توسعه خوشه های صنعتی

امروزه توسعه از طریق ابداء خوشه ای نقش محوری و بارزی در سیاستهای اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه یافته ایفا می نماید. اگر رویکرد های گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته اند، اینک کسب و کار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه ای، تاکید بر حمایتهای غیر مستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری بمنظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری خوشه ها، دولت و دانشگاه مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد.
هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه ای و محلی ، مبتنی بر قابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می رود، توجه به کسب و کار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف ذیل بحث توسعه خوشه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.
حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، بعنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد.سازمانهای بین المللی همچون UNIDO,ILO و بانک جهانی نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند.
امروزه در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات در حال نقش آفرینی هستند. همچنین در کشورهای در حال توسعه، صنایع کوچک و متوسط عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال زایی و رقابت پذیری صنایع می باشند. این در حالی است که در کشور ما با وجودی که بیش از ۹۰ درصد واحدهای تولیدی در گروه صنایع کوچک و متوسط قرار می گیرند، بدلیل نداشتن استراتژی توسعه مبتنی بر ساختارهای موجود صنعتی و رها کردن واحدهای کوچک تولیدی به حال خود، این بنگاه ها نتوانسته اند سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش افزوده داشته باشند و از کمبود های شدیدی در رنج هستند که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
▪ فقدان مقیاسهای لازم از جنبه های مختلف سرمایه، ‌تولید و بازار
▪ فقدان محیط های مناسب رشد کسب و کار از جنبه های مختلف حقوقی، قانونی و...
▪ فقدان زیر ساختهای نرم افزاری و تشکیلاتی
▪ تولید با فناوریهای کهنه و عدم دسترسی به تکنولوژیهای نوین
▪ فقدان ارتباط منسجم با شبکه های بانکی و مالی کشور
▪ عدم وجود شبکه های همکاری میان بنگاهی
▪ عدم شناخت از بازارهای هدف
خوشه های صنعتی یکی از الگوهای موفق سازماندهی صنایع کوچک و متوسط هستند که کاستیهای صنایع کوچک و متوسط را رفع و مزیتهای مختلف صنایع کوچک، چون انعطاف پذیری و تنوع را تقویت می بخشند. خوشه صنعتی مجموعه ای از بنگاه های تولیدی و خدماتی در یک رشته صنعتی است که با تکیه بر سرمایه های قوام یافته اجتماعی در مناطق مختلف جغرافیایی در کنار نهادهای پشتیبان و از طریق روابط متراکم میان بنگاهی شکل می گیرد.
سازمان صنایع کوچک وشهرکهای صنعتی ایران در راستای یکی از مأموریتهای خود با هدف شناسایی و توسعه خوشه های صنعتی کشور، با ایجاد دفتر خوشه های صنعتی از نیمه دوم سال ۱۳۸۰ محورهای کلی برنامه ملی توسعه خوشه های صنعتی کشور را به صورت زیر تعیین نمود.
● محور های کلی برنامه توسعه خوشه ها
▪ فرهنگ سازی و اطلاع رسانی
نظر به اینکه میزان مطالعات و تجربیات در خصوص توسعه خوشه های صنعتی ، مسبوق به مدت بسیار کمی است، در برنامه های کوتاه مدت توجه خاص به زمینه سازی ، فرهنگ سازی و نشر دانش تئوریک و تجربه به سایر ملل در این زمینه از اولویت خاصی برخوردار است.
ذیل بحث فرهنگ سازی و اطلاع رسانی می توان به انتشار کتب ، مقالات و .. تهیه جزوات و کتب راهنمای عملی آموزش مستقیم دست اندرکاران بخش های دولتی و خصوصی و... پرداخت. بدیهی است این امر می بایست از یکسو نقش کارآفرینان در سطح سیاستگذاری و از سوی دیگر ذینفعان خوشه های صنعتی را دربرگیرد.نیازها و تعریف روشهای فرهنگ سازی و اطلاع رسانی از جمله کارکردهایی است که مورد توجه قرار گرفته است.
▪ تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی
بمنظور ایجاد تصویری جامع از وضعیت خوشه های صنعتی موجود کشور، شناسایی آنها و تعریف حجم فعالیت مورد نیاز که پایه ای برای سیاستگذاری است، تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی ضروری خواهد بود. این نقشه که تعیین کننده توزیع جغرافیایی و مشخصات کلی هر یک از خوشه ها در مناطق مختلف است، در واقع هم تصویری از وضع موجود و هم ابزار برنامه ریزی خواهد بود.
▪ الگوسازی
بمنظور انتقال تجارب کشورها و سازمانها پیشرو و از سوی دیگر تولید دانش و الگوی بومی در زمینه توسعه خوشه های صنعتی ، اجرای پروژه های توسعه خوشه های صنعتی با همکاری سازمانهای بین المللی مثل یونیدو ، کشورهای پیشرو مثل ایتالیا و متخصصان خبره داخلی از برنامه های در دستور کار سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی است.
از فعالیت هایی که ذیل این بخش صورت می گیرد می توان به تهیه چارچوب اجرای پروژه ، شناسایی شخصیت های حقیقی و حقوقی قادر به پیاده سازی پروژه ها، همکاری با سازمانهای بین المللی ، آموزش دست اندرکاران بخش دولتی و خصوصی ، تعریف نظام هدایت و نظارت بر پروژه ها ، ایجاد هماهنگی بین سازمانهای ذیربط و عوامل توسعه خوشه های صنعتی و نهایتا مستندسازی نتایج و تولید دانش اشاره نمود.
مأموریت اصلی سازمان صنایع کوچک در حوزه توسعه خوشه های صنعتی را می توان تمهید و تسهیل توسعه خوشه های صنعتی تعریف نمود. بطور بدیهی بمنظور حرکت در چارچوب این مأموریت ، نیازمند تعریف فرایندهای کاری و نقش های هریک از نقش آفرینان ذیربط در انجام این مأموریت هستیم. بنابراین طراحی فرآیندها و گردش کارها و همین طور ساختار در سطوح ملی و زیرملی ،بعنوان پیش نیاز انجام وظایف سازمانی شناخته می شود.
این ساختار و فرآیندها باید به گونه ای باشند که ضمن پرهیز از مداخله با رویکرد دستوری ، حداکثر اثربخشی را در تمهید ، تسهیل، هدایت و نظارت بر توسعه خوشه های صنعتی داشته باشد. بعلاوه از فراگیری لازم از نظر بخشی، رشته فعالیت ، قانونی، در سطح ملی و زیرملی ،تحت پوشش قراردادن بخشهای خصوصی ، عمومی و دولتی و همینطور مقیاس های مختلف خوشه ها برخوردار بوده و در عین حال حداقل تداخل ، تناقض و تزاحم را باسایر بخشها و یا قوانین و سیاستهای جاری کشور داشته باشد.
▪ بستر سازی قانونی
بمنظور بسترسازی ، هدایت و حمایت از خوشه ها ، بطور قطع وجود قوانین و مقررات متناسب ضروری خواهد بود. چرا که علاوه بر تأکید بر کاهش موانع قانونی ، ضرورت وجود ضوابط تسهیل کننده توسعه صنایع کوچک و خوشه های صنعتی کاملا احساس می شود. در بسیاری از کشورهای پیشرو وجود چارچوب حقوقی مناسب، بیشترین نقش را در جهت گیری صحیح و ارزش زایی صنایع غذایی فراهم آورده است. بنابراین حتی با فرض وجود کمترین موانع در قوانین و مقررات موجود، حداقل انتظار آن است که رویکردی حمایتی بر قوانین و ضوابط موجود کشور حاکم شود. یکی دیگر از پایه های توسعه خوشه ای با رویکردغیر دستوری، نهاد سازی است.
▪ توسعه نهادها
در صورتی که بخواهیم امکان توسعه صنایع کوچک و خوشه ها فراهم آید، لازم است خدمات مورد نیاز(اعم از خدمات تکنولوژیک، بازار، مالی و...)در اختیار آنها گذارده شود. اما بر اساس اصول مبتنی بر رویکردهای اخیر اغلب این خدمات نمی تواند بطور مستقیم در اختیار واحدها و خوشه ها گذارده شود. انتظار بر آن است که این نقش به درستی از سوی نهادهای موجود وقابل ایجاد در خوشه، ایفاد گردد. از جمله این نهادها می توان به مراکز ارائه خدمات توسعه کسب وکار(BDS providers) ، موسسات پژوهشی و... اشاره نمود. بنابراین گسترش ، توسعه و تقویت نهادها و تعریف مکانیسم های اختصاصی آن، یکی از دستورات کار توسعه خوشه ها است .
● عملکرد سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران در قالب هر یک از محورهای فوق الذکر
! فرهنگ سازی و اطلاع رسانی :دفتر خوشه های صنعتی در راستای فرهنگ سازی و اطلاع رسانی اقدام به انتشار کتب ومقالاتی در زمینه خوشه های صنعتی کرده است که عبارتند از:
▪ کتب:
ـ خوشه های صنعتی رویکردی نوین در توسعه صنعتی. نوشته هوبر اشمیتزو خالد ندوی.ترجمه عباس زند باف وعباس مخبر
ـ همکاری صنایع، خوشه صنعتی، توسعه پایدار. نوشته فرانک پایک . ترجمه بهرام شادابی و جهانگیر مجیدی
ـ خوشه های صنعتی الگوی موفق توسعه درون زا. نوشته روبرتا رابلوتی .ترجمه عباس مهرپویا وجهانگیر مجیدی
ـ همچنین مجموعه های ‌(راهنمای توسعه خوشه های صنعتی ،رویکرد توسعه خوشه ای یونیدو) و ( Cluster Initiative) در حال آماده شدن برای چاپ هستند.
ـ استراتژی رقابتی. نوشته مایکل پورتر. ترجمه جهانگیر مجیدی وعباس مهرپویا
● مقالات:
▪ شتاب بخشیدن به توسعه صنعتی از طریق ایجاد شبکه ها و خوشه ها. ولی الله افخمی ومحمد رضا رضوی
▪ کلاستر یا خوشه صنعتی. جهانگیر مجیدی
▪ هند و توسعه خوشه های صنعتی
▪ شبکه ها و خوشه ها
تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی: فعالیت های انجام یافته در راستای تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی و شناسایی آنها در سطح کشورکه با هدایت سازمان صورت گرفته است به شناسایی خوشه های صنعتی متعددی درسطح استانها مختلف کشور انجامیده است. از اهم این موارد که سازمان نیز برنامه توسعه آنها را در دستور کار خود قرار داده است می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- خوشه صنعتی قطعات خودروی تبریز
- خوشه صنعتی چرم تبریز
- خوشه صنعتی مبلمان ملایر
- خوشه صنعتی قطعات لاستیکی رزن
- خوشه صنعتی سفال لالجین
- خوشه صنعتی ادوات وتجهیزات کشاورزی جویبار
- خوشه صنعتی چرم شهر تهران
- خوشه صنعتی سنگ اصفهان
ـ خوشه صنعتی نساجی یزد
ـ خوشه صنعتی سرامیک یزد
ـ خوشه صنعتی خرمای بم
ـ خوشه صنعتی تجهیزات نفت ،گاز وپتروشیمی خوزستان
ـ خوشه صنعتی قطعات ریلی استان مرکزی
ـ خوشه صنعتی شیلات هرمزگان
● الگوسازی: به منظورالگو سازی وتوسعه خوشه های صنعتی شناسایی شده هم در زمینه استفاده از نیروهای خبره داخلی و هم بهره مند شدن از تخصص ها وتجارب سازمانهای بین المللی اقداماتی صورت گرفته است که به طور خلاصه می توان به مواردزیر اشاره نمود:
▪ انعقاد قرارداد همکاری با سازمان توسعه صنعتی ملل متحد(UNIDO) در زمینه توسعه :
ـ خوشه صنعتی چرم تهران
ـ خوشه صنعتی قطعات خودروی تبریز
ـ خوشه صنعتی سفال لالجین
▪ انعقاد قرارداد همکاری با سازمان توسعه صنعتی ایتالیا(IPI) در زمینه توسعه :
ـ خوشه صنعتی نساجی یزد
ـ خوشه صنعتی سرامیک یزد
▪ انعقاد قرارداد همکاری با انجمن سنگ ایتالیا(IMM) در زمینه توسعه :
ـ خوشه صنعتی سنگ اصفهان
▪ انعقاد قرار داد همکاری با متخصصین داخلی در زمینه توسعه :
ـ خوشه صنعتی مبلمان ملایر
ـ خوشه صنعتی تجهیزات نفت وگاز خوزستان
همچنین سازمان جهت توسعه سایر خوشه های شناسایی شده از قبیل خوشه صنعتی ادوات کشاورزی جویبار در حال تمهید زمینه های همکاری با نیروهای داخلی است.
▪ بستر سازی قانونی :از جمله فعالیتهای صورت گرفته در زمینه بسترسازی قانونی موارد زیرقابل ذکر هستند:
ـ توجه خاص به توسعه خوشه های صنعتی در ماده ۳۹ قانون برنامه چهارم توسعه
ـ تصویب قانون رقابت پذیر کردن صنایع کوچک و متوسط
ـ تصویب توسعه خوشه های صنعتی ذیل سیاستهای توسعه صنعتی کشور در مجمع تشخیص مصلحت نظام

منبع : خانه کارآفرینان ایران