معالجه قطع نخاع را روی یک میمون آغاز کرده ایم

شاید «رویانا» تنها بره یی باشد که با سلام و صلوات دانشمندان و محققان ایرانی به دنیا آمد. انعکاس موفقیت دانشمندان ما در رسانه های جهان به همگان نشان داد که با وجود اینکه به گفته محققان تنها دو درصد احتمال موفقیت پروژه شبیه سازی وجود دارد اما «دالی» تنها بره شبیه سازی شده در جهان نیست و ایران هم از این نظر به پیشرفت های خوبی نائل شده است.
فعالیت های پژوهشکده رویان، به عنوان مسوول اجرایی این پروژه تنها به شبیه سازی محدود نمی شود بلکه این پژوهشکده در زمینه درمان نازایی در کشور نیز به موفقیت های جالب توجهی دست پیدا کرده است. چه بسیار زوج هایی که با ناامیدی از فرزنددارشدن به این پژوهشکده مراجعه کرده اند و به نتیجه مطلوب رسیده اند. پروژه شبیه سازی بهانه یی شد تا ما به سراغ رئیس این پژوهشکده «دکتر حمید گورابی» برویم و در خصوص فعالیت های پژوهشکده از آغاز تاکنون به گفت وگو بنشینیم.
● اصلاً «رویان» به چه معناست؟
▪ رویان نامی فارسی است به معنای جنین.
● موسسه رویان در چه سالی تاسیس شد و چه اهدافی را مدنظر داشت؟
▪ این موسسه در سال ۱۳۶۹ تاسیس شد که ابتدا صرفاً به منظور درمان نازایی با استفاده از روش های پیشرفته خاص تشکیل شد. به دنبال برگزاری کنگره یی در مورد باروری در کشور که مسوولیت اجرایی آن با جهاد دانشگاهی بود این طرح در ذهن اعضای جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران جرقه زد.
البته ایده اولیه طرح با دکتر مهدی پور اردبیلی بود که در آن کنگره مطرح کردند. در نهایت مسوولیت راه اندازی موسسه به مرحوم دکتر کاظمی سپرده شد. هدف اولیه موسسه جنبه درمانی داشت چرا که در آن زمان بیماران بسیاری برای درمان نازایی به خارج از کشور می رفتند و برای این منظور ارز زیادی را از کشور خارج می کردند. با گذشت زمان ما به این نتیجه رسیدیم که صرفاً با درمان نمی توان کار ارزشمندی برای جامعه انجام داد. درمان وقتی موثر است که با علم روز پیشرفت کند، به همین دلیل وارد حیطه تحقیقات شدیم.
● از چه روش هایی برای درمان نازایی بیماران استفاده می کنید؟
▪ یکی از روش ها که از زمان تشکیل موسسه برای درمان ناباروری مورد استفاده قرار می گیرد موسوم به IVF است که در این روش برای تشکیل جنین در آزمایشگاه، تخمک و اسپرم را در مجاورت یکدیگر قرار می دهند تا از لقاح این دو سلول تخم تشکیل شود که در نهایت با تزریق آن به رحم مادر، جنین تشکیل خواهد شد. البته اگر تعداد اسپرم کم باشد یا قدرت نفوذ به درون تخمک را نداشته باشد، باید از روش به اصطلاح میکرو اینجکشن (ICSI) استفاده شود که اسپرم با سوزن مخصوص به سیتوپلاسم تخمک تزریق می شود.
پس از این دو روش، روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی جنین (PGd) را راه اندازی کردیم. بدین مفهوم که وقتی جنین تشکیل می شود پس از روز سوم با انجام تقسیماتی به مرحله ۸ سلولی می رسد که در این مرحله می توان دیواره جنین را با لیزر سوراخ و یک سلول از این ۸ سلول را خارج کرد و به لحاظ ژنتیکی مورد آزمایش قرار داد. مثلاً تعداد کروموزوم ها در این روش چک می شود و طبیعی یا غیرطبیعی بودن آن تشخیص داده می شود.
● پس با این وجود می توان عقب ماندگی ذهنی نوزادان را در این مرحله تشخیص داد.
▪ بله، در این روش اگر عقب ماندگی جنین از نوع تعداد غیرطبیعی کروموزوم ها باشد مثل «مونگولی داون» می توان در این مرحله آن را تشخیص داد و از به دنیا آمدن نوزاد عقب مانده ذهنی جلوگیری کرد. در مجموع این روش برای بیمارانی است که سه بار از دیگر روش ها مثل IVF یا میکرواینجکشن استفاده کرده اند و نتیجه یی نگرفته اند.
● ظاهراً روش های دیگری هم برای درمان نازایی وجود دارد که در بعضی از مراکز درمانی کشور کاربرد دارد. چرا از آن روش ها استفاده نمی کنید؟
▪ این مراکز همین روش ها را با استفاده از عمل جراحی و ایجاد سوراخی در داخل لوله رحم انجام می دهند که اصطلاحاً به آن «zift» می گویند. ما چون در انتقال عادی جنین (IVF) موفق هستیم لزومی ندارد که از این روش ها استفاده کنیم. از نظر پزشکی این یک کار تهاجمی محسوب می شود و ما ترجیح می دهیم غیرتهاجمی عمل کنیم.
● برای بیماری که فاقد تخمک یا اسپرم باشد هم راهی برای فرزنددار شدن وجود دارد؟
▪ اگر برای بیماری جنین تشکیل شده باشد احتمال اینکه در سه بار مراجعه به ما نتیجه بگیرد بسیار بالاست، مگر اینکه فاقد تخمک یا اسپرم باشد که در این صورت می تواند از جنین اهدایی استفاده کند. بدین معنی که یا از جنین های اضافی فریز شده استفاده می کنند یا زن و شوهری را معرفی کنند که از آنان تخمک و اسپرم دریافت می شود و پس از تشکیل جنین به فرد بیمار تزریق می شود.
● این مورد منع قانونی یا مشکل شرعی ندارد؟
▪ خیر، چندی پیش از طریق مجلس قانون اهدای جنین به تصویب رسید. بنابراین زوج نابارور با مراجعه به دادگاه می توانند درخواست استفاده از روش اهدای جنین کنند. دادگاه خانواده نیز وقتی از عدم باروری زوجین اطمینان حاصل کرد مجوز مراجعه به مراکز درمانی برای استفاده از این روش را به آنان خواهد داد.
● آیا از این روش های درمانی آماری نیز در دست دارید؟
▪ آخرین آمار ما مربوط به مهرماه امسال است که ۲۴۲ بیمار برای روش میکرو اینجکشن داشتیم. حاملگی ۸۵ نفر از آنان با سونوگرافی قطعی شده و ۱۰ نفر نیز مشکوک به حاملگی هستند. با احتساب این ۱۰ نفر میزان موفقیت ما به ۳۹ درصد می رسد ولی به طور کلی آمار موفقیت سالانه ما حداقل بین ۳۰ تا ۳۵ درصد است.
● کشور ما از لحاظ درمان نازایی در دنیا دارای چه جایگاهی است؟
▪ ما به لحاظ تعداد سیکل های درمانی که انجام می دهیم بسیار بالاتر از مراکز اروپایی قرار داریم و به لحاظ موفقیت هم اگر بالاتر نباشیم مطمئناً پایین تر نیستیم.
● پس از نازایی به بحث شبیه سازی می رسیم. اجازه دهید با این سوال شروع کنیم که پروژه شبیه سازی از چه زمانی مطرح شد و چگونه به مرحله اجرا درآمد؟
▪ در سال ۱۳۷۹ طرح شبیه سازی از سوی مرحوم دکتر کاظمی و با مسوولیت خود ایشان به دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی برای اخذ بودجه های لازم ارسال شد که شامل سه پروژه بود؛ ۱- تولید سلول های بنیادی جنینی، ۲- بالغ کردن تخمک های نابالغ، ۳- خارج کردن هسته از تخمک و جایگزینی هسته سلول بالغ داخل تخمک.
در سال ۱۳۸۲ سلول های بنیادی موشی را تولید کردیم و متعاقب آن سلول های بنیادی انسانی تولید شد که مردم در جریان موفقیت های آن هستند. پس از آن ما گروه سلول های بنیادی را تشکیل دادیم که تحقیقات مناسبی را در زمینه سلول های بنیادی انجام می دهند و به موفقیت های خوبی نائل شده اند. دو پروژه دیگر در زمینه بالغ کردن تخمک های نابالغ است که با موفقیت در مورد گوسفند و گاو انجام شد و در محیط آزمایشگاهی توانستیم تخمک ها را به وضعیتی مناسب برای ادامه تحقیقات برسانیم.
● در مورد پروژه شبیه سازی چقدر زمان صرف شد تا به نتیجه برسید؟
▪ فازهای آخر پروژه از سال ۸۳ آغاز شد که در سال ۸۴ ما اولین حاملگی گاو را به روش شبیه سازی داشتیم اما متاسفانه سقط شد، ضمن اینکه قبل از «رویانا» بره یی دیگر هم به دنیا آمد که تلف شد.
● چه میزان بودجه برای این پروژه صرف شد؟
▪ ترجیح می دهم وارد این قضیه نشوم. در واقع نیازی نمی بینم که این مساله در رسانه ها منعکس شود.
● یعنی در جریان کار با مشکلات مالی مواجه نشدید؟
▪ اتفاقاً چرا، ابتدا آزمایشات مان را روی موش انجام می دادیم زیرا موش به نسبت گاو و گوسفند هزینه کمتری در برداشت. سپس پروژه گاو را در دست گرفتیم که آن هم به دلیل صرف هزینه بسیار متوقف شد و در نهایت آزمایشات ما روی گوسفند متمرکز شد.
● شاید برای بسیاری از مردم ما جالب باشد که بدانند شبیه سازی به چه شکلی انجام می شود، بنابراین خوب است که سیر شبیه سازی را به زبان ساده بیان کنید.
▪ ببینید در جنس مونث تخمک ها در زمان جنینی به تعداد مشخصی ایجاد می شود و تا یک مرحله خاصی تقسیمات آن ادامه می یابد. از زمان تولد نوزاد تا زمان بلوغ تولید تخمک متوقف می شود. بعد از بلوغ هر ماه یک تخمک آزاد می شود. ما در روش شبیه سازی روی تخمدان گوسفند کار کردیم ولی تخمک ها نابالغ بودند و باید پروسه یی را طی می کردند که از نابالغ به بالغ تبدیل شوند و پتانسیل باروری پیدا کنند. به همین دلیل مراحل آزمایشگاهی خاصی با استفاده از محیط های کشت خاص به همراه عوامل بلوغ تخمک طی می شود. اگر این مرحله با موفقیت انجام شود وارد مرحله دوم می شویم و برای شبیه سازی هسته را از داخل تخمک خارج می کنیم و هسته سلول های بالغی را که ایجاد کردیم جایگزین آن می کنیم.
در این مرحله بعضی از ژن های هسته سلول بالغ خاموش می شود که اصطلاحاً باید «دوباره برنامه ریزی» شود. این کار با دو روش عوامل شیمیایی یا پالس های الکتریکی انجام می شود و اگر این عملیات به درستی انجام شود می توانیم بگوییم که جنین شکل گرفته و مثل یک جنین واقعی شروع به رشد می کند.
● چه تفاوتی بین جنین شبیه سازی شده و جنین واقعی وجود دارد؟
▪ تفاوت روش شبیه سازی با تولید مثل جنسی این است که در روش شبیه سازی، اسپرم وجود ندارد و خصوصیات ژنتیکی مربوط به سلول بالغی است که به تخمک منتقل شده و جنین دقیقاً مانند موجودی می شود که هسته سلول نابالغ از آن دریافت شده، حتی تفاوتی در جنسیت و خصوصیاتش نیز مشاهده نمی شود.
زمانی که بحث شبیه سازی در جهان داغ بود ما به عنوان یک کشور اسلامی با آن مخالفت کردیم و حتی شبیه سازی را محکوم کردیم ولی در عین مخالفتمان تحقیقات را متوقف نکردیم چرا که این پروژه پس از سال ها تحقیق و صرف هزینه و انرژی به ثمر نشست.
تا آنجایی که من می دانم شبیه سازی انسانی در دنیا محکوم شد و در مورد شبیه سازی درمانی و غیرانسانی مخالفت چندانی نبود و ما هم روی پروژه شبیه سازی حیوانات مشغول تحقیق و پژوهش بودیم.● اروپاییان نیز ابتدا که «دالی» را خلق کردند صحبتی از انسان نبود.
▪ شبیه سازی انسانی به نظر ما اخلاقی نیست زیرا به لحاظ روش کار در مورد جنین هایی که به این شکل تولید می شوند مسائل و مشکلات بسیاری مطرح است. یکی از این موارد سقط جنین است. ضمن اینکه اگر این مرحله را طی کنند و به دنیا بیایند ممکن است با اختلالات خاصی مواجه باشند. میزان موفقیت در این روش بسیار پایین است و به احتمال زیاد منجر به ناقص الخلقه شدن موجود خواهد شد بنابراین به هیچ وجه اخلاقی نیست که ما در مورد انسان این کار را انجام دهیم.
● مجوز شبیه سازی برای شما از چه طریقی صادر شد؟
▪ در سال ۱۳۸۲ مرحوم دکتر کاظمی به منظور کسب اجازه استفاده از روش های شبیه سازی گزارشی را برای مقام معظم رهبری فرستادند و ایشان هم اجازه استفاده از روش های شبیه سازی را صرفاً برای ساخت قطعات یدکی انسان صادر کردند نه برای اینکه انسان تولید شود.
● ساخت قطعات یدکی بدن انسان با استفاده از چه روشی انجام می شود؟
▪ البته این مساله یی که گفتم در حال حاضر انجام نمی شود و اینکه ما سلول های بنیادی جنینی را از سلول های خاص تمایز دهیم و سپس آن را به انسان پیوند بزنیم نه تنها در کشور ما بلکه در هیچ کجای دنیا انجام نمی شود ولی تحقیقات درباره این مساله همچنان ادامه دارد.
● پس در حال حاضر از سلول های بنیادی جنینی چه استفاده یی می شود؟
▪ سلول های بنیادی جنینی سلول های پرتوانی هستند که هم می توانند به سلول های شبیه به خودشان تبدیل شوند و هم از سلول های دیگر تمایز پیدا کنند. روشی که ما اکنون انجام می دهیم این است که سلول های بنیادی جنینی را به سلول های کبدی یا قلبی و یا سلول های عصبی تمایز می دهیم ولی در حال حاضر نمی توان آن را به بدن انسان پیوند زد.
● گویا در مورد پوست هم محققان شما کارهایی انجام داده اند.
▪ بله، در مرکز اصفهان روی پوست و غضروف با استفاده از سلول های بنیادی جنینی در حال انجام تحقیقات هستیم.
● برای پیوند سلول های بنیادی جنینی به یکی از اعضای بدن انسان با چه مشکلاتی مواجه هستید؟
▪ یکی از مشکلات ما این است که اگر سلول های بنیادی جنینی به سلول های دیگر تمایز داده شود ممکن است سیستم ایمنی آن شخص پیوند را دفع کند و دیگر اینکه در تمایز سلول های بنیادی جنین به سلول های دیگر حتی اگر درصد کمی از این سلول ها به سلول های دیگر تمایز پیدا کنند، باعث ایجاد تومور در شخص خواهد شد. بنابراین باید قبل از پیوند زدن آن، از خلوص آنها به شکل صددرصد مطمئن شد.
● آیا راهکارهایی برای حل مشکل پیوند وجود دارد یا هنوز به نتایجی نرسیده اید؟
▪ راه سازگاری سلول های بنیادی جنینی با سیستم ایمنی بدن بیمار این است که فناوری تولید جنین های شبیه سازی شده را با فناوری سلول های بنیادی تلفیق کنیم تا به این ترتیب بتوانیم سلول های بنیادی جنینی خاص هر بیمار را تولید کنیم. در این راه می توانیم سلول های بنیادی جنینی را مثلاً به کبد بیمار پیوند بزنیم و این سلول ها پس از تکثیر فعالیت دوباره کبد را باز گردانند که این البته چشم انداز آینده این کار است.
● آیا تا به حال کسی در جهان موفق به انجام این کار شده است؟
▪ چندی پیش در جهان مطرح شد که دانشمند کره یی این کار را انجام داده ولی در نهایت اعلام شد که این خبر صحت نداشته است.
● در حال حاضر برای پیوند سلول های بنیادی جنینی در چه مرحله یی قرار دارید؟
▪ ما در پژوهشکده کمیته اخلاق پزشکی داریم که این قضیه هم باید در این کمیته مطرح شود و موافقت ها جلب شود و هم مساله قانونی و شرعی آن حل شود. مشکل ما بیشتر در خصوص اخلاق پژوهشی است. چرا که برای استفاده از این روش نیاز به تخمک انسانی داریم و برای این مساله سه روش پیش رو داریم؛ اول اینکه از تخمک های بیمار استفاده کنیم ولی به دلیل اینکه هر یک از تخمک های بیمار پتانسیل تبدیل به جنین را دارند ما نمی توانیم برای پژوهش از آنها استفاده کنیم. دومین راه استفاده از تخمک اهدایی است که خود فرد داوطلب اهدای آن می شود یا باید از فردی خریداری شود که این مساله نیز در حال بررسی است.
راه سوم نیز این است که تخمک را از روی جسد شخصی برداریم که این مساله نیز مستلزم کسب مجوز خاص شرعی است. دوستان ما در حال نگارش این طرح ها هستند که پس از حل و فصل مسائل اخلاقی به مرحله اجرا درآید.
● چندی پیش اعلام شد که این پژوهشکده بانک خصوصی را تشکیل داده که در آن خون بند ناف نوزادان نگهداری می شود و در سال های آتی برای فرد کاربردهای بسیاری دارد. این پروژه در حال حاضر در چه مرحله یی قرار دارد؟
▪ یکی از فعالیت های پژوهشکده تشکیل بانک خون از سلول های بنیادی بند ناف نوزادان است که در واقع ما خون بند ناف نوزادان را هنگام تولد جمع آوری می کنیم و اگر والدین نوزاد علاقه مند باشند این خون طی پروسه یی فریز و نگهداری می شود تا در سال های آینده خود نوزاد یا بستگان درجه اول او از لحاظ خون با شخص گیرنده تطابق داشته باشند از این سلول ها برای درمان بیماری های لاعلاج مانند سرطان خون استفاده کنند.
● هزینه یی که والدین نوزاد باید برای نگهداری سلول های بند ناف پرداخت کنند، چه میزان است؟
▪ در حال حاضر برای جمع آوری و نگهداری خون به مدت یک سال ۴۰۰ هزار تومان دریافت می شود ضمن اینکه باید هر ساله ۱۰۰ هزار تومان نیز برای تمدید نگهداری پرداخت کنند.
● اگر والدین نوزاد پس از چند سال هزینه نگهداری این سلول های خونی را پرداخت نکنند، چه اتفاقی می افتد؟
▪ در صورت عدم پرداخت هزینه نگهداری از سوی شخص، این سلول های خونی با انجام آزمایشات خاصی به بخش عمومی منتقل می شود تا در صورت نیاز افراد، به آنان فروخته شود.
● به بخش عمومی اشاره کردید. در حال حاضر در دنیا بانک عمومی خون تشکیل شده ولی در کشور ما هنوز این اتفاق نیفتاده است، چرا؟
▪ بله. بانک عمومی خون در دنیا وجود دارد و خیلی از کشورها حتی کشورهای همسایه ما نظیر ترکیه در این زمینه پیشرفت خوبی کرده اند. طرح تشکیل بانک عمومی خون در کشور ما از سوی مرحوم دکتر کاظمی ارائه شد. ما به وزارت بهداشت پیشنهاد دادیم که می توانیم بدون دریافت هزینه از والدین، خون بند ناف نوزادشان را نگهداری کنیم و با مشخص کردن فاکتورهای خاص آن (HLA) برای بیماری که HLA مطابق با فرد موردنظر داشته باشد استفاده کنیم. اما در حال حاضر هنوز مشخص نیست که این بانک عمومی را چه نهادی باید تشکیل دهد.
وزارت بهداشت در خصوص واگذاری این پروژه به سازمان انتقال خون یا سایر نهادها، هنوز تصمیم خاصی نگرفته است ولی به نظر ما هر موسسه و نهادی که دارای فعالیت های پژوهشی و علمی در این زمینه است می تواند مسوولیت این پروژه را البته با نظارت وزارت بهداشت به عهده گیرد. ضمن اینکه ما نژادهای خاصی در کشورمان داریم و به نمونه های خاص خودمان نیاز داریم بنابراین مسوولان وزارت بهداشت باید هر چه سریع تر راجع به این قضیه تصمیم گیری کنند تا به زودی بانک خون عمومی در کشور راه اندازی شود.
● فرض کنیم من نوعی طرح تحقیقی تهیه کرده ام برای پذیرش آن از سوی شما باید چه مراحلی را طی کنم و شما چه فاکتورهایی را در این زمینه رعایت می کنید؟
▪ ما در پژوهشکده رویان پروسه خاصی را داریم بدین صورت که اگر شخصی ایده یی داشته باشد به صورت دست نوشته خاصی ارائه می کند. این نوشته در گروه های پژوهشی ما که شامل ۶ گروه است مطرح می شود و مورد بررسی قرار می گیرد. اگر در راستای برنامه هایمان بود به شورای علمی که بالاترین مرجع در این خصوص است ارجاع داده می شود. در صورت تصویب شورای علمی، طبق روال خاصی این طرح به مرحله اجرا گذاشته می شود. ما به ایده های خوبی که خارج از پژوهشکده باشد خوشامد می گوییم.
● چه طرح های جدیدی را در دست اقدام دارید و برنامه های آینده تان چیست؟
▪ در یکی از بیمارستان های تهران که در زمینه مغز و اعصاب کار می کند و شاید درست نباشد نامش را ذکر کنم قرار است تحقیقات خاصی را روی میمون برای معالجه قطع نخاع انجام دهیم که مقدمات کار انجام شد و چند روز پیش کار را آغاز کردیم. طرح جدیدی نیز داریم که ادامه طرح شبیه سازی است ولی نه به شکل تولید مثل پستانداران. بلکه به شکل شبیه سازی درمانی و تولید حیوانات ترنس ژنیک. در این حیوانات از نظر ژنتیکی دستکاری هایی انجام می شود که می تواند برای انسان جنبه درمانی داشته باشد، به عنوان مثال می توان انسولین موجود در شیر گاو یا گوسفند ترنس ژنیک را استخراج و برای انسان استفاده کرد.

سمیه ایزدی