استرس و تأثیر آن بر بارداری

عوامل تنش زای بیرونی منجر به ظهور استرس در افراد می شود. میزان استرس در افراد با شرایط، سن و جنسیت متغیر است تا جایی كه تمامی افرادی كه شرایط اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی مشابهی داشته و عوامل تنش زای یكسانی را متحمل می شوند، لزوماً یكسان پاسخ نمی دهند. بسته به تجربیات گذشته فرد، آرامش درونی و نوع روش مقابله ای كه فرد برمی گزیند استرس می تواند با درجه بندی متفاوت در افراد تظاهر پیدا كند. تظاهراتی كه به صورت اضطراب، بی قطعی و تشنج در محیط های كار، عدم تمركز و فراموشی، واكنش های روان تنی (نظیر سردرد) قابل مشاهده است. استرس در دوران بارداری عوارض جبران ناپذیری را برجا می گذارد. در این رابطه دكتر عزیزه ابراهیم پور روانپزشك و كارشناس اداره سلامت روان وزارت بهداشت شایع ترین و مهم ترین استرس های گزارش شده توسط زنان باردار را در موارد زیر عنوان می كند: - اضطراب و نگرانی در مورد سلامت جنین، مرگ یكی از نزدیكان، مشاجره و مشكل ارتباطی با همسر و خانواده اش، كاهش ناگهانی و قابل ملاحظه در درآمد خانواده، مسائل و مشكلات مربوط به شغل همسر.
مطالعات و بررسی های متعدد روی زنان باردار از نژادهای مختلف و در محیط های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت نشان دهنده این فرضیه است كه «سطح بالای استرس های روانی - اجتماعی در طول دوران بارداری خطر زایمان زودرس و در نتیجه تولد نوزاد با وزن كمتر از میزان طبیعی را افزایش می دهد».
این كارشناس اداره سلامت روان وزارت بهداشت در این مورد می گوید: «مطالعات نشان می دهد میزان خطر زایمان زودرس در مادران تحت استرس ۱‎/۵ تا ۲ برابر بوده است. از آنجایی كه وزن پایین نوزاد یك عامل خطر مهم در مرگ و میر و عوارض دوران نوزادی است و از طرفی مرگ و میر نوزادی شاخص مهم در ارزیابی وضعیت بهداشتی هر كشوری است، لذا تعیین عواملی كه می تواند روی شاخص فوق تأثیرگذار باشد از اهمیت خاصی در سیستم بهداشتی برخورداراست. در نهایت می توان گفت زایمان زودرس علت اصلی ناتوانی و مرگ و میر در دوره نوزادی است».
در مطالعه ای كه روی ۲ هزار و ۸۲۸ مادر انجام گرفته معلوم شده احساس ناراحتی در مورد باردار شدن (ناشاد بودن از بارداری) و انكار حاملگی در طول بارداری توسط مادر (با جملاتی نظیر: مطمئن نبودم كه بارداری را می خواهم، نمی خواستم مردم بدانند كه من باردار هستم، نمی دانستم كه حامله شدم، نمی خواستم به باردار بودنم فكر كنم) روی وزن هنگام تولد نوزاد اثرمنفی دارد. در واقع مادرانی كه نوزادان آنها وزن بسیار پایین داشتند (كمتر از ۱۵۰۰ گرم) بیشتر نارضایتی و ناراحتی از بارداری شان را داشته اند.
استرس و مكانیسم های هورمونی: حاملگی با تغییرات عمده ای در عملكرد غددی - عصبی همراه است. این تغییرات شامل تغییراتی در سطح هورمون ها به ویژه هورمون های مرتبط با استرس (محور هیپوتالاموس - هیپوفیز - آدرنال) و تغییر در مكانیسم های كنترل ترشح هورمون است كه از جهت فراهم كردن محیط مناسب برای رشد و تكامل جنین اهمیت حیاتی دارد. دكتر ابراهیم پور در این باره می گوید: «در هفته ۹-۷ بارداری توسط رحم، جنین و جفت هورمون ها، نوروپپتیدها، سیتوكین ها و فاكتور رشد تولید و ترشح می شود و از نظر عملكرد شبیه سیستم هیپوتالاموس - هیپوفیز - آدرنال است. در دوران بارداری سطح هورمون خاصی به نام هورمون CRH یا هورمون آزادكننده كورتیكوتروفین (Corticotrophin Releasing Hormone) كه بنیه آن جفت است در خون مادر بالا می رود اما محور هیپوفیز - آدرنال را فعال نمی كند. CRH آزاد نقش اساسی در جریان تعادل از محیط پروژسترونی (محیط هورمونی غالب دوران بارداری) به محیط استروژنی (محیط هورمونی غالب حوالی زایمان) دارد. شواهد زیادی از نقش مركزی CRH جفتی در ایجاد و هماهنگی رویدادهای هورمونی قبل از زایمان دارد.
از كارایی های مهم این هورمون نقش آن در زایمان زودرس و تأخیر رشد داخل رحمی جنین است. شواهد روزافزونی از مطالعات بالینی مطرح می كنند زنانی كه زایمان زودرس دارند در آنها میزان CRH به طور مشخص بیشتر از سایر زنانی است كه استرس نداشته و در همان سن بارداری به سر می برند». بنابر اظهارات دكتر ابراهیم پور سطوح بالای CRH معمولاً در چند هفته زایمان را تسریع می كند و از آنجا كه CRH جفتی به استرس حساس است به نظر می رسد واسطه اعمال اثرات استرس مادر بر زایمان زودرس و رشد جنین است.
وی در این باره افزود: «استرس های روانی - اجتماعی باعث افزایش سطح هورمون هایی نظیر كورتیزول و ACTH می شود و آنها هم به نوبه خود ترشح CRH را باعث می شوند. بنابراین بسته به میزان تداوم استرس نتیجه افزایش تولید CRH و زایمان زودرس و یا تأخیر رشد داخل رحمی جنین می شود».
□□□
اگرچه استرس های روانی - اجتماعی از عوامل خطر زایمان زودرس است ولی تمامی مادرانی كه زایمان زودرس دارند وجود استرس در دوران بارداری را گزارش نمی كنند و این موجب طرح موضوع «میزان آسیب پذیری افراد نسبت به استرس و عوامل مؤثر در این آسیب پذیری» می شود.
●دكتر ابراهیم پور در مورد عوامل مؤثر در آسیب پذیری را به بخش های زیر تقسیم می كند:
الف ـ نوع و چگونگی استرس: معمولاً استرس ها به دو گروه استرس های حاد (نظیر از دست دادن همسر، تغییر شكل، تغییر محل زندگی، بلایای طبیعی) و استرس های مزمن (مشكلات ارتباطی با همسر و خانواده، بیكاری همسر، شرایط نامناسب محیط زندگی از نظر رفاه، بهداشت و امنیت، كمبود مزمن منابع ضروری برای زندگی) تقسیم می شوند. علاوه بر این نوع دیگری از استرس ها كه در دوران بارداری اهمیت دارد ترس ها و اضطراب های مرتبط با مادر شدن، تجربه زایمان، سلامت جنین و خود مادر است كه در كشورهای توسعه نیافته و یا كمتر توسعه یافته زنان باردار به اثرات استرس های مزمن آسیب پذیری بیشتری دارند.
ب ـ زمانی كه زن باردار تحت استرس قرار می گیرد (اوایل یا اواخر بارداری):
ماه های اول بارداری (سه ماهه اول) آسیب پذیری نسبت به استرس بیشتر است. زنان بارداری كه در اوایل بارداری زلزله را تجربه می كنند نسبت به زنانی كه در ماه های آخر بارداری هستند و در شرایط یكسانی قرار دارند عوارض بیشتری را نشان می دهند.
همزمانی استرس با سایر عوامل خطر: وجود همزمان سایر عوامل خطر نظیر عفونت، كمبود ریزمغذی ها در مادر و... موجب تشدید اثرات منفی استرس روی مادر و جنین می شود.
ج ـ دریافت و احساس زن باردار از استرس تجربه شده:
افراد تفاوت های بارزی از نظر چگونگی درك استرس و ارزیابی شدت آن دارند (برای استرس مشابه و در شرایط یكسان). بنابراین در ارزیابی اثرات استرس در دوران بارداری بررسی شدت استرس از نظر زن باردار اهمیت دارد.
د ـ استرس و اثرات آن روی رشد و تكامل روانی - حركتی كودكان:
استرس های دوره بارداری علاوه بر ایجاد عوارض در دوران بارداری و زایمان روی فرآیند رشد و تكامل ذهنی - روانی اثر سوء دارد و موجب اختلالات رفتاری در دوران كودكی می شود. در این باره كارشناس اداره سلامت روان وزارت بهداشت براساس تحقیقات مختلف چنین اظهار داشت: «قرارگیری در معرض استرس به ویژه در اوایل بارداری، بر رشد و تكامل مغز جنین اثر نامطلوبی گذاشته و موجب ضعف در توانایی های زبانی (كلامی) و هوش عمومی می شود. بعضی از مطالعات این اثرات را درازمدت و ماندگار توصیف كردند ولی بررسی های بیشتری برای اثبات این موضوع لازم است. از طرف دیگر استرس در بارداری و مصرف سیگار هركدام به طور مستقل با ایجاد علائم اختلال «كم توجهی - بیش فعالی» به ویژه در پسران همراه است. همچنین سطح بالای اضطراب مادر در بارداری خطر بیماری «سرشت دشوار» را در شیرخوار افزایش می دهد. در واقع كودكانی كه سرشت دشوار دارند معمولاً الگوی خواب و تغذیه آشفته ای دارند و نیازمند توجه و مراقبت بیشتر هستند».
●استرس كار و تأثیر آن بر بارداری:
تاكنون مطالعاتی كه اثرات كار روی سرانجام بارداری را بررسی كرده اند نتایج متناقضی را نشان داده است. براساس اظهارات دكتر ابراهیم پور علی رغم نتایج متفاوت و بعضاً متناقض بخش ثابت تمام مطالعات این است كه «فعالیت فیزیكی سنگین، ایستادن و راه رفتن برای بیش از ۵ ساعت» احتمال زایمان زودرس را افزایش می دهد. ایستادن و قدم زدن در زمان های طولانی موجب تحت فشار قرار گرفتن عروق لگنی می شود و به نوبه خود باعث كاهش خونرسانی به قلب، كاهش برون ده قلب و سرانجام كاهش خونرسانی به رحم و جنین (تأخیر رشد جنین در رحم) می شود. به علاوه راه رفتن زیاد بعد از هفته سی (ماه هفتم بارداری) موجب انقباض های رحمی و زایمان زودرس می شود.
●استرس و سایر عوارض بارداری و زایمان:
از دیگر عوارض سطح بالای اضطراب مادر و وقوع رویدادهای استرس زا با شدت متوسط تا شدید در بارداری بنابر اظهارات دكتر ابراهیم پور موارد زیر قابل ذكر هستند: افزایش فشار خون حاملگی، زجر جنینی، مشكلات سلامتی در سال اول زندگی شیرخوار و مشكلات و اختلال های رفتاری و هیجانی در چهار سالگی.
●●●
و اما در پاسخ به این سؤال كه چه نوع استرسی بیشترین تأثیر را در فرایند بارداری و بعد آن خواهد داشت دكتر باقر غباری بناب روانشناس، عضو هیأت علمی دانشكده روانشناسی دانشگاه تهران معتقد است عوامل استرس زای بیرونی از اهمیت چندانی برخوردار نیستند بلكه نوع تعبیر و تفسیر مادر از این وقایع مهم است، به نحوی كه در شرایط یكسان استرس، مادری می تواند از مقابله های قوی و مادر دیگری از مقابله های ضعیف استفاده كند. بنابر اظهارات دكتر غباری نوع مقابله ای كه مادر در رابطه با استرس برمی گزیند با زمان وقوع استرس در تعامل است چرا كه وقوع استرس در ماه ها و هفته های اول بارداری عوارض بیشتری را در جنین به دنبال دارد.
●استرس و بیماری های مادری و جنینی:
براساس نظرات دكتر غباری استرس می تواند تمامی سیستم های بدن مادر مانند سیستم ایمنی، گوارش، قلب، كلیه و حتی خواب و استراحت را تحت تأثیر قرار دهد. استرس می تواند با تأثیر روی آنزیم ها و تولید مواد سمی و عبور آنها از جفت منجر به مشكلات عدیده ای نیز در جنین شود.
مشكلاتی چون: مغزی، قلبی، كلیوی و... و حتی گاهی واقع شدن در استرس های شدید كه منجر به بدبینی در مادر می شوند افسردگی و بی حوصلگی و حتی نگرش منفی نسبت به جنین در مادر را متظاهر می كند و آسیب های وارده به جنین جدی تر خواهد بود.
در همین راستا روانشناس به استرس های شدیدی اشاره كرد كه عوارض آنها در بزرگسالی مشاهده می شود. به طوری كه این جنین ها در بزرگسالی، افرادی نابهنجار و عصبی خواهند شد. و اگر در بزرگسالی مشكلات هوشی و ذهنی نداشته باشد مسائل عاطفی و هیجانی (افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و...) را از خود بروز خواهند داد.
از دیگر مسائل مهم در رابطه با استرس تأثیرات آن روی جهش های كروموزومی است. عضو هیأت علمی دانشكده روانشناسی دانشگاه تهران در این باره می گوید: «تحقیقات مشخص كرده اند استرس ها می توانند باعث انتقال ژن های معیوب یا سالم شوند اما در بیشتر موارد با جهش ژن های معیوب روبرو هستیم كه جا دارد در این زمینه در كشور خود ما تحقیقات بیشتری انجام شود».
●درمان:
جهت درمان استرس درمان های شناختی، رفتاری و معنوی پیشنهاد می شود. در واقع شناخت، تعبیر و تفسیر فرد نسبت به وقایع تغییر داده شود و در خانواده های مذهبی مسائل معنوی به عنوان یك درمان در اختیار آنها گذاشته شود.
همچنین در عین حال حمایت های اجتماعی توصیه شود به نحوی كه فرد در شرایط استرس زا خود را از بافت جامعه و دیگران جدا نكند.
●نقش شوهر:
از آنجا كه شوهر ركن اصلی در خانواده است بنابر اظهارات دكتر غباری روانشناسی زن مشخص كرده است بسیاری از زنان اگر بتوانند به شوهر خود اعتماد كرده و به وی تكیه كنند تقریباً ۷۰ تا ۸۰درصد استرس های آنها كاهش پیدا می كند.

افسانه بهرامی

منبع : روزنامه ایران