مفیدترین معلم تاریخ

هر نظام اجتماعی، فلسفه واندیشه ای کلی درباره زندگی دارد. این فلسفه چنانچه در بازتاب عقلانی اندیشمندان دین مدار، ارزیابی شود، فارغ از سطحی نگریهای بی مایه، ارایه گر صراطی مستقیم در گونه عرفی آن می شود.
براین اساس، تجلیل از اندیشمندان، دانشمندان وعالمان، نشاط و پویندگی را در جامعه پدید آورده است. دراین بین یکی از شاخه های علوم که در پیوستگی با دیگر دانشها به محوریت بازشناسی پدید آورندگان علوم و نخبگان از ویژگی برخوردار است، دانش تراجم نگاری دانشمندان و شخصیتهای علمی واخلاقی است که هرکدام به مثابه تندیسی زیبا و استوار، نمایانگرفرهنگ، اخلاق و بینش یک نظام اجتماعی می باشند. گرچه امروزه به لحاظ مرزهای جغرافیایی و حس وطن خواهی، هر جامعه ای در راه شناسایی شخصیتهای ویژه و جهانی خود بیش از پیش همت گمارده است، با این حال در نمونه آرمانی و ایده آل جامعه اسلامی شایسته است، مسلمانان به محوریت اسلام در راستای تجلیل از دانشمندان و صاحبان افکار خود گام بردارند و با رها گشتن از مقوله نژاد، خاک و سرزمین، در بازشناسی چهره های ماندگار تاریخی و معاصر خویش کوشش نمایند. نگارنده با این رویکرد به دورنمایی از شخصیت مانا و سرشار از افتخار شیخ مفید (ره) می پردازد تا در مسیر الگویابی نسل معاصر، مفید واقع شود.
● زندگی نامه
در یازدهم ذی القعده سال ۳۳۶ قمری در محله عکبرای بغداد، نوزادی به دنیا آمد که نامش را محمد نهادند. «محمد بن محمد من النعمان» که نسبش به «یعرب بن قحطان» می رسید، به لحاظ شغل معلمی پدرش به «ابن المعلم» و بعدها به «عکبری»، «بغدادی» و «مفید» معروف گشت. ازهمان کودکی شیفته مطالعه بود، به گونه ای که در پنج سالگی از «ابن ابی الیاس» اجازه روایت دریافت نموده و در حدود هشت سالگی از «ابن سماک» نقل روایت کرده است.
از معروفترین استادان وی می توان به شخصیتهایی همچون محمد قولویه قمی، محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) ابوعبدا... صفوانی، محمد بن داود قمی و... اشاره داشت که ایشان دارای مسلکهای شیعه، سنی و زیدی بوده اند. از میان دانش آموختگان مکتب علمی اش نیز می توان از سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالعباس نجاشی، ابوالفتح کراجکی و... نام برد.
کتابهای فراوانی را نگاشت و سرانجام در شب جمعه سوم ماه مبارک رمضان سال ۴۱۳ ه به سن ۷۵ سالگی درگذشت. شخصیت علمی و ممتاز وی باعث شد هشتاد هزار نفر از شیعه و سنی در تشییع پیکر پاکش حضور یابند و سید مرتضی بر وی نماز گزارد.
ابتدا در خانه اش دفن شد و پس از چند سال به «مقابر قریش» در شهر کاظمین جنب مرقد امام موسی بن جعفر(ع) منتقل گردید.
حیات علمی شیخ مفید در دوره ای واقع شد که در سالیان چندی پس از غیبت صغری در میانه سده چهارم هجری، به لحاظ ضعف بنی عباس، همچنین به حکومت رسیدن آل بویه در بغداد، خلفای اسماعیلی فاطمی در مصر و حکومت شیعی سیف الدوله حمدانی وامرای این خاندان در شام، از محدودیت شیعه و امامیه کاسته شد.
تاریخ به مواردی از این آزادیها اشاره کرده است، به گونه ای که در ۱۶ سالگی شیخ مفید در سال ۳۵۲ ه اولین عزاداری آشکار شیعیان در عاشورا برپا شد، عید غدیر جشن گرفته شد. با این حال در سال ۳۸۱ ه خلافت عباسی تجدید قدرت نمود و پس از کاسته شدن نفوذ آل بویه، دوره پرالتهاب عقیدتی و هرج و مرج دینی آغاز شد.
در این ایام است که شیخ مفید پس از سپری شدن چهار دهه از عمرش، در سن ۴۵ سالگی به عنوان اندیشمندی راستین در راستای پاسداری از مکتب جعفری، ریاست تشیع را با درایتی عالی و منسجم تر از پیش عهده دار گردید و بحق که برای جهان اسلام مفید واقع شد.
● عنوان «مفید»
«محمد بن محمد بن نعمان» اگر چه برایش عناوینی همچون بغدادی، عکبرایی و ابن معلم ذکر شده است، ولی به یقین از مشهورترین عناوین وی عنوان تاریخی «مفید» می باشد. در اینکه چگونه وی به «مفید» ملقب شد، چند دیدگاه مطرح است. عده ای این لقب را از ناحیه مقدسه امام عصر (عج) می دانند که آن امام همام او را با عنوان «الشیخ المفید» خوانده است.
برخی نیز این عنوان را نتیجه هوش و ذکاوت شیخ مفید در مناظراتش با برخی از دانشمندان مخالف با عقیده وی می دانند که ازسوی شخصیتهای علمی، معروف به «مفید» گردیده است.
«ابوالحسین و رام بن ابی فراس» دراین باره می نویسد: «شیخ ابو عبدا... محمد بن نعمان» از مردم عکبراء از محلی به نام «سویقهٔ بن بصری» بود و همراه پدرش به بغداد رفت و نزد «ابو عبدا... معروف به جعل»، در دروازه ریاح تحصیل علم کرد، سپس نزد ابویاسر غلام «ابوالجیش» در دروازه خراسان به تحصیل پرداخت.
ابو یاسر از او پرسید: چرا کلام را نزد «علی بن عیسی رمانی» نخواندی و از او استفاده نبردی؟ گفت: نه من او را می شناختم و نه با او انسی داشتم، کسی را با من بفرستید تا مرا راهنمایی کند!
«ابن نعمان» می گوید: «ابویاسر» این کار را کرد و کسی را به همراه من فرستاد تا مرا به «رمانی» رساند و من بر او وارد شدم، درحالی که مجلس پر از جمعیت بود آخر مجلس نشستم و هرچه جمعیت کم می شد، نزدیک تر می شدم. پس مردی وارد شد، گفت: بیرون خانه کسی است که درخواست حضور به انجمن تو را داد و او از مردم بصره است.
«رمانی» پرسید: آیا او از اهل علم است؟ گفت: پسر بچه ای است؛ نمی دانم از اهل علم است یا نه، جز این که درخواست حضور در مجلس شما را دارد. «رمانی» اجازه داد و او وارد شد، او را گرامی داشت و میان آنها سخن به درازا کشید، آن مرد به «علی بن عیسی رمانی» گفت: نظر شما درباره روز غدیر خم و داستان غار چیست؟
رمانی گفت: داستان غار مربوط به علم درایه است و خبر غدیر مربوط به علم روایت است و درایت بر روایت مقدم است (یعنی داستان غار امری مسلم و معقول است و حدیث غدیر روایت منقول می باشد و آنچه ازدرایت و امر مسلم استفاده می شود، بر روایت پیشی دارد. شیخ مفید (ره) می گوید: من نزد وی رفتم و گفتم: ای شیخ، سؤالی دارم، گفت: بپرس. گفتم: نظر شما درباره کسی که امام عادلی را بکشد، چیست؟ گفت: کافر است، دوباره از حرفش برگشت و گفت: فاسق است. گفتم: نظر شما درباره امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) چیست؟ گفت: او امام و پیشواست.
گفتم: پس درباره روز جمل و طلحه و زبیر چه می گویی؟ گفت: آن دو تن توبه کردند! گفتم: اما خبر جنگ جمل مربوط به درایت است و جریان توبه آنها روایت است. (یعنی جنگ جمل امری مسلم است و توبه آن دو نفر غیر مسلم می باشد) شیخ مفید می گوید: آنگاه رو به من کرد و گفت: آیا تو وقتی که آن مرد بصری از من پرسید، حاضر بودی، گفتم: آری.
آنگاه گفت: روایتی مقابل روایت و درایتی در برابر درایت ! پرسید: به چه نامی معروفی و نزد چه کسی تحصیل می کنی؟
گفتم: به ابن معلم معروفم و نزد شیخ «ابوعبدا... جعلی» درس می خوانم، گفت: همین جا بایست. وارد خانه اش شد و بیرون آمد در حالی که به همراهش نامه ای بود که نوشته و سر آن را چسبانده بود، رو به من کرد و گفت: این نامه را به «عبدا...» برسان! و من آن نامه را نزد وی بردم.
«ابوعبدا...» نامه را خواند و پیوسته می خندید، آنگاه به من گفت: چه چیزی برای تو در مجلس «رمانی» اتفاق افتاده که او به من سفارش تو را کرده و تو را «مفید» لقب داده است و من داستان آن مجلس را برایش نقل کردم و او خندید. این مناظره در زمانی واقع شد که مفید (ره) کمتر از سی سال داشته است.
● نوآوری مفید
در زمان شیخ مفید، علم کلام و اصول فقه در میان دانشمندان اهل تسنن رونقی بسزا یافته بود. فقها و متکلمان بسیاری از اطراف بلاد اسلامی در بغداد گرد آمده و در رشته های گوناگون علمی بخصوص اصول عقاید و دیگر علوم وفنون متداول، مشغول بحث و جدل بودند.
هرچند علم کلام پیش از شیخ مفید در میان شیعه سابقه داشت و با مدارکی که دردست است مبتکر این علم نیز مانند سایر علوم اسلام شیعه بوده است، ولی بر اثر محدودیتی که در کار شیعیان وجود داشت، این موضوع از مرحله تالیف و تصنیف و متون کتابها و جنبه های خصوصی تجاوز نمی کرد.
پیش از شیخ مفید، شیخ صدوق، سبک ساده ای در تصنیف و تالیف به وجود آورده و آن را مبنای کار خود قرار داده بود. شیخ صدوق در فقه و اصول عقاید، با استفاده صریح از آیات قرآنی و متن روایات پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) بهره می گرفت و کتاب می نوشت و به همان شیوه نیز فتوا می داد.
از یک نظر، سبک ساده شیخ صدوق (ره) و طریق بی آلایش او در بیان احکام و عقاید که از الفاظ بافی و عبارت پردازیهای متکلمان و اصولیان عصر به کلی پیراسته بود، بسیار خوب و مطلوب می نمود، ولی از نظر دیگر چون ادامه آن وضع با سیر و پیشرفت اهل تسنن درعلوم نامبرده و کوتاهی شیعه دراین باره ممکن بود، رکودی در کارشان پدید آورد، لذا لزوم یک تحول اساسی در استدلال و نگارش علوم و فنون اسلامی شیعه، به خوبی احساس می شد.
شیخ مفید در ابداع و تصمیم و توسعه این مکتب کوشید و با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را برروی شیعیان گشود. همچنین در اصول فقه نیز نوآوریهایش مورد توجه دانشمندان پس از وی قرار گرفت.
● توقیعات ولی عصر(عج)
شیخ طبرسی (ره) در کتاب «احتجاج» دونامه را که امام زمان به شیخ مفید (ره) نوشته است و گویای مطالبی ارزنده و اخباری سری و پنهانی می باشد، روایت نموده است. این دو نامه را از دیدگاههای گوناگون می توان بررسی کرد:
الف) درباره سند این دو توقیع
ب) درباره زمان و مکان صدور این دو توقیع
نامه اول دراواخر ماه صفر سال ۴۱۰ ه سه سال به آخر عمر شیخ مفید و نامه دوم سال ۴۱۲ ه یک سال مانده به فوت شیخ، به او رسیده است که در این زمان، اندکی بیش از هشتاد سال از درگذشت چهارمین نایب خاص امام عصر و پایان دوران غیبت صغری در سال ۳۲۹ ه می گذشته است.
در نامه اول، نامه رسان می گوید که این نامه را از نواحی حجاز آورده است و از آن می فهمیم که در آن زمان حضرت در اطراف حجاز بوده و از آنجا به وسیله یکی از شیعیان مخصوصش این نامه را برای شیخ فرستاده است.
نامه دوم که در تاریخ اول شوال سال ۴۱۲ ه نوشته شده در روز پنج شنبه ۲۳ ذی حجه همان سال بعد از هشتاد و سه روز به دست او رسیده است. هر دو نامه با املای حضرت و خط یکی از افراد مورد اطمینان نوشته شده و این مطلب در نامه اول ظاهر و در نامه دوم صریح است و در پایین هر دو نامه چند سطری نیز به خط امام (ع) است که صحت این مطالب را گواهی فرموده و به شیخ مفید (ره) دستور می دهند که این نامه ها را کاملاً از مردم پنهان نموده و از روی آن برای افراد موثق و مورد اطمینان بنویسد و یا به طور شفاهی برای آنها نقل کند.
برخی از معاصران به واسطه مرسله بودن این نامه ها در کتاب احتجاج، مناقشه نموده اند با این حال کسانی نیز ضمن تقویت بخشیدن به این دو نامه، به گونه تحقیقی به این مناقشه پاسخ داده اند.
علاوه بر این توقیعات، قاضی شهید سید نورا... شوشتری چند بیت شعر را منسوب به امام عصر می داند که در مرثیه شیخ مفید (ره) وارد و بر قبر وی نوشته دیده اند.
● آثار مفید
حدود دویست کتاب و رساله- بزرگ و کوچک- جزء مولفات شیخ مفید(ره) نام برده اند که اسامی اکثر آنان در «رجال نجاشی» و فهرست شیخ و معالم العلماء ذکر شده است. خوشبختانه از مصنفات شیخ مفید (ره) نزدیک به پنجاه کتاب و رساله موجود است که توسط کنگره هزاره شیخ مفید (ره)- گهگاهی برای اولین بار- چاپ شده است.
با وجود این، بیش از صد کتاب و رساله از شیخ مفید (ره) جزء کتابهای مفقوده است که از آنان هیچ اثری نیست، ولی اکثر کتابهای شیخ مفید(ره) نزد علمای قدیم موجود بوده و در کتابهایشان از آنان مطلب نقل نموده اند. از کتابهای معروف او می توان به کتاب «مقنعه» در فقه وکتاب «ارشاد» در تاریخ اسلام و امامت اشاره داشت.
● مفید در نگاه اندیشمندان
دراین نوشتار به گزیده ای از گفتار ارزشمند اندیشمندان اسلامی درباره شیخ مفید اشاره می شود، گرچه به تفصیل در مجموعه «المقالات و المرسلات» به آن پرداخته شده است. شیخ طوسی (ره) گوید: «محمد بن محمد بن نعمان» المفید، کنیه اش ابوعبدا... معروف به ابن المعلم، از جمله متکلمان امامیه است که رهبری و پیشوایی شیعه امامیه در زمان او به او رسیده و در علم و فن سخنوری و کلام و عقیده شناسی از دیگران جلو افتاده است.
وی فقیهی بود که سرعت اندیشه، خوش فکری و تیزبینی و حاضر جوابی را نیز به همراه داشت.
نجاشی (ره) می نویسد: «شیخ واستاد ما که خداوند از او خشنود باد، برتری و فضیلتش مشهورتر از آن است که فقط در فقه، کلام و روایت توصیف شود.»
قمی (ره) می نویسد: «وی نیکوییها و خوبیهای بسیاری داشته، از فضایل و ویژگیهای زیادی برخوردار بوده، تیزبین، حاضر جواب و روایات بسیاری را نقل کرده، به اخبار و رجال و اشعار آگاهی کامل داشته و در زمان خود در نقل حدیث از همگان مطمئن تر، موثق تر و آشناترین افراد به فقه و کلام بوده است.»
شریف ابویعلی (داماد شیخ) درباره اش می گوید: «شبها فقط به اندازه یک چرت زدن می خوابید و سپس از جای حرکت می کرد، نماز می خواند و یا مطالعه می نمود، درس می داد و یا تلاوت قرآن می کرد.»
و ابن شاکر کتبی می نویسد: «بزرگ مشایخ امامیه و رئیس علم کلام و فقه، با هر صاحب عقیده ای مناظره و بحث می کرد. صدقه بسیار می داد، خشوع فراوانی داشت، نماز زیاد می خواند و بسیاری اوقات را روزه بود. لباس خشن و درشت می پوشید، پیرمردی ضعیف الجثه، لاغر اندام و گندم گون بود...»
● سخن آخر
این نوشتار بهانه ای است برای اینکه در روز بزرگداشت شیخ مفید که همه ساله در تاریخ نهم آذر گرامی داشته می شود، بیشتر با تلاشهای علمی و خستگی ناپذیر این مجاهد در راه نشر ارزشهای اسلامی و شیعی آشنا شویم، به امید آنکه جامعه اسلامی نیز، با الگو قرار دادن چنین پیشگامانی، بیش از پیش مایه مباهات جامعه اسلامی گردند.

منابع و ماخذ:
۱- ما چه می گوییم/ سید قطب/ ترجمه: سید هادی خسروشاهی
۲- معالم العلماء
۳- المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم
۴- مفاخر اسلام
۵- الکامل فی التاریخ
۶- المقالات و المرسلات
۷- عیون التاریخ/ نسخه خطی کتابخانه آیهٔ ا... مرعشی

منبع : روزنامه قدس