نگاهی به آموزش و پرورش کودکان استثنایی

● بزرگی به عقل است
برای این كه آموزش و پرورش تیزهوشان به حداكثر بازدهی خود برسد باید به انتخاب و تربیت مربی و سایر كادر آموزشی مراكز كودكان و دانش آموزان تیزهوش بهای كافی داد. در آموزش كودكان تیزهوش مربی نقشی اساسی و زیربنایی دارد. لذا انتخاب معلم برای این گروه باید با كمی وسواس و دقت انجام گردد. تنها میزان معلومات معلم نیست كه باید مورد توجه قرار گیرد، ساختمان شخصیتی و عواطف انسانی او نقشی مهمتر از مدرك تحصیلی دارد.
برای داشتن معلمانی ورزیده و متخصص كه مناسب با تعلیمات تیزهوش باشد می توان از دو طریق بهره گرفت:
الف) انتخاب مربی خاص از بین معلمان مدارس عادی از طریق برگزاری آزمون و انتخاب اصلح.
ب ۰ از طریق انتخاب از بین فارغ التحصیلان آزاد دوره های تعلیم و تربیت دانشگاه ها با استفاده از آزمون های اختصاصی.
به هر حال آنچه مهم است مربیان مراكز و مدارس كودكان پرتوان باید به طریقی انتخاب گردند كه بهره دهی لازم را داشته باشند و خدای ناكرده به صورت متعلم در مقابل شاگردان خود درنیاید. ارزشیابی مداوم از كار معلم و بررسی چگونگی وضع تدریس وی و همچنین سازگاری او با شاگردان باید مورد توجه قرار گیرد.
همچنین وجود سایر متخصصان در رابطه با تعلیم و تربیت از جمله نیازهای اساسی مراكز تیزهوشان است. یك مركز خاص كودكان سرآمد باید از خدمات برنامه ریزان درسی، روانشناسان، مشاوران و جامعه شناسان ورزیده بهره گیرد و با ارزشیابی مداوم نقایص موجود را برطرف كند. در مورد صفات معلمان كودكان تیزهوش نظریات مختلفی از طرف افراد متفاوت عنوان گردیده كه برخی از آنها زاییده نظرات فردی و تخیلات شخصی است و به همین لحاظ تعلیم و تربیت تیزهوشان در میان تضاد نظریات مختلف گرفتار آمده است.
آنچه مسلم است مربیان تیزهوشان باید افرادی تعلیم دیده، علاقه مند، مبتكر، شوخ طبع، دارای ظاهری قابل قبول، منضبط نه مستبد و صادق بوده و در كار خویش مسئولانه عمل كنند و از انتقاد یا نكته گیری های شاگردان خود نرنجند و به قول معروف از كوره درنروند. مربی دانش آموزان پرتوان همچنین باید با اولیای دانش آموزان خود رابطه ای صمیمانه داشته باشد و جلساتی مشورتی با آنان ترتیب دهد.
گاه لازم است كه مربیان با دانش آموزان كلاس های مختلف كه از نظر سنی و علمی تا حدی هماهنگی دارند جلسات بحث آزاد و پرسش و پاسخ ترتیب دهند. در چنین جلساتی می توان به برخی ناتوانایی های دانش آموزان پی برد و از احساس آنان نسبت به مسائل و موضوعات مختلف آگاه شد و ضمن روشن نمودن موضوعات مختلف و رفع ابهام، به طرز تفكر آنان جهتی مناسب ومنطقی داد.
یكی دیگر از منافع چنین جلساتی ایجاد تفاهم بیشتر بین مربیان و دانش آموزان خواهد بود. ضمناً در چنین جلساتی تیزهوشان كم آموز كه كوشش لازم را در كار تحصیل نمی كنند ممكن است با دیدن دانش آموزان كلاس های دیگر، به كار بیشتر راغب گردند. یكی دیگر از مزایای ترتیب چنین جلساتی درك بهتر مشاوران مركز از برنامه های تحصیلی، وضعیت دانش آموزان، رابطه آنها با مربیان است كه ممكن است مشاور را در انجام كارش راهنما بوده و در صورت لزوم درباره تغییر برخی از برنامه ها اقدام كند و برنامه های خود را با سیاست های مربیان و كلاس مطابق سازد. گرچه كمبود معلم متخصص تیزهوشان نخستین و مهمترین فاكتوری است كه به تعلیم و تربیت این گروه لطمه می زند ولی علاوه بر آن، موارد زیر نیز ممكن است در عدم پیشرفت برنامه های آموزشی و پرورشی كودكان سرآمد مؤثر باشد:
الف ) كمبود پرسنل و سایر نیروهای متخصص از جمله مدیر لایق و كاردان، مشاور توانا و سایر نیروهای لازم برای یك مركز تیزهوشان.
ب ) كمبود منابع مالی و نبودن بودجه كافی جهت انجام كارهای ضروری و تهیه وسایل مورد نیاز.
ج) عدم علاقه مندی كادر آموزشی و بخصوص نداشتن اعتقاد لازم به برنامه های تعلیم و تربیت تیزهوشان.
د ) عدم همكاری اولیای دانش آموزان و جدی نگرفتن برنامه از طرف آنان.
ه) نبودن وسایل آموزشی و كمك آموزشی لازم و نداشتن برنامه های تحقیقات.
و ) عدم علاقه عمومی به چنین برنامه ای به سبب عدم آگاهی جامعه از آن كه باید با استفاده از وسایل ارتباط جمعی تمامی مردم را با این برنامه آشنا نمود و علاقه همگان را در این زمینه جلب كرد.
ز ) عدم ارزشیابی صحیح از برنامه و نتیجتاً، آگاه نشدن از كمبودها و نقایص كه هر یك ممكن است به پیشرفت برنامه لطمه وارد كند.
● تعلیم و تربیت كودكان پرتوان
كودك تیزهوش نیز چون سایر كودكان است و به همین لحاظ باید نیازهای كودكانه اش را مانند تمامی اطفال اعم از عادی، ناشنوا، عقب مانده، نابینا، برطرف نمود و به دلیل تیزهوشی نباید از وظیفه ای معاف شود، یا خواستهای كودكانه اش سركوب گردد.
قبل از تشكیل هر كلاس یا آموزشگاه، برای اینگونه كودكان باید نیروی انسانی و بخصوص مربی كه اصلی ترین ركن آموزش است تأمین شود. طریقه گزینش و استفاده از آزمون ها باید به دقت انجام پذیرد. فقط افراد متخصص با استفاده از تست های استاندارد شده می توانند این كودكان را بشناسند و انتخاب كنند.
برنامه آموزشی كودكان تیزهوش مخصوص طبقه ای خاص یا جامعه مشخصی نیست و تمامی كودكان كه واقعاً از هوش بهر قابل قبولی (IQ) بیش از ۱۳۰ برخوردارند و سرمایه جامعه محسوب می گردند باید از این برنامه استفاده نمایند و روش، نباید به طریقی باشد كه كودك روستایی یا ناآشنایان با این برنامه از آن محروم گردند. نباید فراموش كرد كه تیزهوشی به خودی خود توسعه نمی یابد و باید در برابر موقعیت مناسبی قرار گیرد تا شكوفا شود.
مثلاً فردی كه در كسب ریاضیات از هوش و استعداد سرشاری برخوردار است اگر در محیط مدرسه و كلاس ریاضی قرار نگیرد چگونه می تواند شكوفایی و استعداد خویش را در این رشته نشان دهد یا كودكی كه هرگز با نقاشی سروكار نداشته چگونه قادر خواهد بود شكوفایی خود را در این رشته از هنر ظاهر سازد. علایق و توانایی های فردی در آموزش اینگونه از كودكان باید مورد توجه قرار گیرد و قسمتی از مسئولیت های آموزشی به خود آنان واگذار شود.
به مسأله تحقیق و پژوهش در تعلیمات تیزهوشان باید توجهی كافی نمود. برنامه باید به طریقی باشد كه دانش آموزان را به مسأله تحقیق در مسائل مختلف تشویق و هدایت كند و دانش آموزان از حالت سنتی شنونده بودن محض به جست وجوگر و محقق تغییر شكل دهند.در آغاز كار هر مركز آموزشی، برای بررسی كیفیت كار باید نظارت هایی برقرار باشد.
مربیان به درستی انتخاب گردند و آموزش های لازم را قبل از شروع به كار و حین انجام كار فراگیرند. پیشرفت برنامه و نهایت كار هر یك از محصلین باید مورد ارزشیابی قرار گیرد، جهش تحصیلی نباید الزاماً به صورتی یكسان شامل تمامی دانش آموزان تیزهوش گردد و تسریع در تحصیل درهر مقطع نباید بیش از یك بار انجام پذیرد. فرد تیزهوش، خانواده و جامعه باید بدانند كه تیزهوشان نیز فردی از جامعه و برای جامعه اند، خود را جدا حس نكنند و برتر نشمارند. همچنین باید بدانیم كه: علاوه بر هوش بهر بیش از ۱۳۰ فاكتورهای دیگری از جمله خلاقیت، قدرت رهبری، تحقیق و كنجكاوی، توانایی ذهنی، تفكر صحیح و سازنده، استعداد تحصیلی و استفاده از موقعیت های به وجود آمده، از دیگر خصایص كودكان سرآمد است.
مهمترین ركن در تعلیم و تربیت تیزهوشان انتخاب و تربیت كادر آموزشی است كه مقدم بر همه معلم است. در كنار معلم به مشاور و روانشناس، مددكار و برنامه ریز و بالاخره كادر مدیریت توانا و متخصص باید توجه كافی شود. معلمان كودكان مستعد باید از سلامت كامل جسم و روح برخوردار بوده، به كار خود ایمان داشته، خلاق و متفكر باشند.
مربی ناتوان، برنامه ناقص و اعمال خودسرانه و غیرعلمی بر كودكان سرآمد لطمه می زند و ضمن سركوب نمودن استعداد آنان ممكن است این سرمایه های اجتماعی را به راههای خلاف و اعمال بزهكارانه بكشاند. رفاه مادی و معنوی مربیان كودكان مستعد از اهمیتی ویژه برخوردار است زیرا معلمی كه به خاطر نیاز مادی و عدم تأمین اجتماعی آسایش فكری ندارد نه تنها نمی تواند معلمی شایسته باشد، بلكه ممكن است وجودش بر عواطف و احساسات دانش آموزان پرتوان و سرآمد لطمه زند.
مشاور پس از معلم مهمترین فرد در آموزش تیزهوشان است. همكاری مشاور با معلمان و اولیای دانش آموزان از ضروریات است. مشاور باید دوستی امین برای دانش آموزان بوده و در رفع مشكلات و نارسایی ها، با آنان همفكری نماید.
با همه نظریات مختلفی كه وجود دارد بدون شك تیزهوشی نیز با وراثت رابطه ای نزدیك دارد و از طرفی تحصیلات اولیای كودكان تیزهوش و علاقه مندی و توجه آنان در شكوفایی استعداد كودكان سرآمد مؤثر است.
كودكی با بهره هوشی ۲۰۰ در آزمون استنفورد بینه، كودكی است كه سن عقلی او تقریباً دو برابر سن تقویمی وی است كه درصد آن در بین كودكان، بسیار اندك است و در هر یك میلیون كودك ممكن است فقط یكی هوش بهری بیش از ۲۰۰ داشته باشد. لذا چنین كودكان انگشت شماری نیاز به برنامه های غنی، معلمانی متخصص و محیطی مناسب دارند.
به عقیده لویی ترمن كه مقامی ارجمند در آموزش تیزهوشان دارد سازگاری اجتماعی چنین كودكان و نوجوانانی یكی از مشكل ترین قسمت های آموزشی و تربیتی این گروه است كه باید به آن توجه كافی شود. مهمترین عوامل در آموزش كودكان پرتوان را می توان در ۳ موضوع خلاصه نمود: معلم از نظر انتخاب و تربیت.
برنامه های درسی و برنامه ریزی های درسی از نظر تناسب با روح و استعداد اینگونه دانش آموزان و انتخاب صحیح و یكدست متعلمان با استفاده از تست های صحیح و استاندارد شده. سایر موارد و موضوعات آموزش تیزهوشان در مرحله بعدی اهمیت قرار دارد. محیط آموزشی تیزهوشان باید پایبند چهاردیواری مكانی به نام مدرسه نباشد. به دانش آموز تیزهوش باید امكان داده شود تا از هر طریق و در هر كجا كه میسر است مطالب را فراگیرد و هیچ چیز اعم از مكان محدود مدرسه یا محدود بودن امكانات و معلومات پرسنل آموزشی نباید مانع و سدی در راه فراگیری دانش آموز تیزهوش باشد.
هوش نیز مانند بسیاری دیگر از مشخصه های بشری از آسیب های اجتماعی و فشارهای عصبی مصون نیست. برخی مشكلات اجتماعی بر توانایی های كودكان تیزهوش اثری منفی می گذارد. لذا محیط سالم برای شكوفایی تیزهوشان یكی از شرایط لازم است. و بالاخره اینكه تمام جوامعی كه در مورد كودكان پرتوان و تیزهوش سالهاست فعالیت دارند، با وجود فراهم بودن تمامی امكانات، هنوز ۵۰ درصد كودكان با استعداد و پرتوان آن جوامع به محیط مناسب آموزشی خود دست نیافته اند و حتی تعدادی از آنان استعدادشان در راه های نادرست به كار رفته است و به صورت بزهكاران و خلافكاران مطرود جامعه شده اند.

فاطمه امیری

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان