سفال و سرامیک از ابتدا تا کنون

زمانی كه بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هر گونه تزئین یا پوشش لعاب بود، ولی بتدریج كه ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گوناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.كاوشهای باستانشناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است كه تسلسل و تكامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفلگری همزمان و در كنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتكر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظكرده اند. وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت كاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است. تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشكل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند. پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال ۶۲۲ میلادی ) و گرایش ایرانیان بدین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تاثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است كه از آنجمله ناحیه دریای خزر می باشد. در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز كاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین بشیوه متقدم ساخته می شده است. حفریات باستانشناسی در ناحیه دریای خزر كه محوطه های باستانی بیشماری را در بر میگیرد . كشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید. پژوهشهای باستانشناسی سالهای اخیر در مراكز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری، جرجان، سیراف، استخر، تخت سلیمان، سلطانیه، فسا، غبیرا و شوش كه در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستانشناسان را در تكامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر كرده است.
● سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر، شكل و تزئین قابل بررسی است.
▪ خمیر
گل خمیر كه در ساخت ظروف سفالین بی لعاب بكار برده شده برنگهای نخودی، قرمز و خاكستری است، كه بصورت نرم و سخت ساخته شده است.
▪ شكل
سفالگران اسلامی در ساخت ظروف بی لعاب از شكلهای گوناگون استفاده نموده و ساخت بعضی از ظروف مانند كوزه در ادوار مختلف بیك شكل ادامه داشته است، بطوریكه شناخت و تاریخ گذاری این نوع ظروف تا حدودی مشكل شده است. مهمترین گروه سفالینه بی لعاب را خمره، كوزه و آبخوری تشكیل می دهد كه عموما با خمیر قرمز یا نخودی ساخته می شده و در اغلب كاوشهای باستانشناسی محوطه های اسلامی، به وفور یافت شده است. اشكال ظروف شامل: خمره، كوزه، آبخوری، كاسه، پیاله، بشقاب، گلدان، قمقمه و دیگر انواع ظروف سفالین مورد نیاز روز مره زندگی بوده كه هر یك با ویژگیهای مشخص از نظر بدنه، دسته، پایه و لبه ساخته می شدند.
▪ نقش تزئین
زیبائی خاصی كه نقوش متفاوت و تزئینات گوناگون به سفالینه بی لعاب می بخشد مهارت و استادی سفالگران ادوار مختلف اسلامی را كاملا روشن می سازد
● نقوش تزئینی سفالینه بی لعاب از نظر تكنیك به چند دسته تقسیم می شود
الف) نقش كنده
تكنیك نقش كنده در سفالگری ایران سابقه طولانی داشته و از ابتدای سفالگری از نقش كنده برای تزئین سفالینه استفاده می شده است. تداوم این تكنیك كه تا امروز نیز استمرار یافته در اغلب مراكز سفالگری با شیوه های تقریبا یكسان حفظ شده است.نقش كنده روی سفالینه بی لعاب متنوع و شامل. نقوش هندسی، موجی، زیگزاكی، نقطه چین، خطوط موازی و عمودی و نقوش گیاهی بوده كه اغلب روی بدنه و گردن ظروف را آرایش داده است. بنابر این نقش كنده از متداولترین تزئینات كارگاههای سفالگری بوده كه از اوایل دوره اسلامی تا قرن سیزدهم بدون وقفه ادامه داشته است.
ب) نقش افزوده
نوع دیگر آرایش سفالینه بی لعاب نقش افزوده است. با این ترتیب كه پس از ساخت سفالینه تزئین را كه بصورت نقشی جداگانه ساخته شده به بدنه ظرف متصل می ساختند نقوش اغلب بصورت طرحهای هندسی، گیاهی و در بعضی موارد طرحهائی از انسان و حیوان بوده كه بصورت قطعات خمیر كوچك به ظورف سفالین الصاق می شده است از این نوع تزئین معمولا جهت آرایش قسمت فوقانی بدنه استفاده می شده است.نقش افزوده با توجه به ذوق و سلیقه هنرمندان سفالگر در اغلب مراكز سفالگری متداول بوده بخصوص در قرون ۳ الی ۷ هجری این روش بسیار متداول و رایج بوده است.
ج) نقش قالب زده
زیباترین تزئین سفالینه بی لعاب نقش قالب زده است. نقوش و طرحهای قالب زده كه از قالبی با نقشی منفی بدست می آید زیبائی خاصی را دارا می باشد. همانطور كه در تكنیك سفالگری بحث خواهد شد، قالب منفی اصلی از جنس سفالینه سخت یا سنگ ساخته شده و نقوش مورد نظر هنرمند بروی آن كنده یا حك می شود، سپس ظروف سفالین آماده شده داخل آن قرار گرفته و نقش قالب بر روی آن بطور معكوس نقش می بندد. نقوش قالب زده متنوع و عموما شامل نقش هندسی، نقش انسان، حیوان، گیاه و در بعضی موارد توام با نوشته كوفی و ثلث است. این نقوش غالبا از صحنه های نوازندگی و رقص یا حیوانات دونده در تزئینی چون، سرو، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی می باشد.از كاوشهای باستانشناسی درنیشابور، ری، جرجان، علاوه بر كشف ظورف سفالین با نقش قالب زده قالب یا نگاتیو آن نیز بدست آمده است.
تزئین قالب زده از اوایل اسلام تا دوره ایلخانی مرسوم بوده ولی اوج ترقی آن به دوره سلجوقی س( قرن ۵و۶ هجری) متعلق است و شهرهای نیشابور و ری را میتوان مراكز اصلی ساخت آن دانست.علاوه بر نقوش ذكر شده، گروه اندكی از سفالینه های بی لعاب دارای تزئین رنگین می باشد و بنظر می رسد كه ساخت این نوع سفالینه در اوایل اسلام معمول بوه و بتدریج منسوج شده است. نمونه جالبی از این نوع تزئین كوزه كوچكی است در موزه ایران باستان كه از كاوشهای شوش بدست آمده است. روی بدنه كوزه نقوش هندسی ( لوزیهای بهم پیوسته )، طرح گردیده و داخل آنها با رنگهای قرمز، زرد، و قهوه ای تیره نقاشی شده است. همچنین از این گروه نمونه های معدودی نیز در نیشابور كشف شده است. گر چه از سفالینه های نقاشی شده نمونه های زیادی در دست نیست ولی احتمالا ساخت این قبیل سفالینه ها برای مدت كوتاهی متداول بوده اما مراكز تولید آن هنوز نام معلوم است .لازم به یاد آوری است كه علاوه بر طرحهای یاد شده كه غالبا از موتیف ها و سنتهای هنری پیش از اسلام الهام گرفته ذوق سفالگران محلی نیز در آرایش سفالینه اثر بخش بوده است.
● سفال با پوشش گلی
در اوایل اسلام، همزمان با آغاز نهضتها و جنبشهای ایرانی و تاسیس سلسله هائی مستقل مانند طاهریان و سامانیان اغلب هنرها بخصوص سفالگری رونق تازه ای یافت، و در قرون سوم و چهارم هجری از جهت تكنیك و تزئین تحول چشمگیری در هنر سفالگری بوجود آمد، استفاده از پوشش گلی یاSLTPكه بعنوان تزئین بكار میر فت از همین زمان آغاز می شود پوشش گلی در رنگهای مختلف بكار برده می شد ولی غالبا برنگ سفید یا شیری بوده است.این گروه سفالینه بیشتر در شمال شرقی ایران در مراكز سفالسازی چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده و در مناطق دیگر كمتر دیده شده است. بدین جهت سفالینه با پوشش گلی در گذشته بنام ظروف شمال شرقی ایران معروف بوده است.
▪ سفالینه با پوش گلی از نظر تزئین به گروههای زیر تقسیم بندی می شود
۱) سفالینه با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید
این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها، تزئین كامل شده است. تزئین این نوع سفالینه كه شامل نقطه چینهای مرتب، پرندگان، گلها مسبك ومهمتر از همه نوشته بخط كوفی تزئینی است، عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته و در بعضی از نمونه ها نقش مرغ مسبك در كف آرایش شده است. یكی از ویژگیهای این سبك عدم تراكم نقش و ایجاد فضای خالی در تزئین زمینه می باشد. نوشته ها شامل دعای خیر، روایات، ضرب المثل و احادیث منسوب بحضرت محمد ( ص) و حضرت علی ( ع ) و بزرگان اهل ادب بوده كه سفالگر بر روی سفالینه بعنوان تزئین بكار برده است. شكل ظروف ساخته شده عموما كاسه، بشقاب و قدح با لبه صاف و گاه برگشته بدنه كشیده و محدب و كف حلقه ای است.از كاوشهای هئیت اعزامی موزه متروپولین نیویورك و نیز مركز باستانشناسی ایران در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر بفردی از ظروف با نوشته كوفی بدست آمده است كه بنام ظروف كتیبه ای معروفند.
۲) سفالینه با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید
این نوع سفالینه كه بنامهای: ظروف روستائی، ظروف ساری و نیز رنگارنگ معروف شده زیبائی خاصی را داراسترنگهائی چون ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای تیره، زرد و اخرائی بصورت ورقه ای نازك بر روی زمینه مات و پوشش گلی SLTP آنراتزئین می كند.نقوش متنوع و غالبا شامل حیوان، پرنده، بخصوص كبوترهای مسبك، دایره های توپر و گلهای مسبك می باشد كه گاه توام با نوشته كوفی تزئینی است كه معمولا بدنه داخلی و كف ظرف را در بر می گیرد. شكل ظروف اغلب بصورت كاسه، بشقاب، پیاله با لبه برگشته، بدنه محدب و كف حلقه ای است.گرچه ظروف رنگارنگ بنام ساری معروف گردیده و محققان نیز مركز ساخت آنراساری می دانند ولی باكاوشهای انجام شده در نیشابور و جرجان وكشف كوره های متعدد سفالگریو نمونه های یافت شده در مناطق مذكور این احتمال در ذهن پژوهشگران متبادر می شود كه مركز اصلی ساخت آن جرجان بوده و از آنجا به دیگر نقاط حاشیه مازندران از جمله ساری صادر شده است. پرفسور میكامی استاد دانشگاه توكیو، معتقد است كه ظروف رنگارنگ از ابداعات وابتكارات سفالگران ایرانی است و از ایران به نقاط دیگر نفوذ كرده است. ساخت این ظروف به قرون سوم و چهارم پنجم هجری باز می گردد.
۳) سفالینه با تزئین تقلید زرین فام
گروه دیگری از این سفالینه ها بنام ظروف تقلیدی از زرین فام معروف شده است. این نوع سفالینه پس از آنكه با پوشش گلی پوشانیده می شد. با لعابی رنگین كه با اكسید فلزات مختلف تركیب یافته پوشش می گردید و در نتیجه پس از پخت، ظرف دارای درخشندگی خاصی می شده است. این درخشندگی تقریبا شبیه درخشندگی ظروف زرین فام یا طلائی می باشد. شكل این ظروف عموما كاسه و نقوش آنها گلهای تزئینی و گاهی توام با نوشته كوفی است. تاریخ ساخت این ظروف نیز به قرون سوم و چهارم هجری تعلق داشته و نیشابور را می توان یكی از مراكز ساخت آن دانست .دسته دیگری از سفالینه گری با پوشش گلی، می توان گروهی را دانست كه سفالگر پس از پوشش گلی و تزئین آن با نقوش سیاه رنگ و تزئینی دیگری كه عموما زرد بوده بشكل لكه قسمتهای مختلف ظروف را آرایش می كرده است. شكل این ظروف كاسه، بشقاب، با لبه و كف حلقه ای و تاریخ ساخت آن متعلق به قرون سوم و چهارم هجری است. بطور كلی سفالینه با پوشش گلی، گروه نقوش سیاه بر روی زمینه سفید و همچنین ظروف تقلیدی زرین فام به مراكز سفالسازی شرق ایران عموما نیشابور و سمرقند تعلق داشته ولی سفالینه با نقوش رنگارنگ با حتمال زیاد در مراكز سفالسازی حاشیه خزر معمول بوده و مركز اصلی ساخت آن جرجان بوده است. تحقیقی كه اخیرا از انواع سفالینه های مختلف اسلامی خانم هلن فیلون از مجموعه موزه بناكی بعمل آمده ، مطالب سودمندی در توسعه و گسترش انواع ظروف سفالین اوایل اسلام نوع پوشش گلی بدست می دهد.
۴) سفالینه با لعاب پاشیده
در قرن دوم هجری، همزمان با حكومت عباسیان ارتباط ایران با كشور چین گسترش یافته بسیاری از دست ساخته های هنری چین از راه دریا و خشكی به سرزمینهای اسلامی چون ایران و عراق و مصر صادر گردید. از طرف دیگر وجود هنرمندان چینی در دربار عباسیان باعث شد تا ذوق تلطیف یافته هنرمندان اسلامی و چینی در این زمینه نزدیكتر شده و در صنایع گوناگون بویژه سفالگری در سرزمینهای اسلامی نو آوریهایی پدید اید. در این زمان كه مصادف با دوره تاریخی تانك در كشور چین است. ساخت نوعی سفالینه كه همان شیوه تزئین با لعاب پاشیده است در چین متداول بوده و در اثر توسعه تجارت به كشورهای اسلامی صادر می شده است. در كاوشهای باستانشناسی شهرهای معروف اسلامی چون ری، شوش، سیراف، جرجان و نیشابور سفالینه های صادراتی ساخت چین بدست آمده است.● ظروف با تزئین لعاب پاشیده ایران به دو نوع تقسیم می شود
۱) با لعاب پاشیده
۲) سفالینه با لعاب پاشیده و نقش كنده
۱) سفالینه های از نوع اول،
با لعاب گلی پوشش و سپس با لعاب سرب و رنگهائی كه از تركیب اكسید فلزات تهیه می گیردیده بصورت لكه یا گاهی بصورت نقطه چین روی ظروف را می پوشانده است. رنگهای پاشیده در ظروف ساخت چین، اغلب از سه رنگ، سبز، آبی، و زرد كهربائی استفاده می شده ولی در ظروف پاشیده ساخت ایران علاوه بر این سه رنگ، رنگ ارغوانی نیز بكار رفته است.
سفالینه های نوع دوم، از ابداعات سفالگران ایرانی بوده كه توانستند بعد از گذشت زمانی كوتاه از تقلید نوع اول به ساخت نوع دوم كه تزئینی است با لعاب پاشیده و نقش كنده دست یابند. دراین نوع تزئین نقوش كنده، قبل از لعاب اصلی سطح ظرف را آرایش داده و سپس با لعاب اصلی پوشش شده است. نقوش كنده عموما شامل نقوش گیاهی، اسلیمی، خطوط پراكنده وبندرت نقش پرندگان می باشد. خمیر سفالینه با لعاب پاشیده اغلب بر نگ نخودی و قرمز بود وشكل ظروف با كف حلقه ای، بدنه محدب و یا كشیده است.سفالینه با لعاب پاشیده و نقوش كنده در اغلب مراكز سفالسازی اوایل اسلام بدست آمده ولی بطور كلی شمالشرق ایران، و مراكز چون نیشابور، تخت سلیمان، ری و جرجان را می توان از مهمترین مراكز ساخت آن دانست. ساخت این نوع سفالینه حدود سه قرن در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی چون مصر سوریه و عراق ادامه داشته است.
سفال با نقش كنده
۲) نقش كنده بر روی سفال
یكی از تزئیناتی بوده كه همواره مورد توجه سفالگران در قبل و بعد از اسلام قرار گرفته است. شیوه كار برد این تزئینات ابتدا بصورت خطوط نامنظم بوده ولی بتدریج سفالگران نقوش زیبای انسان، حیوان و گیاه را بصورت كنده بر روی ظروف سفالین بوجود آوردند.عده ای از پژوهشگران بر این عقیده اند كه اصل و منشاء این نوع سفال مربوط به مصر می شود و سپس به بین النهرین و سرانجام به ایران رسیده است. از كاوشهای باستانشناسی محوطههای اسلامی مانند كیش درعراق و فسطاط در مصر، با میان ولشگری بازار در افغانستان و سواحل افریقای شرقی نمونه های زیادی از سفالینه با نقش كنده كشف شده است. از تحقیقات باستانشناسی سالهای اخیر كه در بسیاری از محوطه های اسلامی ایران از شمال تا جنوب ( آذربایجان – سیراف ) انجام شده نمونه های گوناگونی از سفالینه با نقش كنده بدست آمده كه متعلق به اوایل اسلام تا قرن هفتم هجری است. در اوایل اسلام نقش كنده شامل خطوط ساده و هندسی بوده ولی بتدریج از قرن چهارم هجری نقوش زیبای انسان و حیوان را نیز در بر گرفت.با حتمال زیاد تكامل سفالینه با نقش كنده و همچنین تبدیل نوع ساده به نقوش انسان و حیوان ارتباط با ادبیات فارسی بخصوص شاهنامه فردوسی و داستانهای ملی از یكطرف و پیروی از شیوه فلز كاری دوره ساسانی از طرف دیگر داشته است. در نواحی دریای خزر و نواحی شمال و شمالغرب ایران مانند آذربایجان و كردستان نمونه های جالبی از ظروف سفالین بانقش كنده بدست آمده كه موید این ادعا است.
متخصصان سفال اسلامی، سفال با نقش كنده را به گروه های گوناگون مانند نوع آمل، آق كندو شاملو یا گروس تقسیم نموده اند. تقسیم بندی این نوع سفالینه بر مبنای تكنیك و ساخت آن انجام شده مثلا در ساخت نوع آمل و اق كند نقوش كنده بر روی لعاب های رنگارنگ مانند سبز، زرد و ارغوانی انجام گرفته و سپس محلهای بخصوصی از ظرف نقاشی می شود. هدف از بكار بردن این تكنیك برای جلوگیری از پاشیده شدن یا فرار رنگهای دیگر است. پس از این عمل تمامی ظرف با لعاب شفاف مانند لعاب سرب پوشانیده می شود.ساخت نوع دوم یعنی شاملوه یا گبری یا گروس تا اندازه ای با دو نوع آمل و آق كند متفاوت است. در نوع گبری ظروف سفالین ابتدا با پوشش گلی سفید رنگ در زیر لعاب سرب پوشانده شده و سپس نقاط زیادی از سطح ظرف بانقوش كنده آرایش می شود. در نتیجه تزئینات ازنظر شكل و رنگ آمیزی بصورت زیبائی در آید در مرحله بعدی، ظرف با لعاب سبز یا لعاب شفاف سرب پوشش می گردد.
رنگهائی كه در آرایش این گروه از سفال بكار می رود عموما سبز، زرد، قهوه ای و گاهی قرمز روشن می باشد ونقوش شامل حیوان، پرنده، انسان و گاهی نوشت كوفی بوده و در زمینه آن اغلب گلهای طوماری شكل نیز افزوده می شود. سطح خارجی ظروف با نقش كنده معمولا بدون لعاب می باشد و در مواردی با لعاب سبز پوشاندهمی شود. گر چه در تقسیمات این نوع سفالینه بین متخصصان اختلاف كلی وجود ندارد ولی با توجه به كشفیات اخیر محوطه های اسلامی در سراسر ایران و كشف تعداد زیادی از این نوع سفالینه، تقسیم بندی تاریخی و همچنین تزئین بصورت ذیل امكان پذیر است بعلت ناكافی بودن تحقیقات باستانشناسی و عدم مدارك لازم، مراكز مهم ساخت این نوع سفالینه بتحقیق روشن نیست ولی مراكزی مانندو ری ، كاشان، سلطان آباد و جرجان مناطقی هستند كه اغلب محققان در ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب در آنها اتفاق نظر دارند. گرچه سفالینه مراكز یاد شده بطور كلی با هم قابل مقایسه هستند ولی از نظر تزئینات هر یك دارای ویژگیهای مشخصی می باشد. در كاشان كه ساخت ظروف با نقاشی زیرلعاب تا قرن هشتم هجری متداول بوده كمتر تغییراتی درآن بوجود آمده و فقط نقوش انسان تا حدودی تحت نفوذ هنر نقاشی مغول قرار می گیرد.
تزئین متداولی كه در ظروف با نقاشی زیر لعاب كاشان بكار رفته طرح تقسیم سطح داخلی ظروف به ۴، ۶، یا ۸ قسمت است كه با خطوط پهن انجام گرفته و داخل خطوط اغلب نوشته فارسی و حد فاصل آن با گلهای اسلیمی و طوماری شكل پر شده است. از خصوصیات ظروف نقاشی زیر لعاب جرجان كه عموما بر نگ آبی در زمینه سفید تصویر شده خطوط موازی در داخل و خارج گلهای تزئینی نوشته فارسی ، نقوش ماهی و پرندگان مسبك در كف ظروف است. ساخت این نوع ظروف بقرون ششم تا هشتم هجری متعلق است. از مراكز دیگری كه در آنجا ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب معمول بوده میتوان سلطانیه را نامبرده در كاوشهای اخیر مركز باستانشناسی كه در شهر سلطانیه و اطراف آن انجام شده ضمن كشف كورهای سفالگری نمونه های جالبی از ظروف سفالین و كاشیهای مختلف از این نوع بدست آمده است. از دیگر مراكز ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب سلطان آباد یا شهر فعلی اراك را می توان نام برد. سفالینه سلطان آباد توسط پوپ و ریت لینگر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت.گرچه بعلت عدم بررسیها و كاوشهای علمی، بدرستی معلوم نیست كه از اوایل اسلام تا عصر ایلخانی شیوه سفالگری و انواع سفالینه سلطان آباد به چه نحو بوده ولی آنچه مسلم شده این است كه در اواخر قرن هشتم، سلطان آباد و حومه آن از امتیازات سفالگری مهمی برخوردار بوده است.
● طبق نظریه لین LANE ظروف سلطان آباد از لحاظ تزئین به سه گروه تقسیم می شود.
▪ گروه اول با نقاشی زیر لعاب كه از نظر تزئین با ظروف كاشان قابل مقایسه بوده با این تفاوت كه سفالگران سلطان آباد از طرحهای سه گوش و گل و گیاه كه از وسط ظروف منشعب می شود استفاده كرده اند . این نوع ظروف با لعاب لاجوردی و سیاه زیر لعاب شفاف نقاشی شده است.
▪ گروه دوم، ظروفی هستند كه با نقوش سیاه در زمینه مایل به خاكستری تزئین ودارای نقوشنیم برجستهو لعاب شفاف هستند.
نقوش داخل این گونه ظروف شامل پرندگان و حیوانات است كه در وسط ظرف در زمینه طرحهای گل و گیاه نقاشی شده و خارج ظروف با نوشته همراهاست. در شكل ظروف نیز تغییراتی حاصل شده و ظروف با كف حلقه ای وبدنه نیم دایره ای، لبه محدب، خطوط عمودی برجسته و لعاب یكرنگ ساخته شده اند.
▪ گروه سوم ظروف سلطان اباد دارای بدنه ظریف و خمیر سفید است كه نقاشی آن با سه رنگ لاجورد سیاه و فیروزه ای انجام گرفته و رنگ سیاه اغلب برای پوشش بدنه خارجی ظروف بكار برده شده است.
در قرن هشتم هجری شكل تازه ای از ظروف شبیه گلدان كه احتمالا برای نگهداری دارو مورد استفاده بوده رواج پیداكرد. ساخت این نوع ظروف دركشور سوریه متداول بوده و بهمین جهت عده ای از متخصصان عقیده دارند كه مراكز سفالسازی سوریه و سلطان آباد با یكدیگر در ارتباط بوده و ظروف گلدانی شكل یاد شده را اقتباس از هنر سفالگری سوریه می دانند.ظرف بشیوه سلطان آباد در دیگر نقاط شمالغرب ایران مانند تخت سلیمان هم دیده شده است.قدیمیترین ظروف سلطان اباد كه تاریخدار است در موزه متروپولیتن نیویورك نگهداری می شود كه دارای تاریخ ۶۷۲ و ۶۷۷ هجری است.زیباترین ظروف سفالین نقاشی شده زیر لعاب گروهی است كه در بین متخصصان سفال اسلامی بنام ظروف سفالین با تزئین معروف شده است. این نوع سفالینه معمولا با دورنگ آبی و سیاه تزئین می شود. هنرمندان سفالگر اغلب از صحنه های رقص، نوازندگی و شكار استفاده كرده و با مهارت خاصی نقوش سیاه را بر روی زمینه آبی نقاشی كرده است. نقوش اغلب بزرگ نشان داده شده و عموما نقش نوازنده، شكارچی و غیره تمامی سطح و یا گاهی كف ظروف را در برمیگیرد. از مراكز ساخت اینگونه سفال می توان ری، كاشان، جرجان و بعضی از مراكز سفالسازی شمالغرب ایران را نامبرده كه در قرون ۶تا ۷ هجری ساخت آن ادامه داشته است. بطور كلی ظروف نقاشی شده زیر لعاب با تكنیك یاد شده در بالا متعلق بمراكز سفالسازی مهم بوده و از این مراكز به نقاط و شهرهای مختلف صادر شده است. همچنین نمونه های این ظروف در مناطق جنوبی ایران نیز كشف شده است.● سفالینه زرین فام یا طلائی
از جمله ظروف سفالینه اسلامی ظروفی است كه بنام طلائی یا زرین فام معروف شده است. در مورد منشاء ساخت اولیه این نوع ظروف بین محققان دوره اسلامی اتفاق نظر وجود ندارد و كشورهائی مثل ایران، مصر و عراق را بعنوان مراكز اولیه ساخت ظروف زرین فام نام برده اند. گرچه هنوز مدارك ودلائل كافی برای اثبات مركز اولیه ساخت ظروف زرین فام در دست نیست ولی شواهد نشان می دهد كه این نوع ظروف از قرن سوم هجری در هنر سفالگری و شیشه سازی متداول بوده است . ساخت و تكامل ظروف طلائی و یا زرین فام در سه دوره مشخص تاریخی شكل گرفته و در هر یك از این ادوار با ویژگیهای مشخصی توسط هنرمندان سفالگر اسلامی دركشورهای مختلف عرضه شده است. ساخت و تكامل ظروف طلائی و یا زرین فام در سه دوره مشخص تاریخی شكل گرفته و در هر یك از این ادوار با ویژگیهای مشخصی توسط هنرمندان سفالگر اسلامی دركشورهای مختلف عرضه شده است.
▪ با توجه با این ویژگیها سفالینه زرین فام را بشرح ذیل تقسیم بندی كرده اند
الف) ظروف طلائی اولیه قرن ۳-۴ هجری
ب) ظروف طلائی قرون وسطی قرن ۵-۹ هجری
ج) ظر.ف طلائی متاخر قرن ۱۰-۱۲ هجری ظروف طلائی اولیه
همانطور كه گفته شد علیرغم تحقیقات باستانشناسی در محوطه های معروف اسلامی هنوز مركز و منشاء اصلی ساخت اینگونه ظروف بدرستی مشخص نیست.بوتلرومارتین دو تن از محققان مراكز اولیه ساخت ظروف طلائی را از مصر می دانند شروع آن از شهر معروف اسلامی ری بوده است. تحقیقات هیات كاوشها و بررسیهای ری كه در سال ۱۹۳۰ انجام گردید نشان داد كه ظروف ساختهشده با لعاب قلع و تزئین طلائی یا لاجوردی در این شهر مهم مرسوم بوده است. كاوشهای شهر ری درسالهای اخیر نیز ستوسط مركز باستانشناسی ایران ادامه یافته و هیات موفق به كشف معماری مهمی از قرون چهارم و پنجم هجری و همچنین سفالینه های متعددی اسلامی شده است. كاوشهای باستانشناسی كه در شهر سامره انجام گردید نشان داد كه سفالگران اسلامی با ساخت سفالینه و كاشیهای زرین فام آشنا بوده اند.سفالینه زرین فام یا طلائی اولیه از نظر تزئین به انواع مختلف تقسیم می شود كه سفالینه رنگارنگ طلائی و یكرنگ طلائی دو نوع مهم واصلی آن بحساب می ایند. طبقه بندی سفال اولیه طلائی برای اولین بار توسط كونل انجام شد وی معتقد است كه نوع طلائی رنگارنگ قبل از سایر انواع توسط سفالگران عرضه شده است.
● ظروف زرین فام رنگارنگ
رنگهای این نوع سفالینه شامل رنگ یاقوتی، قهوه ای و سبز روشن است. نقوش شامل خطوط متقاطع نقوش شبیه چشم و بالاخره بعضی نقوش كه با طرح های تزئینی عهد ساسانی قابل مقایسه است می باشد. خانم فیلون در بررسی مجموعه موزه بناكی یونان، طرح و تزئین نقوش طلائی رنگارنگ را به ۹ گروه تقسیم و مشخصات هر یك را مفصلا شرح داده است. در این نوع سفالینه ظروف رنگارنگ زرین فام كاسه و بشقابهای بزرگ و كوزه است كه با بدنه محدب و كف حلقه ای كوتاه ساخته می شده است. تكنیك زرین فام چند رنگ همچنین در ساخت كاشی برای تزئینات بناهای مذهبی و غیر مذهبی قرن سوم هجری مورد استفاده بوده كه از جمله می توان كاشی های رنگارنگ كاخ جوسق الخاقانی متعلق به سال ۴۲- ۸۳۳ میلادی را نامبرده.همچنین مسجد قیروان متعلق بسال۶۳-۸۶۲ میلادی نیز با كاشیهای زرین فام رنگارنگ تزئین شده است دكتر هانسمن در مقاله جالبی تحت عنوان مدارك برای تاریخگذاری قدیمیترین سفال اولیه طلائی ضمن بررسی این مطلب طرحهای جالبی از سفال و كاشیهای رنگارنگ بچاپ رسانده است. ظروف طلائی یكرنگ: پس از ساخت ظروف طلائی رنگارنگ سفالگران اسلامی اقدام بساخت نوع دیگری از ظروف سفالین طلائی كردند كه بنام سفالینه طلائی یكرنگ معروف شده است. ظروف طلائی یكرنگ از نظر شكل متنوع، عموما شامل بشقاب، كاسه، پیاله وخمره است. پخت این نوع سفال با مهارت انجام گردیده و خمیر آن برنگهای متفاوت ولی اغلب برنگ زرد، نخودی، و خاكستری است. تزئین سفال یكرنگ شامل نقوش گیاهی مانند پالمت و گلبرگ می باشد. بتدریج نقوش سفالینه یكرنگ طلائی متحول شده و پس از مدتی، نقوش تزئینی دیگر مانند نقش انسان، حیوان ونوشته كوفی با آن اضافه می شود. این نقوش بر روی زمینه شیری رنگ ارایش می شود . و از نظر اندازه ظروف نوع یكرنگ كوچكتر از نوع دیگر یعنی رنگارنگ است. با مقایسه نقوش تزئینی، دو نوع سفالینهطلائی یعنی یكرنگ و رنگارنگ بنظر میرسد كه ظروف بانقوش رنگارنگ بیشتر برای تجمل و استفاده افراد ثروتمند ساخته می شده در حالیكه نوع یكرنگ سفالینه های زرین فام بیشتر مورداستفاده روز مره مردم عادی قرار می گرفت. ذكر این نكته نیز ضروری است كه اختلاف یاد شده در سبك وتزئین دو نوع سفالینه یاد شده بستگی به كارگاههای سفالسازی مختلف و ذوق و سلیقه سفالگر نیز داشته است. در سفالینه زرین فام یكرنگ نوشته كوفی تزئین عمده و اصلی راتشكیل می دهد. این نوشته عموما روی لبه، كف و یا بدنه داخلی ظروف قرار می گرفت متن نوشته ها عموما بركت، آرزوی خوشبختی توكل بخدا و نیز ضرب المثل های متداول آن دوره بوده است. نقوش حیوانات بر روی سفالینه یكرنگ شامل نقش شتر، كبوتر، بز و ماهی است كه در بدنه داخلی سفالینه تزئین می شده است. ساخت ظروف رنگارنگ و یكرنگ در اواخر قرن سوم الی اواسط قرن پنجم در نقاطی چون سامره مصر و ایران متداول بوده و در بررسیهای باستانشناسی اخیر ایران در مراكز وشهرهای اسلامی ری و گرگان ساخت و توسعه آن به اثبات رسیده است. سفالینه زرین فام دوره متوسط قرن ۵ الی ۹ هجری: دوره متوسط یا قرون وسطی كه در برگیرنده عصر سلجوقیان، خوارزمشاهیان و ایلخانیان است آغاز تحولی جدید در ابداع آثار مختلف اسلامی می باشد.
بخصوص این تحول در دوره كوتاه مدت سلجوقی با الهام از شیوه هنری قبل از اسلام و حفظ ویژگیهای مشخص در گسترش هنرهای گوناگون مانند معماری نقاشی، فلزكاری و سفالسازی كاملا چشمگیر است.سفالگران دوره سلجوقی و ایلخانی توانستند باتكنیك برتر درمراحل گوناگون سفالسازی مانند تهیه خمیر، لعاب، تزئین و پخت، این صنعت و هنر سنتی رابحد اعلای ترقی برسانند. همانطوریكه در بررسی سفالینه زرین فام دوره اولیه اشاره شده منشاء و مراكز اولیه این نوع سفالینه نیز بدرستی معلوم نیست.گروهی از متخصصان معتقدند كه پس از تاسیس سلسله فاطمی در مصر و انتخاب قاهره به پایتختی در سال ۳۵۹ هجری این شهر یكی از مراكز هنرهای اسلامی گردید و در هنر سفالگری نیز سفالگران فاطمی بنحوه ساخت ظروف زرین فام آشنائی داشتند. همچنین این شیوه بهنگام سلسله طولونی در مصر نیز ادامه داشته است.
بنظر گروهی دیگر، در اواخر قرن ششم هجری، سفالگران مصری كه آشنا بساخت سفالینه زرین فام بودند بعلل سیاسی این كشور راترك كرده و بكشورهایی چون سوریه ، تركیه، و ایران مهاجرت نمود و این نوع تكنیك را در كشورهای یاد شده رواج دادند. اما بررسی و كاوشهائی كه در سالهای اخیر در محوطه های وشهرهای مهم اسلامی انجام شده قبول نظریه بالا را دچار تردید ساخته است. چه كشف كوره های متعدد سفالگری و انواع سفالینه زرین فام ثابت می كند كه سفالگران مخصوصا عهد خوارزمشاهیان آن را بحد كمال رسانیده اند. در ایران از مراكز مهمی كه ساخت ظروف زرین فام در آنها متداول بوده شهرهای ساوه، كاشان، ری، تخت سلیمان، سلطان آباد و جرجان را می توان نامبرده.نقوش و تزئین گوناگون هر یك از مراكز نامبرده موجب پیدایش سبك بخصوصی نیز گردید. سفالینه زرین فام ری ری تا قبل از ویرانی آن بدست مغولان از مهترین شهرهای اسلامی بوده و هنرهای مختلف اسلامی در این شهر رواج و ترقی فراوان داشته است. همانطوریكه مختصرا در شرح سفالینه زرین فام اولیه گفته شد دو نوع از بهترین سفالینه های قرون وسطی یعنی زرین فام و مینائی، به شهر معروف اسلامی، ری متعلق است. همچنین بسیاری از محققان اولین ظرف تاریخدار طلائی سال ۵۷۵ هجری را متعلق به ری می دانند. ویژگیهائی كه در تزئین سفالینه زرین فام ری بكار رفته باعث شده كه سبك ری را مشخص از سایر مراكز بدانند. بطور كلی در طرح ظروف زرین فام ری از بكار بردن نقوش زیاد اجتناب شده و گاهی دیده می شود كه زمینه زیادی از ظروف را بدون نقش و طرح خالی گذاشته اند و در بعضی موارد نقش انسان رابانقوش هندسی و طوماری از سایر نقوش جدا كرده اند.▪ پوپ ظروف زرین فام ری را به دو گروه تقسیم كرده
۱) سبك و شیوه مینیاتور
۲) سبك و شیوه تاریخی
در سبك تاریخی سفال زرین فام ری، عموما طرحهای اصلی ظروف به انسان و حیوان تعلق دارد. سفالگران ری این نقوش را بزرگ و در سطح داخلی ظروف ترسیم كرده اند. نقوش اغلب سفید رنگ و در زمینه طلائی می باشد. نقوش اصلی بصورت طرح، ونقش سر، صورت و دست ، با جزئیات بیشتری ترسیم شده است طرحهای زمینه را عموما گلهای اسلیمی و طوماری تشكیل میدهد. لباسها اغلب ساده و با نقطه چین آرایش شده و خارج ظروف با لعاب قلیائی ابی تیزه پوشش گردیده است.
در گروه دوم یعنی سبك مینیاتور نقوش انسان و حیوان ریز و كوچك داده شده و برروی زمینه سفید تصویر شده است. موضوعاتی كه در این سبك بكار گرفته شده عموما الهام از زندگی درباریان و اشراف مانند تاجگذاری شاهان، سواران، بازداران، بزم و شكارگاه است كه غالبا در حاشیه ظروف نشان داده شده است. سفالینه زرین فام كاشان : كاشان دارای سبكی خاص در ساخت ظروف زرین فام است. نقوش عموما متراكم و تصاویر انسان، با صورت گرد مغولی، چشمان بادامی در رنگهائی چون قهوه ای تیره و روشن ساخته شده است. داخل ظروف عموما با نقش استخر درخت سرو، ماهی و آسمان مسبك نشان داده شده و خارج ظروف با شاخ و برگ درختان در دوایر متعدد و نقوش شبیه قلب، ارایش یافته است. بسیاری از ظروف كاشان دارای نوشته های كوفی و شكسته تعلیق است كه در لبه ظروف و گاهی هم در وسط آن بچشم می خورد نوشته ها عموما رباعی ضرب المثل از شاعران بزرگ چون فردوسی بابا افضل كاشانی، انوری، ظهیر فاریابی و حافظ است. شكل ظروف شامل كاسه، بشقاب، آبخوری، بطری كوزه و مجسمه های تزئینی است رنگهای لعاب كاشان روشن ترو براق از ظروف ری بوده و رنگهای قهوه ای تیره روشن و قرمز بیشتر بكار برده شده است.
ظروف طلائی كاشان توسط توسط ایتینگهاوزن مورد بررسی قرار گرفته و نامبرده علاوه بر ذكر خصوصیات و سبك ظروف طلائی كاشان نمونه های زیادی از ظروف تاریخدار كاشان را نیز ثبت كرده است. قدیمیترین تاریخدار كاشان دارای تاریخ ۶۰۰ هجری است.
سبك ری و كاشان توسط آقای واتسون عضو موزه ویكتوریا و البرت لندن مورد بررسی قرار گرفته و نامبرده معتقداست كه ظروف طلائی ری و كاشان در كارگاه واحدی در كاشان ساخته می شده و از این شهر به ری صادر می گردید و نیتجتا آنچه تاكنون به ری نسبت داده شده در واقع متعلق به مرك سفالسازی كاشان است. گرچه در كاوشهای گذشته و همچنین سالهای اخیر شهر ری، مداركی بر كشف سفالینه زرین فام و یا كوره های سفالگری بدست نداده ولی همانطور كه میدانیم كاوشهای ری در مراحل اولیه بوده و هیات در خارج شهر قدیم ری، در محل گورستان شهر تحقیقاتی و كاوشهای خود را آغاز كرده چه بسا با ادامه كاوش دربافت اصلی شهر، مدارك بیشتری از نحوه سفالگری ری خصوصا نوع زرین فام یا مینائی جمع آوری شود. متاسفانه با حملات مغول و ویرانی ری، فعالیت هنری، در وی متوقف گردید ولی شهر كاشان از حملات مغول در امان ماند و توانست قرنها به اعتلای هنر، بخصوص هنر سفالگری ادامه دهد . از خانواده های معروف سفالگر كاشان می توان سید شمس الدین الحسینی معروف به ابوزید و حسن بن عربشاه را نامبرده نام كامل هنرمند متقدم بر روی بشقاب زرین فامی متعلق به فریر گالری نوشته شده است. ولی عموما این هنرمندان با نام ابوزید معروف می باشد. سفالینه زرین فام جرجان: از دیگر مراكزی كه سفالگران آن از آغاز اسلام با شیوه ساخت سفالینه زرین فام آشنائی داشتند شهر معروف اسلامی جرجان در حاشیه جنوب شرقی دریای مازندراناست. ساخت انواع سفالینه اسلامی تا حملات مغول و تیمور در این شهر معمول بوده است . كاوشهای غیر مجازی كه در یكصد سال گذشته در شهر جرجان انجام گرفت موجب ویرانی مجدد این شعر شده و برنامه كاوشهای علمی این منطقه را با اشكال فراوان روبرو ساخته است.
بررسی و تحقیق سفالینه های جرجان برای اولین بار توسط دانشمند فقید دكتر بهرامی آغاز گردید و نامبرده تحقیقات خود را در كتابی بنام سفالینه گرگان، بچاپ رسانید.
نظریات آقای دكتر بهرامی مبنی بر ساخت ظروف سفالین زرین فام در شهر جرجان توسط عده ای از متخصصان هنر اسلامی موردتائید قرار نگرفت. زیرا بعقیده كارشناسان مزبور ظروف زرین فام جرجان احتمالا در كارگاههای سفالگری كاشان ساخته شده و به جرجان صادر شده است .از سال ۱۳۵۰ ش. كه بررسی و كاوشهای شهر اسلامی جرجان توسط مركز باستانشناسی ایران آغاز شد و متعاقب آن كشف كوره های متعدد سفالگری و هزاران قطعه از سفالینه های متنوع بخصوص زرین فام، جرجان بعنوان یكی از مراكز مهم سفالگری قرون وسطی شناخته شد.بررسی و مطالعه سفالینه جرجان و كاشان نشانگر آن است كه در دوره سلجوقی بین دو شهریاد شده رابطه اقتصادی چشمگیری وجود داشته و این اقتصادی نزدیك موجب شد كه هنرمندان سفالگر دو منطقه تحت تاثیر و نقوش و تزئین كارگاههای سفالسازی یكدیگر قرار گیرند.گر چه تزئین و نقوش بسیاری از ظروف زرین فام كاشانو جرجان با یكدیگر قابل مقایسه است ولی هر یك از این دومركز ویژگیهائی را نیز دارا بوده كه سفالینه های زرین فام این دو شهر را از یكدیگر متمایز می كند. مانند نقوش زنجیره ای و طوماری در ظروف جرجان كه در سبك كاشان دیده نمی شود.
● نقوش تزئینی جرجان متنوع و به گروههای مختلف قابلتقسیم است
▪ سفالینه با نقش انسان
▪ سفالینه با نقش حیوان
سفالینه با گلهای تزئینی در این سه گروه نقوش با نوشته كوفی تعلیق شامل اشعار عربی و فارسی همراه است. نقوش انسان بصورت تك چهره و چند چهره و گاهی روبروی هم تصویر شده است. این نقوش عموما صحنه های زندگی، مانند سواركار و رامشگر را نشان می دهد كه در وسط ظروف ترسیم گردیده و گاهی نقوش در وسط اشكال هندسی مانند مربع و لوزی نیز نقش شده است. نقش حیوانات نیز در تزئین سفالینه زرین فام جرجان از زیبائی خاصی برخوردار است. نقوش حیوانات و پرندگان مانند گوزن، ببر، شیر، مرغابی و ماهی در تزئین بسیاری از ظروف جرجان مخصوصا در كاسه های با بدنه محدب بكار رفته است از دیگر نقوش متدوال سفالینه زرینفام جرجان تزكیبی از صورت انسان و بدن حیوان ( اسفنكس) است كه در لبه داخلی كاسه و یا گردن بطری و آبخوری آرایش شده است. این نقوش همچنین در ظروف طلائی كاشان نیز دیده می شود. اشعار فارسی نیز در ان استفاده شده است.

منبع : Iran Art News

منبع : روزنامه تفاهم