پیامدهای رحلت پیامبر اکرم (ص) در نگاه شاهد آن ایام

● ویژگی‏های فرصت ‏طلبان
رحلت پیامبر اكرم (ص) برای حكومت اسلامی و امت اسلام حادثه‏ای سخت و جانسوز بود . چنانكه امیرالمؤمنین(ع) می‏فرماید:
« بابی انت و امی یا رسول الله (ص) لقد انقطع بموتك ما لم ‏ینقطع بموت غیرك من النبوهٔ والانباء و اخبارالسماء . خصصت ‏حتی صرت مسلیا عمن سواك و عممت ‏حتی صار الناس فیك سواء و لولا انك امرت بالصبر و نهیت عن الجزع، لانفدنا علیك ماءالشؤون . و لكان الداء مماطلا و الكمد محالفا و قلالك . . . (۱) ؛ پدر و مادرم فدایت ای پیامبر خدا، با مرگ تو رشته‏ای پاره شد كه در مرگ دیگران چنین قطع نشد و آن نبوت و فرود آمدن پیام و اخبار آسمانی بود . مصیبت تو دیگر مصیبت دیدگان را تسلی دهنده ست ‏یعنی پس از مصیبت تو دیگر مرگ ها اهمیتی ندارد . و از طرفی این یك مصیبت همگانی است كه عموم مردم به خاطر تو عزادارند . اگر نبود كه امر به صبر و شكیبایی فرموده‏ای و از بی‏تابی نهی نموده‏ای آنقدر گریه می‏كردم كه اشك هایم تمام شود . و این درد جانكاه همیشه در من می‏ماند و حزن و اندوهم دائمی می‏شد. كه همه اینها در مصیبت تو كم و ناچیز است.»
سختی مصیبت رحلت پیامبر به قدری بود كه امام علی می‏فرماید: « فضجت الدار الافنیهٔ(۲)؛ گویا در و دیوار خانه فریاد می‏زد.»
● موفقیت پیامبر اکرم (ص) در زمان حکومت
شاید تصور آن روز برای خیلی‏ها امری مشكل به نظر می‏رسید، چرا كه پیامبر توانسته بود در مدت كمی علاوه بر ایجاد الفت و اخوت و صفا و صمیمیت ‏بین مردم، حكومتی عدل گستر و نظامی قانونمند را پی ریزی كند كه مردم خصوصا طبقه عامه از آن بهره‏ مند باشند.
چنانكه حضرت امیرمؤمنان(ع) می‏فرماید: « فانظروا الی مواقع نعم الله علیهم حین بعث الیهم رسولا . فعقد بملته طاعتهم . و جمع علی دعوته الفتهم، كیف نشرت النعمهٔ علیهم جناح كرامتها و اسالت لهم جداول نعمتها والتفت الملهٔ بهم فی عوائد بركتها فاصبحوا فی نعمتها غرقین . و فی خصرهٔ عیشها فكهین . قد تربعت الامور بهم فی ظل سلطان قاهر . و آوتهم الحال الی كنف عز غالب، و تعطفت الامور علیهم فی ذری ملك ثابت . فهم حكام علی العالمین و ملوك فی اطراف الارضین یملكون الامور علی من كان یملكها علیهم، و یمضون الاحكام فیمن كان یمضیها فیهم لاتغمزلهم قناهٔ ولا تقرع لهم صفاهٔ (۳) ؛ حال به نعمت های بزرگ الهی كه به هنگامه بعثت پیامبر اسلام (ص) بر آنان فرو ریخت ‏بنگرید . كه چگونه اطاعت آنان را دین خود پیوند داد . و با دعوتش آنها را به وحدت رساند. چگونه نعمت‏های الهی بال های كرامت‏ خود را بر آنان گستراند و جویبارهای آسایش و رفاه برایشان روان ساخت و تمام بركات آیین حق، آنها را در بر گرفت در میان نعمت‏ها غرق شدند و در خرمی زندگانی شادمان . امور اجتماعی آنان در سایه حكومت اسلام استوار شد . در پرتو عزتی پایدار آرام یافتند و به حكومتی پایدار رسیدند . آنگاه آنان حاكم و زمامدار جهان شدند و سلاطین روی زمین گردیدند و فرمانروای كسانی شدند كه در گذشته حاكم بودند و قوانین الهی را بر كسانی اجرا می‏كردند كه مجریان احكام بودند و در گذشته كسی قدرت درهم شكستن نیروی آنان را نداشت و هیچ كس خیال مبارزه با آنان را در سر نمی‏پروراند .»
● شمه‏ای از حالات فرصت طلبان عصر پیامبر اكرم (ص)
شرایط قبل از اسلام و حتی بعد از حكومت اسلامی پیامبر به گونه‏ای نبود كه تمام كسانی كه در جزیرهٔ‏ العرب آن روز می‏زیستند از جان و دل تسلیم اوامر حكومت نبوی شوند و چه بسا بودند كسانی كه نه از سر تسلیم بلكه از ناچاری به بیعت‏ حكومت‏ حضرتش درآمده بودند . و حتی كسانی كه در حیات حضرت نتوانستند كاری كنند .
چنانكه امام علی (ع) می‏فرماید: « فاراد قومنا قتل نبینا واجتیاح اصلنا و هموا بنا الهموم و فعلوا بنا الافاعیل و منعونا العذب واحلسونا الخوف واضطرونا الی جبل وعر واوقدوا لنا نارالحرب فعزم الله لنا علی الذب عن حوزته والرمی من وراء حرمته (۴) ؛ خویشاوندان ما از قریش می‏خواستند پیامبرمان (ص) را بكشند و ریشه ما را درآورند و در این راه اندیشه‏ها از سر گذراندند و هر چه خواستند نسبت ‏به ما انجام دادند. و زندگی خوش را از ما سلب كردند . و با ترس و وحشت‏ به هم آمیختند و ما را به پیمودن كوه‏های صعب العبور مجبور كردند و برای ما آتش جنگ افروختند . اما خدا خواست كه ما پاسدار دین او باشیم و شر آنان را از حریم دین بازداریم .
آنان منتظر رحلت پیامبر بودند تا بتوانند به مطامع نفسانی خود دست‏ یازند .
چنانكه امام علی (ع) خطاب به برادرش عقیل نوشتند: « فدع عنك قریشا و تركاضهم فی الضلال و تجوالهم فی الشقاق و جماحهم فی التیه، فانهم قد اجمعوا علی حربی كاجماعهم علی حرب رسول الله (ص) قبلی ... (۵) ؛ قریش را بگذار تا در گمراهی بتازند و در جدایی سرگردان باشند . و با سركشی و دشمنی زندگی كنند همانا آنان در جنگ با من متحد شدند آنگونه كه پیش از من در نبرد با رسول خدا (ص) هماهنگ بودند.»
البته بیانات پیامبراكرم (ص) در حق امیرالمؤمنین و در راس آنها در غدیر خم توانسته بود از شدت و حدت آن بكاهد .
چنانكه حضرت زهرا سلام الله علیها فرمودند:
«... كانكم لم تعلموا ما قال یوم غدیر خم، والله لقد عقد له (علی علیه‏السلام) یومئذ الولاء لیقطع منكم بذلك منها الرجاء ... (۶) ؛ گویا از آن چه رسول خدا (ص) در روز غدیر خم فرمود، آگاهی ندارید؟ سوگند به خدا كه ایشان در آن روز ولایت و رهبری امام علی (ع) را مطرح كرد و از مردم بیعت گرفت تا امید شما فرصت طلبان تشنه قدرت را قطع نماید.»
گروهی نیز توان و توفیق معرفت پیامبر و حكومت ‏حضرتش را پیدا نكرده بودند . چنانكه خداوند متعال می‏فرماید:
« قالت الاعراب آمنا، قل لم تؤمنوا ولكن قولوا اسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبكم‏.» (۷)
● شرایط حاد و تاسف بار بعد از رحلت پیامبر اكرم (ص)
این عوامل و عواملی دیگر دست ‏به دست هم داده بود تا بعد از رحلت پیامبر اكرم جامعه آن روز با مشكلات خاصی مواجه شود. چنانكه امام علی (ع) می‏فرماید:
«... حتی رایت راجعهٔ الناس قد رجعت عن الاسلام، یدعون الی محق دین محمد (ص) فخشیت ان لم انصر الاسلام و اهله ان اری فیه ثلما او هدما تكون المصیبهٔ به اعظم من ولایتكم ... (۸) ؛ تا آنجا كه دیدم گروهی از اسلام بازگشته، می‏خواهند دین محمد (ص) را نابود سازند. پس ترسیدم كه اگر اسلام و طرفدارانش را یاری نكنم، رخنه‏ای در آن بینم یا شاهد نابودی آن باشم كه مصیبت آن بر من سخت‏تر از رها كردن حكومت‏ بر شماست.»
● پیامدهای رحلت از لسان مبارک حضرت زهرا (س)
در این مقال بنابر آن است كه پیامدهای رحلت پیامبر اكرم (ص) از نگاه تنها یادگارش، حضرت فاطمه سلام الله علیها بیان شود. او كه بضعهٔ الرسول است (۹) و به تعبیر امام علی (ع) بقیهٔ النبوهٔ (۱۰) است و به اعتراف دیگران، خیرهٔ النساء و ابنهٔ خیر الانبیاء، صادقهٔ فی قولك، سابقهٔ فی وفور عقلك است. (۱۱)
او كه خلیفه اول در جمع مردم مدینه درباره‏اش چنین گفته است: انت معدن الحكمهٔ و موطن الهدی و الرحمهٔ و ركن الدین و عین الحجهٔ است. (۱۲)
و حتی عایشه نیز گفته است: « ما رایت احدا كان اصدق لهجهٔ من فاطمهٔ الا ان یكون الذی ولدها. » (۱۳)
او كه هم مردمان مكه و مدینه را دیده و هم شاهد حیات پیامبر اكرم (ص) بوده و هم در كنار پیامبر و حضرت امیر(ع) حوادث ریز و درشت عصر نبوت و روزهای بعد از رحلت و حوادث تلخ و دردناك آن ایام كوتاه را به دقت زیر نظر داشته است . آری او می‏تواند پیامدهای تاسف بار رحلت پیامبر را خوب بیان كند . در اینجا به مواردی از آنها می‏پردازیم:
آن حضرت در خطبه فدكیه (۱۴) و خطبه‏ای كه بعدا در جمع زنان مدینه كه به عیادت ایشان آمده بودند (۱۵) ایراد فرموده‏اند، پیامدهای رحلت پیامبر را بیان می‏كنند از جمله آنها عبارتند از:
▪ ایجاد ضعف و سستی در میان مردم .
استومع وهنه « یا وهیه.‏» (۱۶)
حضرت در خطبه‏ای كه در حضور زنان مدینه كه به عیادت ایشان آمده بودند نیز این امر را تذكر دادند و با تاسف فرمودند:
« فقبحا لفلول الحد واللعب بعد الجد و قرع الصفاهٔ (۱۷) ؛ چه زشت است ‏سستی و بازیچه بودن مردانتان پس از آن همه تلاش و كوشش .»▪ تفرقه و اختلاف به وجود آمد
«استنهر فتقه وانفتق رتقه (۱۸) ؛ تشتت و پراكندگی گسترش یافت . و وحدت و همدلی از هم گسست.»
استنهر از نهر به معنای وسعت و زیادی است، فتق به معنای جدایی و پاره پاره شدن است. انفتق از انفتاق یعنی شكافتن و رتق هم به معنای همبستگی و اتحاد است .
در قرآن كریم نیز آمده است كه: «ان السموات والارض كانتا رتقا ففتقناهما (۱۹) ؛ (آیا كافران ندیدند) كه آسمان ها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از یكدیگر باز كردیم .»
▪ امید و آرزوهای مسلمانان به ناامیدی تبدیل شد
آنان كه به پیامبر اكرم (ص) و احكام عالیه اسلام ناب حضرتش دلخوش كرده بودند از نعمت دین الهی و حكومت اسلامی بهره ‏مند گشته بودند. اكنون با دیدن حوادث بعد از آن حضرت مایوس شده و امیدشان به یاس مبدل گشت .
« واكدت الامال‏.» (۲۰)
▪ به حریم پیامبر بی ‏حرمتی شد
« اضیع الحریم و ازیلت الحرمهٔ عند مماته (۲۱)؛ هنوز جسد مبارك پیامبر بر زمین است. در اجتماع سقیفه (۲۲) بدون نظرخواهی از خاندان پیامبر به تعیین جانشین برای آن حضرت می‏پردازند. و حق اهل بیت‏ حضرتش را ضایع می‏كنند .
چنانكه حضرت علی(ع) می‏فرماید:" فوالله ما كان یلقی فی روعی، ولا یخطر ببالی ان العرب تزعج هذا الامر من بعده (ص) عن اهل بیته ولا انهم منحوه عنی من بعده" (۲۳) ؛ به خدا سوگند نه در فكرم می‏گذشت و نه در خاطرم می‏آمد كه عرب خلافت را پس از رسول خدا از اهل بیت او بگرداند. یا مرا پس از وی از عهده دار شدن حكومت‏ باز دارند.»
و حتی در لحظات واپسین عمر حضرت و هنگام رحلت ایشان، هنگامی كه قلم و لوحی طلب فرمودند به آن حضرت بی‏ حرمتی كردند و ندای " فانه یهجر" سر دادند. (۲۴)
و مدتی هم از رحلت ‏حضرت نگذشت كه به در خانه تنها یادگارش آمدند و چه بی ‏حرمتی ها كه نكردند. چنانكه حضرت زهرا فرمود: یا ابتاه یا رسول الله هكذا كان یفعل بحبیبتك وابنتك ... . (۲۵)
یا ابتاه یا رسول الله ماذا لقینا بعدك من ابن الخطاب وابن ابی قحافهٔ (۲۶) ؛ بابا ای رسول خدا پس از تو از دست زاده خطاب و زاده ابی قحافه چه بر سر ما آمد. (۲۷)
▪ خط نفاق و دورویی آشكار شد
« ظهر فیكم حسكهٔ النفاق.‏» (۲۸)
حضرت در جای دیگری از همین خطبه، با كنایه زیبایی به این نفاق افكنی پرداخته است و فرموده است:
« تشربون حسوا فی ارتغاء و تمشون لاهله و ولده فی الخمر والضراء و نصبر منكم علی مثل حز المدی، و وخز السنان فی الحبشاء (۲۹) ؛ شیر را اندك اندك با آب ممزوج نمودید و به بهانه این كه آب می‏نوشید، شیر را خوردید. كنایه از نفاق است كه تظاهر به عملی می‏شود كه در واقع خلاف آن است (۳۰) و برای نابودی اهل بیت او در پشت تپه‏ها و درختان كمین كردید . و ما بر این رفتار شما كه مانند بریدن كارد و فرو بردن نیزه در شكم، دردآور و كشنده است صبر می‏كنیم .»
▪ دین و معنویت كم رنگ شد
« و سمل جلباب الدین.‏» (۳۱)
«جلبب‏» چادر یا عبایی كه بدن انسان را می‏پوشاند، حضرت زهرا (س) تعبیر به جلباب دین فرموده . چون دین نیز تمام زوایای زندگی فردی و اجتماعی انسان را در بر می‏گیرد، همانگونه كه چادر و عباء تمام بدن انسان را در بر می‏گیرد. (۳۲)
و در عبارتی دیگر فرموده‏اند: «... اطفاء انوار الدین الجلی و اهمال سنن النبی الصفی (۳۳) ؛ به خاموش كردن انوار درخشان دین و بی‏اهمیت كردن و مهمل گذاردن سنت‏های پیامبر برگزیده خدا همت گماردید.»
۷ ) مردم دچار بی‏تفاوتی شدند .
حضرت خطاب به انصار كه با جان و مال پیامبر را كمك كرده بودند چنین فرمودند:
« یا معاشر الفتیهٔ و اعضاء الملهٔ، و حضنهٔ الاسلام ما هذه الغمیزهٔ فی حقی و السنهٔ عن ظلامتی (۳۴) ؛ ای گروه جوانمرد، ای بازوان ملت و یاوران اسلام، این غفلت و سستی و ضعف شما در حق من و تغافل و بی‏تفاوتی و خواب آلودگی درمورد دادخواهی من، چیست؟»
▪ مردم پیمان شكنی كردند
فرمودند:« فانی حرتم بعد البیان و اسررتم بعد الاعلان و نكصتم بعد الاقدام (۳۵) ؛ پس چرا بعد از بیان حق حیران و سرگردانید، و بعد از آشكار كردن عقیده پنهان كاری می‏كنید و بعد از آن پیشگامی و روی آوردن به عقب برگشته پشت نموده‏اید.»
حضرت زهرا سلام الله علیها، در این فراز به حادثه غدیر اشاره می‏كند كه پیامبر اكرم (ص) آن را برای مردم بیان فرمود و به آنها اعلام كرد و آنان نیز با علی (ع) بیعت كردند . اما اكنون بیعت‏ خود را شكستند .
▪ مردم دچار وسوسه‏های شیطانی شدند
« تستجیبون لهتاف الشیطان الغوی (۳۶) ؛ به شیطان گمراه كننده پاسخ مثبت دادید.»
و در جای دیگر از خطبه فرموده‏اند:« اطلع الشیطان راسه من مغزره هاتفا بكم فالفاكم لدعوته مستجیبین (۳۷) ؛ شیطان سر خود را از مخفی گاه به در آورد. شما را فراخواند، دید كه پاسخگوی دعوت باطل او هستید... .»
«مغزر» یعنی مخفی گاه . در اینجا شیطان به سنگ پشت و خارپشت تشبیه شده است. چون آن هم وقتی دشمن را می‏بیند، سرش را در لاك خود فرو می‏برد. اما وقتی كه محیط را بدون خطر احساس كرد، سر خود را بیرون می‏آورد. شیطان نیز تا وقتی كه پیامبراكرم (ص) زنده بودند، سرش را در لاك خود فرو برده بود و جرات نمی‏كرد خود را نشان دهد . ولی بعد از آن سرش را بیرون آورد و به تحریك مردم پرداخت. (۳۸)
▪ شتاب در شنیدن حرف های بیهوده و بی‏اساس .
« معاشرالناس المسرعهٔ الی قیل الباطل المغضیهٔ علی الفعل القبیح الخاسر (۳۹) ؛ ای گروه مردم كه به سوی شنیدن حرف های بیهوده شتاب می‏كنید، و كردار زشت زیانبار را نادیده می‏گیرید.»
۱) نطفه مظاهر فساد روئیدن گرفت .
در پایان خطبه عیادت خطاب به زنان مهاجر و انصار فرمود:
« اما لعمری لقد لقحت فنظرهٔ ریثما تنتج ثم احتلبوا مل‏ء القعب دما عبیطا و ذعافا مبیدا(۴۰) ؛ به جان خودم سوگند نطفه فساد بسته شد، باید انتظار كشید تا كی مرض فساد پیكر جامعه اسلامی را از پای درآورد كه پس از این از پستان شتر به جای شیر خون بدوشید و زهری كه به سرعت هلاك كننده است .
۲) فرصت طلبان به سر كار آمدند .
حضرت سلام الله علیها در فرازهایی از خطبه فدكیه به گروه های فرصت طلب كه منتظر بودند تا بعد از رحلت پیامبر از موقعیت ‏بهره برند پرداخته است . و ویژگی‏های آنها را نیز بیان فرموده است .
▪ گروه های فرصت طلب
الف) گمراهان ساكت و منتظر .
« نطق كاظم الغاوین (۴۱) ؛ گمراهان خاموش به سخن درآمدند.»
اینان كه در حیات پیامبر جرات حرف زدن هم نداشتند با رحلت ایشان وارد میدان شدند . كسانی مانند ابوسفیان را می‏توان جزو این گروه نام برد.
ب) فرومایگان بی‏ نام و نشان .
« و نبغ خامل الاقلین (۴۲) ؛ آدم های پست و بی‏ارزش با قدر و منزلت ‏شدند .»
كسانی كه نه از سابقه در دین و نه فداكاری در جنگ‏های پیامبر برخوردار بودند . به بهانه ترس از فتنه در حالی كه بدن پیامبر بر زمین بود در تعیین خلیفه پیامبر مردم را تحریص می‏كردند .
ج) شجاعان و دلاور مردان از اهل باطل .
« و هدر فنیق المبطلین (۴۳) ؛ شتر اهل باطل بانگ برآورد و در میدان‏های شما به جولان درآمد.»
▪ ویژگی‏های فرصت ‏طلبان
حضرت در جای دیگری از همین خطبه ویژگی‏های آنان را چنین بیان می‏كند .
ـ در ظاهر ساكت و آرام بودند،" وادعون" فروگذاران .
ـ اهل خوشگذرانی بودند، " فاكهون" .
ـ راحت طلب و رفاه زده بودند، " انتم فی رفاهیهٔ من العیش" .
ـ منتظر پیش آمد حوادث برای پیامبر و اهل بیت ‏بودند، " تتربصون بنا الدوائر" .
ـ اخبار و رویدادها را دنبال می‏كردند، " تتولفون الاخبار" .
ـ در جنگ‏ها عقب نشینی و یا فرار می‏كردند، " تنكصون عند النزال و تفرون من القتال‏." (۴۴)
می‏توان با مطالعه تاریخ به عنوان نمونه ملاحظه كرد كه در جنگ احد چه كسانی عقب نشینی كردند و یا فرار كردند و چه كسانی تا آخرین لحظات در كنار پیامبر اكرم (ص) باقی بودند . (۴۵)
هر چند ممكن است ‏با قدری دقت و تامل موارد دیگری از این پیامدهای تاسف بار را از بیانات حضرت زهرا (س) به دست آورد، اما در این نوشتار به همین دوازده مورد اكتفا می‏شود .
متاسفانه جامعه امروز نیز با بعضی از این پیامدها گریبان گیر است . امید است ‏با بهره ‏گیری از اسلام ناب و مكتب اهل بیت علیهم السلام در پیرایش این آفات كوشا باشیم .

پی‏نوشت‏ها:
. نهج البلاغه (صبحی صالح) خطبه ‏۲۳۵ .
. همان، خ ۱۹۷ .
. همان، خ‏۱۹۲، بندهای ۹۸ - ۱۰۲ .
. همان، نامه ‏۹ .
. همان، نامه‏ ۳۶ .
. نهج الحیاهٔ فرهنگ سخنان فاطمه علیهاالسلام، ۱۳۸، حدیث ۵۹ .
۷ . حجرات (۴۹) آیه‏۱۴ .
. نهج البلاغه، نامه ‏۶۲ .
. بحارالانوار، ج‏۴۳، ص‏۲۳، حدیث‏۱۷ .
۰ . الاحتجاج، (اسوه) ج‏۱، ص‏۲۸۲ .
۱ . همان، ۲۷۰ .
۲ . همان، ۲۷۷ .
۳ . الغدیر (دارالكتب آخوندی) ج‏۲، ص‏۳۱۲ .
۴ . این خطبه در منابع متعددی آمده است . از جمله: الاحتجاج طبرسی (چاپ اسوه) ج‏۱، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، ج‏۱۶، ص‏۲۱۱ به بعد . و در كتاب های مستقلی نیز ترجمه و شرح آن نوشته شده است از جمله: درس هایی از خطبه حضرت زهرا، حسینعلی منتظری . شرح خطبه حضرت زهرا در دو جلد . عزالدین حسینی زنجانی، قطره‏ای از دریا . علی ربانی گلپایگانی .
۵ . ر . ك به الاحتجاج، ج‏۱، بحارالانوار، ج‏۴۳، ص‏۱۵۸ به بعد .
۶ . الاحتجاج، ج‏۱، ص‏۲۷۰ .
۷ . همان، ص‏۲۸۷ .
۸ . همان، ص‏۲۷۰ .
۹ . انبیاء، ۳۰ .
۰ . الاحتجاج، ج‏۱، ص‏۲۷۰ .
۱ . همان .
۲ . دربار سقیفه از جمله ر . ك به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج‏۲، ص‏۲۰ - ۶۰ و ج‏۶، صص ۵ - ۵۰ .
۳ . نهج البلاغه، نامه‏۶۲ .
۴ . الارشاد شیخ مفید، ترجمه آقای رسولی محلاتی چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج‏۱، ص‏۲۵۰
۵ . نهج الحیاهٔ فرهنگ سخنان فاطمه سلام الله علیها، ۱۴۷ .
۶ . همان، ۲۵۰ .
۷ . امام علی، عبدالفتاح عبدالمقصود، (ترجمه به فارسی) ج‏۱، ص‏۳۲۸ .
۸ . الاحتجاج، ج‏۱، صص‏۲۶۳ و ۲۶۴ .
۹ . همان، ۲۶۶ .
۰ . ر . ك به قطره‏ای از دریا، شرح خطبه حضرت زهرا، ۱۲۶ .
۱ . الاحتجاج، ج‏۱، ص‏۲۶۴ .
۲ . درس هایی از خطبه حضرت زهرا، ص ۱۱۸ .
۳ . الاحتجاج، ج‏۱، ص‏۲۶۶ .
۴ . همان، ۲۶۹ .
۵ . همان، ۲۷۲ .
۶ . همان ۲۶۶ .
۷ . همان ۲۶۴ .
۸ . درس هایی از خطبه حضرت زهرا، ص۱۲۰ .
۹ . الاحتجاج، ج‏۱، ص‏۲۷۸ .
۰ . همان، ص ۲۹۰ .
۱ .همان، ص ۲۶۴ .
۲ . همان .
۳ . همان .
۴ . همان، ص ۲۶۳ .
۵ . ر . ك شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج‏۱۵، صص‏۲۰ - ۲۵ .
× . در ترجمه عبارات: بیشترین استفاده از ترجمه نهج البلاغه و نهج الحیاهٔ آقای محمد دشتی شده است.

منبع : سایت پیامبر اعظم