آینده مبهم آمریکا در آسیای مرکزی

ریچارد هوگلاند سفیر آمریكا در تاجیكستان در روزهای اخیر نسبت به رویه ها و سیاست های آمریكا در قبال آسیای مركزی و نتایج این سیاست ها ابراز نگرانی كرده است. براساس گزارش خبرگزاری ها وی در این اظهارات علاوه بر انتقاد از رویه های برخی از رهبران حاكم بر كشورهای منطقه خاطرنشان كرده است كه سیاست های آمریكا در طول سال های اخیر باعث ایجاد یك جبهه ضدآمریكایی در منطقه شده است. براساس یك گزارش دیگر روزنامه «كامرسانت» روسیه نیز اخیراً در تحلیلی به بررسی تقابل روسیه با آمریكا در آسیای مركزی پرداخته است. این روزنامه روسی برگزاری نشست اخیر سران «سازمان همكاری شانگهای» و دعوت از ایران جهت حضور در این نشست را یكی از نمودهای بازر تقابل آشكار آمریكا و روسیه در آسیای مركزی قلمداد كرده است.
همزمان با اظهار نگرانی برخی از مقامات واشنگتن در ارتباط با تضعیف موقعیت و جایگاه آمریكا در آسیای مركزی پایگاه اینترنتی «یوروآبزرور» نیز در تحلیلی به چالش اتحادیه اروپا در قبال آسیای مركزی پرداخته است. براساس این گزارش اتحادیه اروپا در شرایط كنونی بین دو مسئله رعایت حقوق بشر در منطقه آسیای مركزی و منافع بلند مدت اقتصادی و سیاسی خود در تعارض بوده و به نظر می رسد تأكید بر روی عامل اول در طول سال های اخیر باعث افت جایگاه این اتحادیه در رقابت با سایر مراكز قدرت شده است.
در طول سال های اخیر یكی از مشكلات اساسی غرب و در رأس آن ایالات متحده در قبال منطقه آسیای مركزی اجبار به عبور از برخی از شعارها و ادعاهای خود در جهت نیل به اهداف اقتصادی و سیاسی در منطقه آسیای مركزی بوده است. تجربه ثابت كرده است كه دنیای غرب و ایالات متحده در شرایطی كه تداوم خواست ها و ادعاهایشان در رابطه با آزادی و حقوق بشر به منافع اقتصادی و سیاسی آن در مناطق مختلف لطمه وارد نماید بدنبال منافع اقتصادی و سیاسی خود حركت نموده اند.
در شرایط كنونی نیز اعتراض سفیر آمریكا در تاجیكستان نسبت به سیاست های واشنگتن در قبال منطقه و ابراز نگرانی اتحادیه اروپا در رابطه با تهدید منافع اقتصادی و سیاسی این اتحادیه در منطقه آسیای مركزی نشان دهنده تلاش آمریكا و اتحادیه اروپا جهت چشم پوشی از مسایلی همچون حقوق بشر و دموكراسی می باشد.
دنیای غرب در طول سال های اخیر دو رهیافت سیاسی عمده را در رابطه با منطقه آسیای مركزی دنبال كرده است:
الف) ایجاد تغییرات در نظام های سیاسی حاكم بر منطقه:
یكی از راهبردهای اساسی غرب در رابطه با منطقه آسیای مركزی تلاش در جهت حاكمیت الگوی سیاسی غرب در این منطقه می باشد. در این چارچوب علاوه بر استفاده از ابزار سازمان های به ظاهر غیردولتی مانند خانه آزادی (Freedom House) و رسانه هایی چون رادیو آزادی، اعمال فشار مستقیم به دولتمردان جهت ایجاد تغییرات و اصلاحات سیاسی در سطح منطقه در دستور كار قرار داشته است. یكی از بازتاب های اولیه این رویه ایجاد شائبه قوی دخالت غربی ها در امور داخلی كشورهای منطقه بوده است. این مسئله نیز باعث ایجاد فاصله ای چشمگیر بین دولتمردان منطقه و غرب شده است. در كشورهائی مانند ازبكستان تعطیلی غالب سازمان های به ظاهر غیردولتی فعال در زمینه حقوق بشر را در پی داشته است. بنابراین غالب كشورهای منطقه اعمال نظر غرب و علی الخصوص آمریكا در مسایلی چون حقوق بشر و رعایت آزادی در سطح این جوامع را بهانه ای برای دخالت در امور داخلی خود ارزیابی كرده و با دید منفی نسبت به آن می نگرند.
ب) جایگزینی نسل جدید رهبران به جای نسل قدیم:
یكی دیگر از رویكردهای اصلی غرب در قبال كشورهای منطقه آسیای مركزی در سال های اخیر، بدگمانی شدید نسبت به رهبران حاكم بر این كشورها بوده است. به عبارت دیگر آمریكا از یك طرف به علت وابستگی شدید فكری و اعتقادی رهبران فعلی حاكم بر منطقه به تفكر حاكم بر شوروی سابق و از طرف دیگر به علت مساعد بودن زمینه برخی از نخبگان جدید این كشورها برای تحكیم روابط با غرب، به شدت درصدد جایگزینی رهبران سنتی حاكم بر این كشورها بوده است. این رویكرد كه براساس سناریوی انقلاب های رنگین پیاده شده است ترس كشورهای منطقه از افزایش مداخلات آمریكا را به حداكثر رسانده است. این سناریو با موفقیت در كشورهایی مانند گرجستان، اوكراین و قرقیزستان پیاده شد اما برخلاف پیش بینی ها اجرای آن در ازبكستان با مقاومت شدید دولت ازبكستان و حمایت قاطع روسیه از دولت این كشور به شكست انجامید.
دو رویكرد فوق ذهنیت ایجاد شده در رابطه با مداخله گرانه بودن سیاست های ایالات متحده در قبال منطقه آسیای مركزی را در نزد رهبران حاكم بر این منطقه تقویت كرده و آمریكا را در رقابت با سایر مراكز قدرت مانند روسیه و چین دچار ضعف نموده است. درك ابعاد و بازتاب های منفی مداخلات غرب در امور داخلی كشورهای منطقه باعث افزایش اعتراضات مقامات این كشورها نسبت به رویكرد غرب در قبال این منطقه شده است. این مقامات اعتقاد دارند كه هرچند وضعیت حقوق بشر و آزادی ها در غالب كشورهای واقع در منطقه آسیای مركزی روند مطلوب ندارد اما غرب نباید به خاطر این مسئله از منافع كلان اقتصادی و سیاسی حضور در این منطقه چشم پوشی كند. برخی از سیاستمداران غربی نیز پا را فراتر گذاشته اعتقاد دارند كه این رویه غرب باعث تقویت حضور قدرت های رقیب در منطقه است.
با عنایت به انتقادات فوق و افزایش حضور و نفوذ روسیه در منطقه آسیای مركزی به نظر می رسد در ماهها و سال های آتی، رویكرد غرب در قبال آسیای مركزی تغییراتی را شاهد باشد و از دامنه طرح مسائلی چون حقوق بشر و آزادی در این جوامع كاسته شود. در حقیقت غرب با این رویكرد جدید ثابت كرده است كه ماهیت سیاست خارجی آن نسبت به دوران جنگ سرد تغییرات اساسی را شاهد نبوده و اولویت منافع اقتصادی و سیاسی بر مسایلی چون حقوق بشر و آزادی همچنان بر سیاست خارجی آن حاكم است. نكته جالب در این زمینه نیز این است كه برخی از مقامات آمریكایی ضعف و اشتباه سیاست خارجی خود در منطقه آسیای مركزی را متوجه مسكو نموده و اعتقاد دارند كه روسیه مهمترین مانع توسعه آزادی و دموكراسی در منطقه آسیای مركزی می باشد. به عبارت ساده تر سیاست حفظ وضع موجود روسیه در مقابل سیاست تغییر وضع موجود غرب در منطقه آسیای مركزی اعتراض مقامات غرب را در این رابطه برانگیخته است.

عبدالقیوم شكاری

منبع : روزنامه کیهان