نقش مقرنس در آثار دوران اسلامی

با ظهور اسلام، هنر در سرزمین ایران جلوه دیگری یافت و هنرهای این مرزوبوم در قالب مکتب اسلام تحولات چشمگیری را ایجاد کرد ، تا جائیکه از این زمان به بعد هنرهای زیبا و بدیع با اسلام در آمیخت و نام هنرهای دوران اسلامی را بخود گرفت .
هنر مقرنس سازی نیز همپای دیگر هنرهای این زمان سیر تکاملی خویش را چه از نظر کثرت استعمال و چه از نظر افزونی مواد پیمود و این مـوتیف تـزئینی با آغـاز سـاختمان مـسجدها و مـدرسه های عـلوم دیـنی در قـالب هـای جدید و بی دلیل ، جای ارزنده ای برای خود باز کرده ، دارای اهمیتی فوق العاده گشت . شـاید بهمین جـهت بود که عده ای مقرنس کاری را یک روش اسلامی قلمداد کردند .
دورانهای اسلامی را می توان از دید هنری ، به سه دورهٔ اولیه اسلام (قرن ۱ تا ۵ هـ . ق) ، قرن پنجم و ششم هجری قمری و بعد از آن تا قرن چهاردهم هجری قمری تقسیم کرد .
● مقرنس سازی در دوران اولیه اسلام (قرن ۱ تا ۵ هـ . ق)
به طور کلی مقرنس یعنی هر چهار نوع مقرنس های تزئینی ، در بیشتر بناهای این زمان بکار رفته ، تنها مقرنس های لانه زنبوری ، غیر از یک مورد که قبلاً ذکر شد ، کمتر مورد استفاده بوده است و می توان چهار قرن اول هجری قمری را آغازی دیگر بر هنر مقرنس سازی دانست . از قرن پنجم و ششم هجری قمری به بعد نیز آثار بیشماری را که نشانگر تحول این هنر باشد در نقاط مختلف کشورمان داریم .
از نخستین نمونه های بارز چهار قرن آغاز اسلام می توان از مقبره شاه اسماعیل سامانی در بخارا را نام برد که گذشته از عناصر تزئینی مقرنس کاری ، تزئینات آجری جالبی را در بردارد ، و مقرنس ها بیشتر در گوشوارهای زیر گنبد بکار آمده است این مقبره از نمونه های اواخر قرن سوم هجری است .
مقبره قابوس بن وشمگیر مشهور به گنبد کاووس یا گنبد قابوس نیز یکی دیگر از استوارترین بناهای اسلامی این عهد است که گذشته از شیارهای زیبای ساقه و مخروط گنبد دارای مقرنس های بسیار جالب و ساده می باشد .
مسجد جامع نائین از آثار اوایل قرن چهارم هجری است ، همراه با گچبری های دقیق و ظریف و خطوط کوفی گلدار ، در بعضی قسمت های این مسجد مانند گوشه های گنبد و بالای محراب از مقرنس های گچی روی هم بهم گرفته شده است .
● مقرنس سازی در قرن پنجم و ششم هجری قمری
در این دوران نخست بیشتر به معماری مقبره ها پرداخته شد ، که به شکل برج با بقعه و نظائر آن ساخته می شدند ، اکثر آثار معماری این زمان در نواحی خراسان قرار دارد . نشانگر معماری این عصر بناهایی است با گنبد مخروطی شکل شبیه به گنبد قابوس ، برج رزگت ( رسکت ) ، برج لاجیم ، برج خرقان و مقبره های مخروطی شکل دروازه کاشان .
اما بعلت ارتباط این قوم با فراسوی مرزهای ایران ، این سبک معماری در خارج از کشور گسترش یافت . وسعت خاک ایران زمین در آن زمان نیز موجب گردید که بیشترین آثار باقیمانده از آن دوران هم اکنون در ورای مرزهای امروزی جای داشته باشد . در این میان از مسجد بزرگ نورالدین در موصل عراق که در حال حاضر تنها رواق جنوبی مسجد بر جای مانده و قبر نورالدین در دمشق که کاملاً شبیه به مقبره بی بی زییده است می توان نام برد ، که این آثار ، نمونه های بارزی از معماری عهد سلجوقی را می شناساند .
با توجه به فرمهای معماری عهد سلجوقی می توان دریافت که تزئینات گچی ، سنگی و چوبی سطح داخلی گنبد و نمای خارجی همه در قالبهای مقرنس بکار می رفته است و مورد جالب توجه ای که شایسته است بدان اشاره شود اینکه در این زمان فرم معماری ساختمان در درجه دوم اهمیت قرار داشته و تأکید معماران و مقرنس سازها بیشتر معطوف به تزئین های آن بناها می شده است ، و حتی حکمرانان سلجوقی هم در ایجاد این گونه بناها در دید نخست به پوشش تزئینی روی آنها توجه بیش از اندازه ای نشان می دادند ، برخی بناهای قدیمی شهر ری و ورامین و سمنان و دامغان و مسیر جاده خراسان گواهی بر این گفتار دارند .
آشکارترین نمونهٔ معماری عهد سلجوقی مسجد جامع اصفهان است که شاید بتوان آنرا از جمله بناهای جامع و مهم ایران عهد سلجوقی دانست و مجموعه ای است از عناصر و موضوع های گوناگون معماری و تزئینی ، محراب گچبری و گنبد مقرنس کاری شده آن از شاهکارهای زمان وزارت خواجه نظام الملک می باشد . سقف ایوانهای این مسجد مقرنس های بی مانندی را به نمایش می گذارد .
از دیگر آثار با ارزش که همگی با تزئین های مقرنس پوشش داده شده ، می توان مسجد جامع اردستان ، مسجد جامع گلپایگان ، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین را که به سبک گنبد نظام الملکی آرایش شده اند نام برد .
تزئینات مقرنس که به عنوان یک هنر ممتاز ، در این گفتار مورد ارزیابی قرار می گیرد ، در درازای شش قرن از آغاز اسلام در معماری سرزمین ایران بکار گرفته شد ، و پس از گسترش فراوان در دوران سلجوقی به هنر مغول و تیموری راه جست و تا زمان صفویه و زندیه ، در آخر تا عصر هنری قاجار امتداد یافت و در سیر سالها با مکتبهای مختلف هنری روبرو گشت و قرنیس های نقش دار را به شکل ساختمانها ، نوع مصالح و اقسام گچبریها عرضه کرد .
مقرنس توانست بر سایر هنرهای تزئینی و صنایع دستی اثر گذارده و موجب تکوین و گسترش انواع هنرها مانند فرش بافی ، کاشی کاری ، گچبری و غیره شود . چه بسا وجود طرحهای بسیار چشمگیر مقرنس در سردرها ، درون گنبدها ، داخل شبستانها و محراب ها بود که موجب گسترش روزافزون هنر کاشی سازی گردید و به هنگام ساختن منبرها و ستونهای چوبی داخل مساجد ، منبت های زیبا با الهام از شکل های مختلف مقرنس بر روی آنها نقش بست که نمونه های بی مانند این نو کارهای روی چوب را می توان در مساجد عهد صفوی در مراغه ، بناب ، تبریز و خوی دید .
● هنر مقرنس سازی در قرن هفتم و هشتم هجری قمری
تاریـخ هنـری دوران سلجـوقی نشانـگر نوآوری های ارزنـده ای در خلـق آثار هنری در ایـن عهد می باشد ، که سرچشمه آثار ارزشمندی بوده اند و بی تردید توجه به آفرینش پدیده های هنری همانگونه که در سطرهای بالا گفته شد سبب گردید که گچبری و مقرنس کاری در عصر سلجوقی گسترش چشمگیری یابد ، تا آن حد که به آن سوی مرزهای ایران کشانده شود و نیز در سالهای بعد از سلجوقیان در ایران همچنان به حیات و تکامل خود ادامه دهد ، و شاید در نتیجه برتری جویی و تحول و تکامل این هنر بود که از آن زمان به بعد کاربرد عنصر تزئینی مقرنس را در آثار معماری لازمه تکمیل بنا دانستند .
هنرمندان عصر مغول و تیموری تحت تأثیر سبکهای هنری پیشین به هر چه پربارتر کردن انواع هنرها پرداختند و بویژه در دوره تیموریان ، که آثار بازمانده آن عهد ، نشانگر قدرت خلاقه این هنرمندان می باشد ، به کسب اعتبار بیشتری نائل شدند . نمونه های بسیاری از سبک مغول و تیموری را در بکارگیری مقرنس در ایران ، می توان برشمرد :
مشهورترین اثر بازمانده از این دوران ، گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان است که مقبره اولجایتو یا سلطان محمد خدابنده نامیده می شود ، و در واقع مجموعه گویایی از انواع هنرهاست . این مقبره با ارتفاع بیش از حد گنبد و گوشوارها و مقرنس های جالب زیر گنبد و نیز نقاشی ها و کاشیکاریهای بسیار زیبا و گچبریهای ارزنده اش ، نمونه ای است پربها از شکل گرفتن هنر معماری و دیگر هنرهای این دوره .
نا گفته نماند ، گسترش دین اسلام و روی آوردن مردم به این آئین حق و عدالت باعث شد تا هنرها نیز به جلوه گاههای تازه ای دست یابند ، و چه بسا توجه خاص به معماری مساجد و مقابر و مدارس و دیگر بناهای عمومی از مقتضیات دوران مغول بود .
از دیگر آثار ارزنده مغولی آرامگاه خانوادگی به نام فاتح عالم واقع در شاهراه شازند ـ سمرقند است، (… این مقبره دارای یک برج با پایه هشت ضلعی و گردنی استوانه ای شکل است ، برج آن خمیده ماننـد است و ترک های باشکوهی در آن ایجاد گردیده و دارای ایـوان پیش آمده یی نیز هست ، شکل مربع داخل بنا در نتیجه ایجاد طاق نماهایی که دارای برآمدگی مقرنس است بشکل صلیب درآمده است).

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی