انقلاب اینترنتی و تحول در بنیان های اقتصادی

از نیمه دوم قرن بیستم جهان وارد عصر تازه ای شد و پایان عمر عصر صنعتی آغاز شد. تحولات پرشتاب علمی _ فناوری، موتور محرك این تحول بوده است. نخست با ورود كامپیوتر به بازار و سپس با تحول در حوزه اطلاعات و ارتباطات، كامپیوترها به كمك فناوری های ارتباطی از جمله تلفن به هم وصل شدند و قابلیت های این دو فناوری با توانمندی های فناوری تلویزیون تركیب شد و باعث پیدایش شبكه جهانی اطلاعات و ارتباطات اینترنت گردید. بخشی از جهان به دلایل بسیار توانسته است با ایجاد زیرساخت ها، بنیان ها و ظرفیت های لازم در زمینه علم و فناوری به طور مستمر پیشرفت كند، به گونه ای كه سهم عمده را در بازارهای تولید و مصرف فناوری پیشرفته به خود اختصاص داده و در ضمن از توانایی بالایی برای جذب این پیشرفت ها در حل مسائل و توسعه قابلیت ها و ظرفیت سازی برخوردار شده است. در نتیجه سریع تر و بهتر ثروت تولید می كند و دانایی های پیشرفته را در خدمت تولید ثروت به كار گرفته است. به عكس باقی مانده جهان نه از بازارهای خلق علم و فناوری سهمی دارد و نه توانایی آن را دارد كه دانایی های موجود پیشرفته دیگران را جذب كند و از آن برای حل مسائل و توسعه قابلیت های خود بهره بگیرد.در طول دهه ۱۹۹۰ سه رویداد پی درپی منجر به تشویق سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات شد: حذف مقررات دست و پاگیر در بخش مخابرات در سال ۱۹۹۶ مشكل «Year۲K» در ۱۹۹۹-۱۹۹۸ و رونق شركت های «دات كام» در ۲۰۰۰-۱۹۹۹. افزایش سرمایه گذاری در بخش فناوری اطلاعات منجر به افزایش شدید قیمت سهام این شركت ها شد.بسیاری از اقتصاددانان افزایش رشد بهره وری در اواخر دهه ۱۹۹۰ را معلول سرمایه گذاری در IT در طول نیمه اول آن دهه دانسته اند. اگر این بحث درست باشد، خبر بسیار خوبی است زیرا بدین معنا است كه ما در حال برداشت منافع سرمایه گذاری شده در IT در سال های اخیر هستیم.رونق اینترنت را در اواخر دهه ۱۹۹۰ می توان نمونه ای از «نوآوری تركیبی» دانست. فناوری ها با هم تركیب می شوند و اجزایی را به وجود می آورند كه می توانند با هم تركیب شده و مجموعه ای از محصولات جدید را به وجود آورند. ورود این اجزا منجر به رونق فناوری می شود.تلاش به منظور گسترش لوازم قابل تبدیل در اوایل قرن ۱۹ مثال خوبی برای انقلاب فناوری حاصل از نوآوری تركیبی است. استانداردسازی طرح دنده ها، قرقره ها، زنجیرها، چرخ دنده ها و دیگر ابزار مكانیكی منجر به پیشرفت به اصطلاح «سیستم تولید آمریكایی» شد كه ابتدا در كارخانه های اسلحه سازی نیوانگلند شروع شد اما نهایتاً به صنعت پررونق لوازم خانگی انجامید. یك قرن بعد پیشرفت موتور بنزینی منجر به موج دیگری از نوآوری تركیبی شد كه در بسیاری از دستگاه ها از موتورسیكلت گرفته تا اتومبیل و هواپیما به كار رفت. پایه اینترنت یعنی سرویس گرهایی كه اطلاعات را منتقل می كنند و كامپیوترهایی كه افراد برای دستیابی به اطلاعات از آن استفاده می كنند، همگی توسط ریزپردازنده ها فعال می شوند. اما نقطه تفاوت تحول اخیر با تمام انقلاب های فناوری این است كه تمام انقلاب های قبلی سال ها یا حتی دهه ها به طول انجامید و این مسئله در مورد انقلاب فناوری اطلاعات صادق نیست. به طوری كه دهه ها طول كشید تا موتورهای بنزینی پیشرفت كردند. ۳۰ سال طول كشید تا صنعت میكروالكترونیك موقعیت فعلی اش را یافت. اما انقلاب اینترنت تنها چند سال به طول انجامید.اجزای انقلاب اینترنتی دستگاه های فیزیكی نبودند بلكه در عوض «بیت ها» بودند. آنها ایده، مشخصات استاندارد، پروتكل، زبان های برنامه نویسی و نرم افزارها بودند. برای اجزایی چنین غیر مادی، تاخیری در تولید یا حمل و نقل و مشكلات انبارداری وجود نداشت. برخلاف دنده ها و قرقره ها، HTML هرگز مستهلك و تمام نمی شود! یك نرم افزار جدید را می توان ظرف چند ثانیه به اقصی نقاط جهان فرستاد و نوآوران نیز در همه جا می توانند این نرم افزار را تركیب نموده و كاربردها و نرم افزارهای جدید دیگری را تولید نمایند.صفحات وب، اتاق های صحبت (chat room)، تصاویر قابل كلیك كردن، نامه وب، فایل های MP۳، حراج ها و معاملات بر خط (on line) و غیره از این قبیل هستند. نكته مهم این است كه تمام اینها از چند ابزار و پروتكل اصلی به وجود می آیند كه عمدتاً به دلیل نتیجه نوآوری تركیبی «اینترنت» هستند. دقیقاً مثل چرخ خیاطی كه نتیجه نوآوری تركیبی بود كه به واسطه لوازم قابل تبدیل در اواخر قرن هجدهم در صنعت مهمات سازی اختراع شد.از آنجایی كه اینترنت فاقد هرگونه قید فیزیكی است، تعجبی ندارد كه با چنین سرعتی گسترش یابد. هرچه ابزارها بهتر و قوی تر شوند، در برخی زمینه ها سرعت نوآوری افزایش خواهد یافت. زیرا جمعیت بیشتری قادر به ایجاد برنامه های كاربردی بر خط ساده تر و سریع تری خواهد شد.با توجه به مطالب فوق هدف این مقاله بررسی ویژگی های فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقایسه با سایر انقلاب های فناوری، نحوه كاركرد این فناوری بر عملكرد اقتصاد، بررسی جایگاه ایران در سطح بین المللی از نظر زیرساخت اطلاعاتی و نهایتاً محدودیت ها و نقاط قوت زیرساخت این فناوری در ایران است.
• كاركرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایندهای اقتصادی
به طور كلی فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا تاثیر می گذارد. در طرف تقاضا از طریق تابع مطلوبیت بر رفتار اقتصادی مصرف كننده تاثیر می گذارد و در طرف عرضه بر رفتار تولیدكننده موثر است. در این ساختار اقتصادی جدید كالاهای دیجیتالی همانند ساختار سنتی در طرف عرضه و تولید اقتصاد به رشد اقتصادی كمك می كنند و به همان خوبی نیز این كالاها به طور مستقیم به مطلوبیت مصرف كننده و طرف تقاضا نیز كمك می كنند.عقاید و ایده ها، دارایی های فكری هستند كه جذب حمایت های اجتماعی و اقتصادی می شوند. ایده ها به راحتی قابل خرید و فروش در بازار نیستند؛ چرا كه بعد از ابراز یك ایده امكان بازپس گیری آن در جامعه از مصرف كننده و دیگران وجود ندارد و نمی توان كنترل درآمدی بر ایده های انتشار یافته داشت: كپی ایده ها برای بازتولید ارزان است. در یك بازار آزاد سریعاً هزینه نهایی بازتولید آن به سمت صفر میل می كند.در اقتصاد جدید آنچه با ارزش است موضوع زنجیره های اطلاعاتی اقتصاد است. اما این زنجیره های اطلاعاتی برای اتصال به سایر فرایند های اطلاعاتی طولانی نیستند. مصرف كننده و استفاده كننده نهایی به طور مستقیم به خاطر اثرات متقابل با نمونه هایی از نرم افزار های كامپیوتری و بهره مند شدن از ابزار های دیجیتالی و یا اطلاعات مشاوره ای، بهداشتی و مالی در وب با استفاده از زیرساختار های ارتباطات بی سیمی برای مبادلات اقتصادی سروكار دارد. در این اقتصاد ایده ها همیشه از آزمایشگاه ها و تحقیقات دانشگاهی به دست نمی آیند. بنابراین طبق این بحث اقتصاد نوین، كم وزن و بر محور دانش در عمق و ژرفای خود با شكل سنتی اقتصاد دانش محور متفاوت است. در اقتصاد سنتی دانش محور، اثر القایی دانش در بهبود بهره وری در برخی فرایند های صنعتی نمود می كند.در این اقتصاد دانش محور سنتی، حق امتیاز و ماشین آلات، واسطه بین تولید علم و دانش و استفاده كننده بودند كه در اقتصاد نوین دانش محور فاصله بین علم و دانش و مصرف كننده و یا استفاده كاهش پیدا كرده است.در كنار عوامل مكمل كه شامل: سازماندهی و تجربه مدیریتی، سازماندهی بخشی و قانونگذاری، ساختار اقتصادی، سیاست های دولت و سرمایه گذاری در سرمایه انسانی هستند، فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان نهاده در طرف عرضه اقتصاد در كنار سایر نهاده ها به صورت سرمایه وارد می شود و باعث بهبود فرایند تولید از طریق تعمیق سرمایه، پیشرفت فناوری و كیفیت نیروی كار می شود. ستانده آن افزایش ارزش افزوده در سه سطح بنگاه، بخش و كشور است و نهایتاً رشد اقتصادی، رشد بهره وری نیروی كار، سوددهی و رفاه مصرف كننده را به ارمغان می آورد.
* استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی
اسفندیار جهانگرد*