کرامت زن در نظام حقوقی اسلام

اسلام قرن هاقبل ازاعلامیه حقوق بشرو...به احیاوبلکه ایجاد حقوق زن آن هم دردل اعراب بادیه نشین پرداخت. اعراب عصرجاهلیت زنان زیبارو را وسیله تلذذ خود قرارمی دادند و دختر را مایه ننگ می دانستند وبه محض تولد،زنده بگورش می کرد.اسلام، درقدم اول ازحق حیات زن بعنوان اولین وشایعترین حق اساسی اش، حمایت نموده وبلافاصله بانزول آیه "وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُم إنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْءًا کَبِیرًا "۱،ونیز باخطاب تند"وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ ؛بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ "۲وهمچنین آیه ؛وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ۳؛ازجان این قشـــــــرمظلوم دفاع کرد.عرب جاهلی زن پدر را به عقدخوددرمی آوردوحتی ازدواج بامحارم راجایزمیشمردو... امااسلام عزیز،بااین عمل شنیع،به شدت به مبارزه پرداخت وبانزول آیه شریفه"وَلاَ تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ آبَاؤُکُم مِّنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاء سَبِیلاً"۴،کرامت خدادادی زن را به اوبرگرداند.
خداوند متعال،زن ومرد(انسان)رابرترین مخلوق خویش درعالم وازیک ماده وعنصرقراردادوبه خود؛فتبارک..گفت ..ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ ۵وذکورواناث بودن آنرا،یک تفاوت جنسی محض و-لازمه دوام وبقای نسل وتکامل جامعه قراردادو ملاک برتری افرادرادرتقوی وکسب شاخصهای اخلاقی و...معرفی واعلام فرمود" یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ"۶ درقرآن کریم زن ومردهردوباخطاب های عام "یاایهاالناس"،"یاایهااللذیـــــــــــــــــــــن آمنوا"و"یاایهاالانسان"موردتوجه خداوندندوزنان ،درکنارمردان، موردخطاب قرارمی گیرند.شهیدمطهری پیرامون نقش نزول قرآن دراحیاء حقوق زنان چنین می گوید:{قرآن کریم به اتفاق دوست ودشمن،احیاءکننده حقوق زنان است ومخالفان لااقل به این اندازه اعتراف دارندکه قرآن درعصرنزولش،گامهای بلندی به سودزن وحقوق انسانی اوبرداشت ولی قرآن هرگزبه نام احیای زن به عنوان انسان وشریک مرد،درانسانیت وحقوق انسانی،زن بودن زن ومردبودن مرد رابه فراموشی نمی سپرد.به عبارت دیگرقرآن، زن راهمانگونه دید که درطبیعت هست .این دوکتاب بزرگ الهی، یکی تکوینی ودیگری تدوینی با یکدیگرمنطبق ند.}۷علاوه براین قرآن کریم دیگرملاک برتری وتقرب بنده رابه خدادرسعی وتلاشش درراه رسیدن به خدا وتبعیت ازاومی داندومی فرماید"وَلاَ تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا "۸یعنی آرزووتوقع بیجادرفضیلت ومزیتی که خدابه آن بعضی رابربعضی برتری داده نکنیدکه هرکه ازمردوزن ازآنچه کسب کند،بهره مندوهرچه خواهیدازفضل خدادرخواست کنید نه ازخلق تابه شمااعطاکندکه خدابه همه چیز داناست. براین اساس ،ازدیدگاه اسلام ،اختلاف وتبعیضی میان زن ومرد،درراه رسیدن به کمال ونیزکسب ملاک های برتری وجودندارد وراه رشدوتعالی ازبرای همگان بطوریکسان بازاست.ازاین که بگذریم،به یک سری حقوق مشترک ومسلم بین زن ومرد می رسیم که تاقبل ازاسلام ،به فراموشی وانکارمحض، سپرده شد.ازفاحش ترین آنها حق ارث بودکه به یمن حلول دین مقدس اسلام احیاءشد.چنانکه قرآن کریم،تصریح فرمود"لِّلرِّجَالِ نَصیِبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاء "۹برای مردان وزنان ونیزبرخی نزدیکان،حقی درماترک والدین وجوددارد.ونیز تاکیدفرمودکه این حق، بدون هیچ منت واکراهی به زنان پرداخت شود." یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ یَحِلُّ لَکُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاء کَرْهًا وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَن یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا۱۰؛برشماحلال نیست که زنان رابه اکراه واجبار به میراث گیریدوبرآنان سختگیری وبی توجهی کنیدوقسمتی ازآنچه که مهرشان کرده ایدبه جورازایشان بازداریدمگرآنکه عمل زشت ومخالفتی آشکارازآنهاسربزند.باآنهادرزندگانی باانصاف وخوش رفتار باشیدوچنانکه دلپسندشمانباشندبه ایشان اظهارکراهت نکنید.که چه بساچیزهایی ناپسندشماست اما خداونددرآن خیرزیادی مقدرفرموده است .در ماده۹۴۰ قانون اساسی نظام اسلامی ماهم دراین باره تصریح شده"به مجردانعقادپیمان زناشویی،زن دارای حق ارث دراموال شوهربه میزان معین می شود"شهیدمطهری (ره)دراین باره میگوید{عرب جاهلیت،مخالف ارث بردن زن بود ،لهذاوقتی که آیه ارث نازل شدوتصریح کردبه اینکه؛للرجال نصیب...؛باعث تعجب اعراب شد،اتفاقادرآن اوقات بودکه زن وفرزنـــدحسان بن ثابت که ازدنیارفته بودندوآنهاازتصاحب ارثش محروم شده بودند واین آیه نازل شد}۱۱ازدیگرحقوق حقه زنان که تا قبل ازاسلام موردبی توجهی وغفلت اقوام وملل مختلف قرارگرفته بــــود،حق بیعت وپیمان وامکان حضورزنان، درمشارکت های عمومی درکنارمردان بودکه اسلام آنرااحیاء کردوبه مرورزمان باایجادظرفیت هاوزمینه های برتردرجامعه وپرورش وایجاد خودباوری درزنان به آن دامنه ووسعت بخشید.درقدم اول،خداوندمتعال حق پیمان(حلف الفضول)رابعدازفتح مکه توسط مسلمین درکنارمردان،به زنان بخشیدوخطاب به پیامبراکرم(ص)فرمود:" یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ... فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛۱۲:هان ای پیامبرماچون زنان مؤمنه نزدتوآیندکه باتوبیعت کنندبه اینکه دیگرشرک بخدانورزندوسرقت وزنانکنندواولادخودرا به قتل نرسانندوبرکسی بهتان وافترانبندند، وباتودرهیچ امربه معروفی مخالفت نکنند،باآنهابسان مردان بیعت کن وبرآنان ازخداآمرزش وغفــــــران بطلب که خداوند آمرزنده مهربان است.این بسترسازی هاازصدراسلام تاکنون زمینه رابرای عملیاتی تـــرکردن، حضورهرچه بیشتر وبهترزنان درعرصه های مختلف اجتماعی وسیاسی مخصوصا درنظام اسلامی ما بیش ازهرزمانی فراهم ساخته است.واکنون بحمدالله زنان درکنارمردان درتعیین سرنوشت کشوروآب وخاک وآبادانی خویش سهیم شده وهمگان ازکردوبلوچ وترک وعرب ،درمشارکت های سیاسی واجتماعی ورفراندوم های عمومی جامعه حضورجدی یافتند.
ازدیگرحقوق مبرهن زنان که قبل ازاسلام به فراموشی سپرده شده وآثارمخربی نیزبرای همیشه تاریخ،به ارمغان آورده بود ومتاسفانه هنوز گوشه هایی ازآن، دربرخی جوامع،مشاهده میشود، حق فراگیری علم است. پیامبرگرامی اسلام ،باتبیین"طلب العلم فریضه علی کل مسلم ومسلمه"۱۳آن را نه تنهابعنوان یک حق بلکه یک تکلیف وفریضه برای زنان،احیاءکردودرمفهومی فراترحق تعلیم وتربیت جامعه رانیزبرای آنها فراهم ساخت .وبه یمن همان تعلیمات فراگیراسلام،بودکه نظام اسلامی ما براین اصل صحه گذاشت وعرصه رابرای جولان زنان درسنگرهای مختلف علمی وکاربردی فراهم ساخت.وبحمدالله توانستـــــه نخبگان علمی فراوانی رادرتئوریهای گوناگون ازمیان زنان واردجامعه نماید.اسلام همچنین،حق شرکت درعرصه های مختلف اجتماعی ازجمله نهضتهای سیاسی وانقلابی،مهاجرت وجهادرادرکنارمردان به زنان بخشید.وبرای اولین باردرطول تاریخ،حضورآنهارادرجنگ ازجمله غزوه بدرو..عملی ساخت.براین اساس،مشارکت زنان درامورسیاسی جامعه ونهضتهای تاریخی اســـــــــــلام مخصوصا درچنددهه اخیربسان نهضت تنباکوونهضت توابین ودرنهضت ملی نفت،بخوبی رقم خورد. ودر زمان معاصر،مخصوصادرجریان پیروزی انقلاب اسلامی ونیزدرطول جنگ تحمیلی ۸ساله ،نقش وحضورمؤثرآنهابیش ازهرزمانی به چشم می خورد.ودرست برهمین مبناست که طبق تصریح متون دینی ما،زنان درانقلاب جهانی حضرت مهدی(عج)ازجایگاه خاص ونقش بسزایی برخوردارنــ-د.چنانکه امام باقر(ع)میفرماید"ویجی والله ثلاثماه وبضعه عشررجلافیهم خمسون امرا"۱۴اسلام علاوه براین حق مدیریت واداره جامعه رانیزدرکنارمردان به زنان داده واکتساب چنین جایگاهی رامنوط به کســـب توانایی افراد،فارغ ازجنسیت ایشان ساخته است .البته دراین مسیر،ازمقتضیات وظرافت هاوتناسبات زنان غافل نمانده است.بنابراین درخصوص تعیین حدود ولایی ووراثتی وقضائی زنان که اخیرادستمایه جدل آفرینان کم خرد ومخاطبان ضعیف النفس شده، بایدبه همین مقتضیات وحکمت نهفته درآن ونیزتدبیرالهی حاکم برطبیعت وتقسیم کاروتعیین حدودوظرفیتهای افرادبررسی کردواز پیش داوریهاو قضاوت هــــای جاهلانه دراین خصوص،پرهیز کرد.
مساله دیگرپیرامون زنان،موضوع حق ازدواج وانتخاب همسراست که اسلام به آن تحت عنوان تکامـل وسنت حسنه،تقدس بخشیده وباتعیین حقوق وحدودوجایگاه شایسته برای زنان درخانواده،آنها راازسوءاستفاده مردان هوسران نجات بخشیده است.واین همان چیزی است که اخیرا برخی دگرانــــدیشان وروشنفکران غرب زده باشیوه های مختلف وباژست حق بجانبی وشعارطرفداری ازحقوق زنان، بدنبال القاء شک وشبهه درآن باطرح فمینیسم و...برای ریشه کنی امرمقدس ازدواج وایجادسستی دررکـــــن رکین خانواده اند.خداوند متعال می فرمایید؛ وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ؛۱۵وازنشانه های قدرت الهی این است کـــــه برای شماازجنس خودتان،جفتی بیافریدتادربرابراوآرامش یابیدوباهم انس گیرید ومیان شما رافت ومهربانی برقرارفرمودهمانادراین امربرای مردم باخرد،علم وحکمت حق آشکاراست. خداوندعالم،حقوق وتکالیف خاصه ای به زنان درخانه وجامعه بخشیده که برخی ازآنهامثل تربیت فرزندازتکالیـــف مردان هم سنگین ترووالاتراست .این یک تکلیف تحمیلی نیست بلکه حق الهی است که به تناسب روح وطبع واحساس خدادادی به زن عطا شده واین رابایدازدریچه تفضل نگریست نه ترحم.شهیدمطهری(ره)دراین باره می گوید:{به هرحال،تفاوتهای زن ومرد،تناسب است نه نقص وکمال.قانون خلقت خواسته است بااین تفاوتها،تناسب بیشتری میان زن ومردکه قطعابرای زندگـــی مشترک ساخته شده اندومجردزیستن انحراف ازقانون خلقت است ،به وجودبیاورد.}۱۶عـــلاوه براین خداوندبرمردان درقبال زنان،تکلیف ایجادکردوباحق مهروحراست ازحریم آنهــا به زنان،کرامت بخشید.به فرموده قرآن، مردان حاکم برزنان نیستندبلکه قائم ومتکمل ازوجودایشانــــند." الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ..."۱۷مردان رابرزنان حق نگهبانی است بواسطه آن برتری که خدابعضی رابربعضی مقررداشته وهم بواسطه آن که مردان ازمال خودبایدبه زنان، نفقه بدهندپس زنان شایسته ومطیع درغیبت مردان،حافظ حقوق شوهران باشندوآنچه راکه خدابه حفظ آن امرفرموده نگهدارندو....یادرخصوص پرداخت مهریه فرموده است"وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً.."۱۸یعنی مهریه زنان رایکجا بدهیدنه ذره ذره که درمقابل شان وجایگاه حقوقی آنها درخانواده سزاوارنیست.ونیز فرمود: وَعلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ"۱۹یعنی مخارج زنان رابی دغدغه ومنت بپردازید. متاسفانه شبهه افکنان بی خرداخیرابه منظورایجادانحراف درطرح مباحث منقول ومعقول دین برای بــه بیراهه کشاندن افکارمخاطبین خودسرانه بسراغ ظاهرآیات قرآن رفته،باتفسیربه رایخود، مفهوم والای آن راوارونه وحتی درضدیت با زن جلوه میدهندکه آیه مذکور یکی ازهمان آیات موردبحث ااست .آنهانمی دانند که خداوندقیم بودن مردرانه تنهابه معنی حاکم بودن اوبرزن نمیداند، بلکه براودرقبال زنان ایجاد تکلیف میکندودرواقع به آنهاکرامت می بخشدودرست برهمین مبنایعنی احقاق حقوق زنان است که سوره ای بزرگ ازقرآنش رابه آنهااختصاص می دهدونیزدرآیات مختلفی ازجمله سوره توبه آیه ۷۲،احزاب آیه ۳۵،فتح آیه۵و۶،حدیدآیات۱۲و۱۳،یس آیه ۵۶ و..به تبیین حقوق ایشان می پردازد.
بنابراین اگراروپادراوایل قرن ۲۰به فکرحقوق زن افتاد،اسلام ۱۴قرن پیش برحقوق وجایگاه زنان صحه گذاشت.شهید مطهری،درمقام نتیجه گیری،دربیان این حقیقت میگوید{اسلام بزرگترین خدمتهارانسبت به جنس زن انجام داد.خدمت اسلام به زن تنهادرناحیه سلب اختیارداری مطلق پدران نبودبه طورکلی به اوحریت داد،شخصیت داد،استقلال فکرونظرداد،حقوق طبیعی اورابه رسمیت شناخــت،گامی که اسلام درطریق حقوق زن برداشت،باآنچه درمغرب زمین میگذردودیگران ازآنهاتقلید میکنند،دوتفاوت اساسی دارد،اول ازناحیه روانشناسی زن ومرد،اسلام دراین زمینه اعجازکرده است...تفاوت دوم دراین است که اسلام درعین آنکه زنان رابه حقوق انسانیشان آشناکرد،هرگز آنان رابه تمـــــــــردوعصیان نسبت به مردوانداشت.}۲۰ شهیدمطهری همچنین می افزاید:
{یکی ازمسلمات دین اسلام این است که مردحقی به مال زن وکارزن نداردونمی تواندبه اوفرمان دهد که برای من فلان کاررا بکن ونه اگر زن کاری کرد که به موجب آن ثروتی به اوتعلق می گیرد،مردحق داردکه بدون رضای زن در آن ثروت تصرف کند وازاین جهت مرد وزن وضع مساوی دارند.}۲۱

حجت الاسلام سیدمحمدابراهیم حسنی کارشناس معاونت پژوهشی وآموزشی
منابع:
۱-سوره اسراء آیه۳۱
۲-.....تکویرآیه۸و۹
۳-....انعام آیه۱۵۱
۴-....نساءآیه۲۲
۵-....مؤمنون آیه۱۴
۶-.....حجرات آیه۱۳
۷-برگرفته ازمقدمه کتاب؛نظام حقوقی زن دراسلام اثرشهیدمهطری
۸-سوره نساء آیه۳۲
۹-.......نساء آیه۷
۱۰-.....نساءآیه ۱۹
۱۱-؛نظام حقوقی زن دراسلام؛ص۲۲۱
۱۲-سوره ممتحنه آیه۱۲
۱۳-الحیاه –حکیمی ج۱ص۷۰
۱۴-تفسیرعیاشی ج۱ ص۶۵
۱۵-سوره روم آیه۲۱
۱۶-نظام حقوقی......ص۱۶۱
۱۷-سوره نساء آیه۳۴
۱۸-......نساءآیه ۴
۱۹-.....بقره آیه ۲۳۳
۲۰-نظام حقوقی .....ص۷۵و۷۶
۲۱-................ص۱۹۲

منبع : پژوهه دین