اند و به اقتضائات پاسخ نمی دهند و ما اختراع شان نکرده ایم.
ما نمی توانیم در رویاهای خود دخل و تصرف کنیم و محیط واقعی هم لزوماً مواد و مصالح رویا را فراهم نمی کند، حتی وقتی اتفاق مهم و جالبی روی می دهد، اغلب اثری از آن در رویاهای خود نمی بینیم. رویاهای ما همیشه تحت کنترل ما نیستند. (همان منبع، ۱۴۸) در ادامه نظریات مطرح شده روانشناسان درباره خواب (رویا)، جا دارد نظریه یکی دیگر از روانشناسان تاثیرگذار در این زمینه به نام «پرز» را هم مطرح کنیم. این روانشناس بنیانگذار «گشتالت درمانی» است؛ روشی که بخش های ناسازگار شخصیت را با بخش های دیگر سازگار می کند. پرز معتقد بود شخصیت ها و اشیایی که در خواب می بینیم فرافکنی های خودمان هستند، یعنی بخشی از شخصیت ما هستند که یا نپذیرفته ایم یا با آن آشنا نیستیم یا بیانگر دیدگاه ما نسبت به دیگرانند. او معتقد است از آنجا که ما خالق رویاهایمان هستیم، بنابراین هر چیزی که در رویا هایمان وجود دارد باید بخشی از خویشتن درون مان باشد، یعنی رویاها مخلوقاتی فردی هستند و نه یک زبان نمادین همگانی. بسیاری از ما وقتی خوابی آشفته یا خوب می بینیم، بعد از آنکه از خواب بیدار می شویم قاعدتاً یا به شکلی سطحی از کنار آن می گذریم یا با خود می اندیشیم که خوابی بود گذشت و گمان می کنیم توجه به آن خرافاتی بیش نیست و چندان آن را جدی نمی گیریم و البته در این میان برخی هستند که این گونه خواب ها را جدی تلقی کرده و به دنبال پاسخی برای آن در دنیای واقعی هستند. بنا بر این قضاوت ساده کسی که از خواب بیدار شده این است که رویاهای او حتی اگر خود از دنیایی دیگر نیامده بودند، به هر حال او را به دنیای دیگری برده بودند. بوداخ فیزیولوژیستی معروف است که در زمینه خواب و رویا پژوهش های قابل اعتنایی انجام داده است. به اعتقاد بوداخ «در رویاها، زندگی روزانه، با زحمت ها و لذت هایش، با دردها و خوشی هایش هرگز تکرار نمی شوند و رویاها هدف شان آزاد کردن ما از زندگی روزانه است، حتی زمانی که تمام ذهن ما آکنده از چیزی است، وقتی اندوهگین می شویم یا حتی تمام نیروی فکری ما جذب مساله می شود، رویا جز آنکه وارد فضای روحی ما شود و واقعیت را با نمادها بازنمایی کند، کار دیگری انجام نمی دهد.»
از آنجا که علم تعبیر خواب و خود خواب دیدن مستند و کاملاً علمی است، اکنون این بحث پیش می آید که آیا مفاهیم اخلاقی در رویا صحت دارد؟ به تعبیر دقیق تر خلق و خو و منش فرد با خواب و رویای فرد تا چه حدی ارتباط دارد؟ در واقع تا چه اندازه گرایش های اخلاقی و احساسات ما به عالم رویا راه می برند. روانشناسان بسیاری در این زمینه پژوهش کرده اند از جمله آنها جسن است که می نویسد؛ «در خواب نه بهتر می شویم و نه شریف تر.» او معتقد است وجدان در خواب (رویا) خاموش است، زیرا در رویاها رحمی احساس نمی کنیم. امکان دارد مرتکب بدترین جنایت ها شویم. دزدی، خشونت، قتل و همه این اعمال در خواب در کمال خونسردی و بی هیچ احساسی از پشیمانی در بعد انجام می شود. (تعبیر خواب فروید، ترجمه شیوا رویگریان، ص ۱۵۸ ) دیگر روانشناسی که در این زمینه تلاش و کوشش کرده رید استاک است. وی می گوید؛ «تداعی هایی که در رویاها صورت می پذیرند و انکاری که در رویاها به یکدیگر پیوند می خورند، توجهی به تامل- عقل سلیم- سلیقه زیباشناختی یا قضاوت اخلاقی ندارند.» شولز هم از جمله روانشناسانی است که تجربه های مهمی را در این زمینه به آزمون نهاده است. وی می گوید؛ «رویاها حامل حقیقت اند، به رغم تمام نقاب هایی که در زندگی بر چهره می زنیم در رویاها ما یاد می گیریم خودمان را بشناسیم. انسان شریف نمی تواند در رویا مرتکب جنایت شود، یا اگر هم مرتکب جنایت شود از آن وحشت می کند، درست همان طور که از چیزی که مغایر طبع خویش باشد، اجتناب می ورزد. با نگاهی به تمامی این پژوهش ها که خوشبختانه در چند دهه اخیر صورت های جدی تری به خود گرفت، می توان اذعان کرد خواب دیدن یا به تعبیر دانش روانشناسی، رویابینی، بخشی مهم از زندگی و زیست آدمیان را سر و شکل می دهد و رمزگشایی از آن به دغدغه شاخه یی مهم از علم روانشناسی تبدیل شده است.

مریم جباری امیری
دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی مشاوره و راهنمایی

منبع : روزنامه اعتماد