توسعه کتابخانه های بیمارستانی سوئد

در این مقاله، تاریخ ایجاد و توسعه كتابخانه های بیمارستانی سوئد در سالهای۱۹۲۰ تا ۱۹۹۰ مورد بحث است. نویسنده، با ذكر جزئیات، تحول و توسعه كتابخانه های عمومی و كتابخانه های بخشهای پزشكی بیمارستانها را به كتابخانه های ادغامی بیمارستانی مورد بحث قرار داده و بر این مدعاست كه این نوع كتابخانه، اولین بار در سوئد تاسیس و گسترش یافته است." كتابخانه ادغامی بیمارستانی" شامل دو بخش پزشكی و عمومی است كه، در واقع به جای هر دو كتابخانه انجام وظیفه می كند. در حال حاضر، زمینه فعالیتهای این كتابخانه ها از داستانگویی برای كودكان، تا جستجوهای كامپیوتر گسترده است، و ارائه خدمات شامل كاركنان بخش پزشكی، بیماران، و اقوام بیماران است.نظام كتابخانه های عمومی سوئد، در مقایسه با نظام سایر كتابخانه های عمومی در سراسر دنیا، به نحو مطلوبی توسعه یافته‌اند. سوئدیها در ایجاد و تاسیس كتابخانه عمومی مبتكر و آغاز كننده نیستند، ولی در اجرا و تكامل ایده هایی كه از مناطق دیگر دنیا سر چشمه گرفته است، آغاز كننده به شمار می آیند. در برخی زمینه ها، كتابخانه های عمومی سوئد مسیر خاص خود را پیش گرفته اند- مثلا" در ایجاد كتابخانه های ادغامی بیمارستانی كه به جز چند مورد در دانمارك، نروژ، و انگلستان در سایر نقاط دنیا این نوع كتابخانه ها وجود ندارد. كتابخانه ادغامی بیمارستانی شامل دو بخش پزشكی و عمومی است و در واقع به جای دو كتابخانه انجام وظیفه می كند. البته بیشتر كشورهای دنیا ارزش و اهمیت ایجاد كتابخانه ادغامی، كتابخانه تخصصی و عمومی را درنیافته‌اند.
در سوئد ایجاد كتابخانه ادغامی بیمارستانی، پس از تاسیس و گسترش كتابخانه های مخصوص بیماران در بیمارستان صورت گرفته است. در این كشور از دیر زمان، كتابخانه های بیماران در بیمارستانها با سرعتی فوق العاده و به نحوی موثر توسعه یافته بود. باید دانست كه تاسیس كتابخانه های سنتی پزشكی، به دنبال ایجاد كتابخانه های مخصوص بیماران جریانی است كاملا" منحصر به سوئد، و در سایر نقاط دنیا، به كلی برخلاف این جریان اتفاق افتاده بود.تاثیر كتابخانه عمومی در ایجاد كتابخانه بیمارستانی در سوئد، به دهه ۱۹۲۰ بر می گردد- یعنی به زمانی كه اولین كتابخانه های مخصوص بیماران از طریق تلاشهای داوطلبانه بعضی از افراد تاسیس شد. در سال۱۹۲۱، سوئد دارای ۷ كتابخانه بیمارستانی مخصوص بیماران با میزان امانت ۱۲۷۲ جلد كتاب بود، و در سال ۱۹۳۰ نوع سازمانیافتهء این كتابخانه‌ها، تحت مدیریت كتابخانه‌های عمومی تاسیس شد. طرح ایجاد كتابخانه های جامع، یعنی كتابخانه ای شامل كتابخانه مخصوص بیماران و كتابخانه كاركنان بیمارستان، از همكاری بین بیمارستانها و كتابخانه های عمومی سرچشمه گرفت. در حال حاضر، اكثر كتابخانه های بیمارستانی، شعبه های كتابخانه های عمومی هستند و اداره امور مالی آنها نیز توسط شوراهای منطقه ای، مراجع مسوول امور بهداشتی در سوئد، انجام می‌گیرد.
در این شوراها معمولا" مدیریت كتابخانه های بیمارستانی را به مقامات محلی واگذار می كنند.در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ فعالیتهای كتابخانه های عمومی و كتابخانه های مخصوص بیماران رو به افزایش نهاد. این پیشرفت قابل ملاحظه به طور مساوی، ناشی از دو عامل بود: اول، مهارت كتابداران حرفه ای آموزش دیده كه اداره امور این كتابخانه ها را به عهده داشتند و همچنین رقابت آنها با یكدیگر، دوم سلامت اقتصاد آن دوره. در طول این دوره، یعنی دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، هنوز در سوئد كتابخانه های كه فعالیت آنها منحصرا" در زمینه مدارك پزشكی باشد، چندان توسعه نیافته بود. طی پژوهشی كه در سال ۱۹۷۰توسط دولت سوئد انجام گرفت، مشخص شد كه۸۰ درصد بیمارستانها و آسایشگاههای سالمندان، دارای كتابخانه های مخصوص بیماران هستند. در حالی كه فقط ۳۶ درصد این مراكز به تاسیس كتابخانه های تخصصی پزشكی اقدام كرده بودند. اكثر این كتابخانه های تخصصی، تحت نظر كتابخانه های عمومی قرار نداشتند و اداره آنها توسط كتابداران غیر حرفه ای كه از آموزشهای لازم برخوردار نبودند انجام می گرفت.
در واقع، هیچ یك از آنها كتابخانهء حقیقی پزشكی نبود و مجموعه سازمان نیافتهء آنها، كه بیشتر شامل مدارك عمومی پزشكی می شد، در بخشهای داخلی بیمارستان پراكنده بود. تعداد كتابخانه های پزشكی، كه صرفا" در زمینه مدارك تخصصی پزشكی فعالیت داشتند و توسط كتابداران حرفه ای و با كفایت اداره می شدند، اندك بود.انفجار اطلاعات در دهه ۱۹۶۰ سبب شد كه پزشكان و كاركنان واحدهای پزشكی بیمارستان ها، خواستار تاسیس كتابخانه هایی شوند كه صرفا" خدمات تخصصی پزشكی را ارائه دهند. در پی این درخواست، شوراهای منطقه ای و مدیران بیمارستانها، از كتابداران حرفه ای آموزش دیده كه كتابخانه های مخصوص بیماران را در بیمارستانها، با موفقیت اداره می كردند، خواستند كه مسوولیت اداره امور كتابخانه‌های مخصوص پزشكی در بیمارستانها را نیز، به عهده گیرند. به این صورت كتابخانه‌های ادغامی بیمارستانی در سوئد تاسیس شد و در عمل نیز ثابت گردید كه تلفیق دو نوع كتابخانه، عقلایی، منطقی و از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه است.
در این زمان، فقط ده كتابخانه تخصصی پزشكی، كه فعالیتهای آنها منحصرا" در زمینه پزشكی بود، در بیمارستانها سوئد توسط كتابداران آموزش دیده اداره می شد.اولین كتابخانه ادغامی بیمارستانی، در فالن Falun تاسیس شد و كتابدار آن اولا كجسترام Ulla kjerrstrom به عنوان پیشكسوت و داوطلبی خستگی ناپذیر از اواسط دهه۱۹۵۰ تا اواسط دهه۱۹۷۰، اجرای این طرح- طرح ادغام دو نوع كتابخانه با هم- را به عهده گرفت. در سوئد، طی بیست سال گذشته، بررسیهای گوناگونی در زمینه وظایف كتابخانه های بیمارستانی انجام گرفته است. نتایج بعضی از این بررسیها، كه به صورت دستور‌العمل و راهنما در آمده است، تاثیر عمده و اساسی در توسعه فعالیتهای عمومی كتابخانه های بیمارستانی داشت. همه این بررسیها نظریه ای یكسان درباره هدف و نوع سازمان كتابخانه های ادغامی در بیمارستانها را ارائه می داد.در سال۱۹۶۹ مجمع ملی آموزش، به منظور ارائه رهنمودهایی برای فعالیتهای كتابخانه های موسسات پزشكی، كه بیماران در آنها اقامت طولانی مدت دارند، تشكیل شد.
نتایج بررسیهای این مجمع، به صورت رهنمودهای در جهت توسعه فعالیتهای كتابخانه های بیمارستانی در سراسر سوئد منتشر گردید. همزمان با انتشار این رهنمودها استانداردهایی مربوط به اندازه و ابعاد كتابخانه های بیمارستانی، توسط موسسه" اسپری"[†] SPRI موسسه برنامه ریزی منطقی برای خدمات بهداشتی و اجتماعی، منتشر شد.گزارشهایی كه توسط این سازمان در اواخر دهه۷۰ و سالهای آغازین دهه۸۰ انتشار یافت، تاثیرات ویژه ای بر فعالیتهای كتابخانه های ادغامی بیمارستانی، كتابخانه های بیماران، و كتابخانه‌های تخصصی پزشكی داشت. بررسیهایی كه بعدا" تحت عنوان" كتابخانه های بیمارستانی" توسط" شورای ملی امور فرهنگی" در سال۱۹۷۶ انجام گرفت، دستور العملهای مفیدی جهت انواع فعالیتها و نمودارهای سازمانی كتابخانه های جامع بیمارستانی، در برابر سوئد پیشنهاد می كرد. این رهنمونها تاثیر بسزایی در امر توسعه و تكامل كتابخانه های ادغامی بیمارستانها داشت. این بررسیها، درباره جزئیات فعالیتهای كتابخانه تخصصی پزشكی بحث نمی كرد، بلكه در باره نمودار سازمانی و همكاری بین كتابخانه‌های تخصصی و عمومی، پیشنهاداتی ارائه می داد.
در این بررسیها نظریه ایجاد كتابخانه های پزشكی منطقه ای به منظور ارائه خدمات به سراسر نواحی یك ایالت، مطرح شد كه شكل سازمانی آن در سال۱۹۷۰ در" كارلشتاد"Karlstad بنیاد نهاده شد. "مجمع شوراهای منطقه ای" تنها مرجعی بود كه، در پژوهشی با عنوان شورای كتابخانه های منطقه ای، با تاكید بر كتابخانه های پزشكی و كتابخانه های دانشكده های حرفه ای پرستاری، تمامی فعالیتها و سازمان كتابخانه های تخصصی پزشكی در سراسر سوئد را بررسی كرد. نتیجه این بررسی از طرف این مجمع بر ایجاد هر چه بیشتر كتابخانه های ادغامی بیمارستانی و كتابخانه های پزشكی ناحیه ای تاكید داشت.نظریهء جهت دهنده در شورای ملی بررسی امور فرهنگی بر این اصل استوار بود كه افرادی كه جهت مراقبتهای پزشكی دراز مدت در بیمارستانها و سایر موسسات پزشكی بستری می شوند، باید نظیر افراد دیگر جامعه، حق استفاده از امكانات فرهنگی آن جامعه را داشته باشند و تمامی جلوه ها و دستاوردهای فرهنگی موجود در جامعه، در وسیعترین بعد ممكن آن توسط موسسات پزشكی در اختیار و در دسترس بیماران مورد نظر قرار گیرد. در محیط بیمارستان، نسبت به مسائل نباید تنها از بعد پزشكی نگاه كرد؛ بلكه باید مسائل را از جنبه های فرهنگی، احساسی و ذهنی نیز، مورد توجه دقیق قرار داد. این مطلب، البته در تمام بیمارستانها، بخصوص در بیمارستانهایی كه بیماران را برای اقامتهای دراز مدت جهت مراقبتهای پزشكی نگه می دارند، از اهمیتی خاص برخوردار است. از توصیه های دیگر" شورای ملی بررسی امور فرهنگی" كه مورد تاكید قرار گرفته است، یكی تاسیس كتابخانه مركزی بیمارستان در كنار بخش مراقبتهای پزشكی است و دیگر توجه اساسی به این واقعیت كه، در هر بیمارستان برای ارتقای سطح فرهنگی بیماران و كاركنان بیمارستان، وجود كتابخانه ای كه به نحوی مطلوب انجام وظیفه نماید، ضروری است.
بدیهی است كه داشتن نظر مثبت در مورد لزوم تاسیس كتابخانه‌های بیمارستانی و فعالیتهای آنها، سبب ازدیاد بررسیهای گوناگونی درباره این موضوع در سراسر سوئد شد. به نحوی كه این بررسیها به نوبه خود، بر توسعه كتابخانه های بیمارستانی در سه دهه گذشته، تاثیر عمده داشته است. كتابخانه های بیمارستانی سوئد از سال۱۹۲۰، آماده ارائه خدمات به تمامی گروههای مختلف بیمارستان، كاركنان بخش پزشكی و بیماران بوده اند و بدیهی است كه ارائه خدمات، بر هر دو گروه تاثیر مثبتی در فعالیتهای كتابخانه پزشكی داشته است. كتابخانه های بیمارستانها، نهایت كوشش را به كار می برند تا خدمات آنها، در دسترس همه گروههای مختلف كاركنان بیمارستان قرار گیرد. البته در هر كتابخانه تخصصی پزشكی، ارائه خدمات به كاركنان بخش پزشكی، مهمترین هدف است، اما بخش پزشكی كتابخانه ادغامی بیمارستانی، در مرتبه ای است كه در صورت درخواست بیماران و اقوام آنها، مدارك پزشكی را در اختیار آنان نیز قرار می دهد. امروزه، كتابخانه‌های ادغامی بیمارستانی در سوئد، همچنان در حال رشد و توسعه هستند و دامنه فعالیت آنها از داستانگویی برای كودكان تا جستجوهای كامپیوتری را در برمی گیرد. بخش كتابخانه های پزشكی با شور و علاقه وظایف خود را انجام می دهند.به عنوان مثال: كتابخانه و مركز اطلاعات موسسه" كارولینسكا" Karolinska، در سال۱۹۸۹، ۲۶ درصد مجموع كل استفاده سوئد از پایگاههای اطلاعاتی مدلارز (Medlars) را به خود اختصاص داد. در حالی كه استفاده صنعت داروسازی شامل ۱۶ درصد می شد. بنابراین در سال۱۹۸۸، كتابخانه های بیمارستانی بزرگترین گروه استفاده كننده پایگاههای اطلاعاتی بودند. در حال حاضر بیش از نیمی از۲۵۰ كتابخانه بیمارستانی، از بزرگترین كتابخانه های بیمارستانی سوئد، به صورت كتابخانه های ادغامی اداره می شود- در حالی كه كتابخانه‌های پزشكی منطقه‌ای فقط در شش یا هفت ناحیه فعالیت دارند.اكنون در سوئد، فقط ده كتابخانه تخصصی پزشكی وجود دارد كه فعالیت آنها منحصرا" زمینه مدارك پزشكی است و توسط كتابداران آموزش دیده اداره می شوند. بیمارستانهایی كه به كتابداران آموزش دیده و حرفه ای دسترسی ندارند، در واقع فاقد هر دو نوع كتابخانه تخصصی پزشكی و عمومی هستند و مجموعه مدارك آنها در كلینیكها و بخشهای مختلف بیمارستان پراكنده است. خدماتی كه توسط كتابخانه های ادغامی بیمارستانی نواحی مختلف ارائه می شود، در مناطقی كه دارای اداره كل كتابخانه پزشكی ناحیه ای هستند، از استاندارد مطلوبی برخوردارند. برای مثال: كلیه كتابخانه ها در۲۲ بیمارستان و آسایشگاه سالمندان در منطقه"ورم لند" Varmland به صورت كتابخانه های ادغامی بیمارستانی با ارائه خدمات هر دو نوع كتابخانه- عمومی و تخصصی پزشكی- اداره می شوند.
كلیه كتابخانه های ادغامی بیمارستانی و آسایشگاههای سالمندان این ناحیه، خدمات كتابخانه های عمومی، شامل گردش هفتگی كتابها در بخشهای مختلف بیمارستان، خدمات امانت كتاب، توزیع نوارهای تدریس زبان، نوارهای موسیقی، و بر پایی نمایشگاهای مختلف را ارائه می‌دهند. هفده كتابخانه ادغامی بیمارستانی در ناحیه" ورم لند" برای ارائه خدمات بیشتر به اشخاصی كه جهت مراقبتهای پزشكی مجبور به اقامت طولانی مدت در بیمارستان هستند، اقدام به گرد آوری مجموعه‌های مختلف هنری كرده اند. این بیمارستانها به همراه آسایشگاههای سالمندان این ایالت، افرادی را جهت كتابخوانی برای فرد یا افراد ، در استخدام دارند. كتابخانه بیمارستان منطقه ای در" كارلشتاد" همزمان با تخصیص ساعات ویژه كتابخوانی برای كودكان، اقدام به گردآوری مجموعه‌ای هنری برای آنان نیز نموده است.
در اینجا لازم است، از كتابخانه مركزی بیمارستان" كارلشتاد" كه برای سراسر ناحیه شورای منطقه‌ای، خدماتی را در حد یك كتابخانه تخصصی پزشكی ارائه می‌دهد، تشكر گردد. در ناحیه " كارلشتاد" تنها كتابخانه ادغامی بیمارستانی، به طور مستقیم تحت نظر شورای منطقه‌ای اداره می‌شود و اداره سایر كتابخانه های بیمارستانی در دیگر نقاط ناحیه، توسط این شورا به شوراهای محلی واگذار شده است.نخستین هدف فعالیتهای كتابخانه پزشكی بیمارستانی، در ایالت" ورم لند" تهیه كلیه مدارك پزشكی مورد نیاز كاركنان بخش خدمات پزشكی است. در جهت تامین این نیاز، با سایر كتابخانه‌های بیمارستانها و آسایشگاههای سالمندان تماس برقرار می شود.
این كار، به منظور دسترسی سریع این گروه از كاركنان بیمارستان، به مدارك مورد نیاز مربوط به شغل آنها، پیشرفت حرفه ای و تحقیق در زمینه فعالیتهای پزشكی- بهداشتی سراسر ناحیه انجام می گیرد. تهیه مدارك پزشكی مورد نیاز بیماران نیز، باید مورد نظر باشد. كتابخانه بیمارستان مركزی ناحیه" كارلشتاد" با جمعیتی حدود ۰۰۰/۲۵۰ نفر، مركز تحقیقات سراسر ناحیه به شمار می آید و تا حدی كه زمان و تسهیلات اجازه دهد، خدمات جستجو و امانت كتاب را برای كتابخانه های سراسر ناحیه، مانند كتابخانه های شهرداری، دانشگاهها، شركتها، دانشجویان، و سازمانهای ویژه افراد ناتوان و عقب مانده انجام می دهد.به طور كلی در سراسر این ناحیه، خدمات تهیه مدارك مورد نیاز كاركنان بخش پزشكی توسط كتابخانه پزشكی بیمارستان و آسایشگاههای سالمندان، به طور یكسان انجام می گیرد.
كتابخانه بیمارستان مركزی ناحیه" كارلشتاد" مسوول تهیه، آماده سازی، اشاعه، و ارائه خدمات مرجع، در زمینه مدارك و منابع پزشكی بهداشتی است. ارتباط با اعضاء و حمایت كلیه گروههای كاركنان و كتابخانه های كه با بیماران موقت و بیماران غیر موقت در ارتباط هستند نیز، از وظایف این كتابخانه محسوب می شود. این كتابخانه، توسط بخش پزشكی خود به تدریج، در سوئد اهمیت اساسی پیدا كرده است. كاركنان این كتابخانه، سعی دارند كه به سایر كتابخانه ها، و در مواردی حتی به دانشجویان، از طریق امانت مدارك مورد پژوهش بیمارستان، آنان را یاری دهند. علاوه بر بیمارستان مركزی، چهار بیمارستان منطقه ای كوچك و پانزده آسایشگاه سالمندان وجود دارد. كتابخانه های ادغامی این بیمارستان مسوول نگهداری و حفظ كلیه مدارك مورد نیاز كتابخانه های پزشكی محلی هستند. این حفظ و نگهداری، شامل ثبت، توزیع كتابها و نشریات تازه رسیده، دریافت فهرست منابع و مدارك مورد نیاز، امانت مواد، و ارجاع پرسشها به كتابخانه بیمارستان مركزی و كلیه بیمارستانها و آسایشگاههای سالمندان منطقه است. در دو كتابخانه كوچكتر ناحیه نیز، خدمات مرجع توسط كامپیوتر انجام می‌گیرد. كلیه اشخاصی كه در خدمت بیماران هستند، شامل پزشكان، پرستاران محلی، كاركنان مراكز پزشكی كودكان، مراكز مراقبت از كودكان و سایر واحدهای پزشكی غیر بیمارستانی، می توانند برای سترسی به اطلاعات مورد نیاز خود، با كتابخانه بیمارستان مركزی" كارلشتاد" تماس مستقیم داشته باشند، و یا به نزدیكترین كتابخانه بیمارستانی یا آسایشگاه سالمندان مراجعه كنند. لازم به یاد آوری است كه هر واحد غیر بیمارستانی، برای كاركنان خود مجموعه ای از منابع و مدارك مناسب را گرد آوری كرده است.
كتابخانه بیمارستان مركزی" كارلشتاد" به منظور استفاده از نشریات پزشكی، توسط آن دسته از كاركنان كه در خدمت بیماران موقت هستند، برنامه‌ای گسترده تدارك دیده است.تمركز خدمات سفارش و دریافت كتب و اشتراك نشریات ادواری منتهی به ایجاد سازمانی معقول گردیده است.برای مثال، تهیه راهنمایی از كلیه مدارك، بدین معناست كه موجودی كتابها و نشریات به نحو مفیدترین مورد استفاده قرار گیرند. زمانی كه منابع مورد جستجو، مورد نیاز امانت نیز باشند، كتابخانه بیمارستان مركزی"كارلشتاد" با همكاری سایر كتابخانه های بیمارستانی كوچكتر منطقه، این وظیفه را انجام می دهد. این مدارك، پس از گرد آوری و سازماندهی بسیار سریع در دسترس امانت گیرندگان قرار می‌گیرد. طی چند سال آتی، به احتمال بسیار، كارهای اجرائی روزانه كتابخانه ها در سراسر سوئد، با استفاده از كامپیوتر انجام خواهد شد. چنانكه هم اكنون نیز، برخی از كتابخانه های بیمارستانی، كارهای خود را به همین صورت انجام می دهند. بدون شك به كارگیری كامپیوتر در كتابخانه ها، در بهبود و اصلاح خدمات كتابخانه موثر خواهد بود.
در سالهای اخیر، شورای ناحیه ای" ورم لند" (ایالتی با ۰۰۰/۲۸۰ نفر جمعیت و ۴۰۰۰ تخت بیمارستانی)، مبلغ ۵ میلیون كرون برای فعالیتهای كتابخانه های عمومی، و مبلغ ۳ میلیون كرون برای فعالیتهای كتابخانه های پزشكی سرمایه گذاری كرده است. كتابخانه های بیمارستانی در ناحیه" ورم لند" نمونه هایی برجسته از كتابخانه‌های بیمارستانی در سوئد به شمار می آیند و كلیه فعالیتها و خدماتی كه توسط این كتابخانه ها انجام می گیرد، در دیگر كتابخانه های بیمارستانی به عنوان الگو تلقی می شود.در دههء گذشته در سوئد، همانند دیگر كشورها، انواع مختلف كتابخانه ها در مراحل احیاء، تغییر و تحویل از وضعیتی به وضعیت دیگر، به منظور ارائه خدمات مناسبتر، مشكلات فراوانی را متحمل شده‌اند. در این میان كتابخانه های بیمارستانی، به نحو مطلوبتری این مراحل را طی كرده اند. موفقیت كتابخانه‌های بیمارستانی در مسیر این تغییر و تحول، مرهون این واقعیت است كه این كتابخانه، در كار تكمیل منابع مورد نیاز به نحوی اساسی و با رعایت اصول صرفه جویی وارد عمل شده‌اند.

نوشته: لنا سوال
ترجمه: مهوش معترف
SPRI:The Swedish planning and Rationalization Institute or the Health and Social Services.
[*]Lena swall" Development of hospital libraries in Sweden. IFLA general conference, stock holms Sweden, ۱۸-۲۴ August ۱۹۹۰. booklet۲.

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی